جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارزش‌های انسانی در آیات و روایات اسلامی جایگاه والایی دارد و اولیای دین بر حرمت نهادن به این ارزش‌ها تأکید ورزیده‌اند. همچنین انسان‌دوستی و خدمت به خلایق مورد تأکید اولیاى دین بوده و خود آنان پیشگام این خدمت‌رسانی بوده‌اند. توجه به این ارزش‌ها می‌تواند در همبستگی جوامع انسانی و زندگانی مسالمت‌آمیز اقوام و ملیت‌های گوناگون در کنار یکدیگر نقش بسزایی داشته باشد. ارزش‌های انسانى، مورد توجه ادیبان و عارفان ایرانى نیز بوده است و برخى از آنان این تعالیم ارزشمند را در آثار منظوم و منثور خود به پارسى برگردان کرده‌اند، همچون سعدى که به داشتن روحیۀ انسان‌دوستی و مهرورزى به همنوعان شهره است. روشنگرى دینى نیز ایجاب می کند به­ رغم تعصبات کورکورانه این تعالیم حیات‌بخش و انسان‌ساز مورد بحث و بررسى پژوهشگران واقع شود.

دیدگاه تفاسیر جنسیتی (قرائت‌‌های مردگرایانه و زن‌گرایانه از قرآن) به‌ شدت به مبانی انسان‌شناسی مفسران آن‌ها در رابطه با طبیعت زن متکی است و اختلاف آراء در این تفاسیر به تفاوت در این مبانی بر‌می‌گردد. پژوهش حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی درصدد است دریابد، مهمترین این مبانی چیست و تصویری که از هویت فردی و اجتماعی زن ارائه می‌دهند بر چه مستنداتی استوار است. با تقریر این مبانی به دست آمد که این دو خوانش‌ از قرآن، تلقی متمایزی از مفاهیم هویت جنسی و جنسیتی، تساوی حقوق و تشابه حقوق، عدالت استحقاقی و عدالت مساواتی، تکلیف محوری و حقوق محوری داشته، قرائت‌های مردگرایانه، با تقدم هویت جنسی بر هویت انسانی، برتری مردان بر زنان و تبعیض جنسیتی را امری طبیعی و موهبتی الهی جلوه داده‌، خواهان ایستایی ظهور زنان در عرصه‌های مختلف فعالیت‌های انسانی است. در مقابل، قرائت‌های زن‌گرایانه با تأکید بر عدالت جنسیتی و نگاه تاریخی به نظام خانواده، تبعیض جنسیتی را امری فرهنگی دانسته، خواهان استقلال زن در ورود به عرصه‌های کلان سیاسی و اجتماعی است.

قرآن کریم به معرفی «آیات» و مصادیق و کارکردهای آن پرداخته است. «الفت قلوب» نشانه‌ای از این دست آیات است که کثیری از اندیشمندان ناظر به وضعیت تاریخی زمانه نزول، از آن به اعجاز اجتماعی یاد کرده‌اند. کشفِ الگوی مفهومی برای تحلیل پدیده الفت قلوب، مسئله مهمّی است که تاکنون مغفول مانده است. این تحقیق درصدد است با بررسی آیات مشتمل بر الفت قلوب و بهره‌گیری از روش اکتشافیِ تحلیل محتوای مضمونی در واکاوی زنجیره آیات همسو و نیز با رویکردی پدیدارشناختی به شیوه تأثیرگذاری قرآن در مخاطب عصر نزول، الگوی مفهومیِ الفت قلوب و نسبت آن با آیت‌مندی قرآن را تبیین نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد قرآن در بیش از 300 آیه به ترسیم «نظامی از آیات» با مصادیق و کارکردهای گوناگون پرداخته است؛ بسیاری از آیات با کارکردهای «تعقّلی»، «تفقّهی»، «تذکّری»، «تفکّری»، «تعلّمی» و... معرفی شده‌اند، ولی کارکرد «هدایتی» تنها برای دو آیه یعنی «قرآن» و «الفت قلوب» به کار رفته است. ظهورِ هدایتِ خاصّ قرآنی که از طریقِ استماعِ تلاوت به قلب منتقل و در آنجا محقق می‌شود، با «لینتِ قلب» در ساحتِ فردی و «الفتِ قلوب» در ساحت اجتماعی همراه است. الفت قلوب امری خارق عادت، غیروابسته به شئون مادّی و متفاوت با اتّحادهای مرسوم اجتماعی است. این پدیده به‌عنوان بروزِ اجتماعیِ اعجازِ قرآن، از الگوی معیّنی تبعیّت می‌کند که در این پژوهش مورد تبیین قرار گرفته است.

هرمنوتیست‌های قصدگرا و تأویل‌گرایان مسلمان گرچه هردو به دنبال فهم مراد و قصد مؤلّف از متن‌اند، ولی مبانی تفسیری مکاتب، امر تعیین کننده برای تفاوت‌های تفسیری‌اند. از این رو شناخت مبانی این دو مکتب، هدف این مقاله قرار گرفت و نسبت بین این دو مکتب تأویلی از نظر مبانی مورد بحث و تحلیل مقایسه‌ای قرار گرفت. در مقایسۀ پیش‌فرض‌های دو مکتب نشان داده شد که در برخی مبانی همچون فهم پذیری متون، مبنا بودن زبان در فهم و قصد، عینی بودن معنا، معنای نهایی متن، نسبی بودن فهم از متن، اشتراک دارند؛ ولی در برخی مبانی همچون تاریخی نگری، ابتناء کشف قصد بر حدس _ که هرمنوتیک قصدی بدان باور دارد _ و نه عقل، افتراق دارند. همچنین متن (قرآنی) به دلیل علیم بودن مؤلف آن اختلاف و تناقض ندارد که آن را از هر متن دیگر ممتاز می‌سازد. نیز در خصوص مبنای تاریخی نگری بین دو مکتب نشان داده شد این دو مبنا با هم اختلاف دارد. داده ها، آشکارا نشانگر این تفاوت‌ها و اشتراک‌ها بین مبانی دو مکتب‌اند که در پایان به شکل جدولی مقایسه‌ای ارائه شده است.

نقدهای مخالفان به قرآن از دیرباز به صورت‌های مختلف طرح، و متقابلاً با جواب دانشمندان مسلمان روبه‌رو شده‌است. در این میان، ساختارهای ادبی قرآن، حجم بسیاری از شبهات را به خود اختصاص داده‌ که از این شبهات، برخی مرتبط با استعمال ساختار جمع برای مدلول مثنی است. «بازگرداندن ضمیر جمع به مرجع مثنی» در آیات 18 حج و 9 حجرات؛ همچنین «آوردن واژۀ جمع به جای مثنی» در آیات 4 تحریم و 38 مائده اهمّ شبهات مطرح شده در این باره است. مقالۀ پیش‌رو در صدد پاسخ به شبهات فوق برآمده و نیز به دنبال این است که در چه مواضعی ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به کار رفته و چه تحلیلی برای این کاربرد‌ها از منظر زبان‌شناسی می‌توان ارائه‌کرد؟ علاوه بر پاسخ نحویان سنتی از جمله «کراهت اضافه دو واژه مثنی» که مبتنی بر آموزه‌های نحوی و بلاغی است، این شبهات از منظر دستور تطبیقی زبان‌های سامی نیز قابل نقد و پاسخ‌گویی‌اند. چه اینکه با مطالعۀ زبان‌های خویشاوند عربی، نظیر: عبری، سریانی و دیگر زبان‌های سامی، مشخص می‌گردد که در این زبان­ها ساختار مثنی به عنوان یک ساختار صرفی مورد استفاده نبوده و ساختار جمع جایگزین آن شده ‌است. در این زبان‌ها، تنها نمونه‌هایی محدود از واژگان با علامت مثنی یافت می‌شوند. در آیات بسیاری از قرآن نیز، با وجود اینکه کاربرد مثنی مطابق با قواعد مربوطه صورت گرفته، با مطالعۀ ساختارهای منحصر‌به‌فرد مثنی، نمایان می‌شود که این ساختار در زبان عربی قرآنی، وضعیتی منعطف دارد و در برخی کاربردها همانند دیگر خویشاوندانش به سمت ساختار جمع گرایش‌ یافته ‌است. کاربرد ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به دسته‌های زیر قابل تقسیم است: «استفاده از فعل جمع برای مثنی»، «استفاده از ضمیر جمع برای مثنی»، «استفاده از قید مخصوص جمع برای مثنی»، «استفاده از واژۀ جمع برای مثنی در حالت اسمی» و «استفاده از وصف جمع برای مثنی».

از منظر عالمان قرآن‌پژوه، «علم قرائات» یکى از دانش‌هایی است که در راستای فهم و تفسیر درست کلام الهى تدوین گشته و اهمیت به‌سزایی در تبیین مراد الهی دارد؛ کما اینکه شناخت قرائات‌ مختلف می‌تواند نقش مؤثری در تأسیس و تبیین آرای تفسیری داشته باشد؛ به همین سبب، این علم از دیرباز، مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان بوده است. تفسیر تسنیم نوشتۀ آیت‌الله جوادی آملی، از جمله تفاسیری است که در آن به موضوع اختلاف قرائات و تأثیر آن در فهم آیات قرآن توجه شده است. پژوهش پیش رو با شیوۀ توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، درصدد است که رویکرد اجتهادی آیت‌الله جوادی آملی با پدیدۀ اختلاف قرائات و تأثیر آن در شناخت صحیح‌ترِ مراد خداوند را تبیین نماید. در این تحقیق مبانی صدوری مؤلف تفسیر تسنیم نسبت به قرائات سبعه و تواتر قرائات و معیار صحت قرائات بررسی ‌شده و با مطالعه نمونه‌هایی از نقد قرائات در تفسیر تسنیم، مشخص می‌شود که این مفسر شیعی به قرائت مشهور حفص از عاصم بسنده نکرده و با بررسی معانی حاصل از قرائات و تطبیق آنها با معیارهای صحیح تفسیری، به نقد برخی از آرای تفسیری در این زمینه پرداخته است

مفهوم امامت از اساسی‌ترین مباحث قرآنی است که در بین همه فرق، از جمله امامیان و إباضیان مطرح می‌باشد. با این‌همه، این دو گروه در بیان مبانی و تعریف امامت و حدود اختیارات و مسئولیت‌های امام، یک سخن نیستند. نویسندگان این مقاله برآنند تا با مراجعه به منابع آنان به‌ویژه سه تفسیر مَجمَعُ البیان، المیزان و أطیبُ البیان از شیعه و سه تفسیر کتاب الله العزیز، تَیسیرُ التفسیر و جواهر التفسیر از إباضیه، نخست سیر تاریخی و نوع دریافت و قرائت هر یک از نویسندگان این تفاسیر را درباره مفهوم امامت بیان کرده و سپس شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها را دراین‌باره تحلیل نمایند و به این سؤال پاسخ دهند که: از بررسی آیات امامت و ولایت در قرآن کریم در تفاسیر امامیه و إباضیه، به چه نتایج و دست‌آوردهایی می‌رسیم؟ بررسی‌های به عمل آمده، نشان داد که إباضیان در تعریف و تبیین اصل امامت با شیعیان اختلاف دارند؛ اما در فروع موضوع، اشتراکاتی با آنان دارند. این دست‌آورد در نتیجه بررسی هفت مفهوم «أولی الأمر»، «ولایت»، «امامت»، «مودت»، «تبلیغ»، «إکمال» و «تطهیر» حاصل آمده که همگی در قرآن ذکر شده و در منابع تفسیری دو گروه مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش، بر اساس روش تحلیلی و با مراجعه به منابع اصلی تفسیری دو گروه و تطبیق آن‌ها با هم سامان داده شده است.

بسیاری از اصحاب ادیان و مذاهب به انحصار "حقانیت" و "نجات" در آیین خود معتقدند. عموم فقیهان و متکلمان شیعه نیز به این نگرش گرایش دارند. ایشان قائل به "کفر حقیقی تمامی غیرمومنان" و "هلاک اخروی همگی آنها" هستند؛ در عین حال جاهلان قاصر یا همان مستضعفان را از هلاک ناشی از کفر استثنا می‌کنند. این دیدگاه مشهور به ‌رغم توجهش به مستضعفان، نسبت به شمول رحمت الهی کم‌توجه بوده، به درستی منطبق بر آیات قرآن و روایات پیامبر اکرم و ائمه شیعه نیست و در چند موضع نیازمند اصلاح است. شش اشکال مهم آن دیدگاه مشهور عبارت‌اند از: [1] کافر دانستن تمامی غیرمومنان و از جمله مستضعفان و بی‌توجهی به گروه میانه یا همان ضالین که مطابق نصوص دینی نه مومن و نه کافرند؛ [2] محدود کردن گستره‌ی رحمت الهی به مومنان و سپس مستضعفان و نادیده گرفتن شمول نجات اخروی درباره گروه‌های دیگر همچون "المولفه قلوبهم"، گنهکارانی که "اعترفوا بذنوبهم"، اصحاب اعراف و "مرجون لامر الله" که خیل عظیمی از مردم را تشکیل می‌دهند؛ [3] محدود دانستن دامنه‌ی شمول نجات به خصوص پس از گسترش اسلام و رو به زوال نهادن مستضعفان؛ [4] معادل پنداشتن قبول نشدن اعمال و مستوجب بهشت نشدن با مستوجب دوزخ گردیدن و خلط میان دو دسته از نصوص دینی در این باب؛ [5] طبقه‌بندی اصحاب کبائر و فاسقانی که کافر نیستند در شمار مومنان، با آنکه در شمار ضالین هستند؛ [6] معاف شمردن گروه میانه از عذاب به جای معلّق دانستن عذاب و هلاک آنها. این رساله با طرح نظریه‌ی "شمولگرایی تعلیقی در نجات" اشکالات فوق را رفع می‌کند و نشان می‌دهد که آن نظریه منطبق بر آیات قرآن و احادیث پیامبر و ائمه طاهرین علیهم‌السلام است. نظریه‌ی "شمولگرایی تعلیقی در نجات" مدعی است که رستگاری اخروی می‌تواند شامل اکثریت مردم دنیا بشود و این شمول پس از مومنان تنها محصور در مستضعفان نیست. این نظریه به دو گونه نجات تضمینی و تعلیقی قائل است و با اشاره به مزایای نجات تضمینی به این پرسش فیلسوفان دین نیز پاسخ می‌دهد که اگر آیین حق متعین در یک دین یا دسته‌ای از ادیان آسمانی است، چگونه اعتقاد به شمول نجات و توسعه‌ی آن به بیرون از حوزه‌ی پیروان آیین حق باعث بی‌بها شدن دین راستین و کاهش انگیزه در التزام به آن نمی‌شود.