جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از راه‌های رشد هر فلسفه‌ای مواجهۀ آن با فلسفه‌های دیگر و تأثیر و تأثرهایی است که در این حوزه رخ می‌دهد. برخورد اندیشه‌ها منتهی به پخته‌تر شدن آنها و ظهور اندیشه‌های نو می‌شود. سنت فلسفی‌ای که با سنت‌های دیگر در دادوستد نباشد دچار رکود و توقف می‌شود و اگر هم تحولی در آن رخ دهد، بسیار کند و کم‌دامنه خواهد بود؛ این درسی است که از مطالعه تاریخ فلسفه می‌توان آموخت. از این نگاه می‌توان مناسبات فلسفۀ اسلامی و فلسفۀ غرب را مطالعه و بررسی کرد. فلسفۀ اسلامی در شکل‌گیری آغازین خود از فلسفۀ یونان بهره برد. پس از تکون و رشد فلسفۀ اسلامی، متون این فلسفه به لاتین ترجمه شد و منشأ تحولاتی اساسی در فلسفۀ غرب در دوره قرون وسطا گردید. با ورود فلسفۀ غرب به ایران در عصر جدید و آشنایی ایرانیان با آن، تحولاتی در رویکرد و ساختار فلسفۀ اسلامی رخ داد. بررسی این تحولات و ترسیم دورنمایی از آینده ارتباط میان فلسفۀ اسلامی و فلسفۀ غرب موضوع نوشته حاضر است.

آيين جوان‌مردي يا فتوت سنتي ديرپا در فرهنگ ايراني و اسلامي است. هدف اين مقاله که با روش توصيفي ـ تحليلي به بعد اخلاقي و معنوي آيين جوان‌مردي مي‌پردازد، برداشتن گامي در راه احياي سنت جوان‌مردي به‌منظور بسط و تعيمق اخلاق و معنويت است. براي اين منظور برخي از منابع و متون متعلق به آيين فتوت استفاده و بررسي شده و به‌شيوۀ تحليلي اصول و خطوط کلي اخلاق جوان‌مردي استخراج و تبيين شده است. پس از ذکر پيشينۀ جوان‌مردي، ارتباط آن با اسلام، اخلاق و معنويت اسلامي بيان شده است. آنگاه راه‌هاي بسط و گسترش جوان‌مردي در عرصه‌هاي فردي، اجتماعي و جهاني به اختصار ذکر شده است.

براي آشنايان با فلسفۀ اسلامي شکي نيست که آيت‌الله مصباح يزدي از چهره‌هاي شاخص فلسفۀ اسلامي در عصر حاضر هستند. آثار متعدد و شاگردان بسيار او در اين رشته گواه اين مدعاست. آنچه نياز به بحث و تبيين دارد اين است که نشان داده شود آيت‌الله مصباح يزدي چه جايگاهي در فلسفۀ اسلامي دارد و چه سهم و نقشي در اين حوزه ايفا کرده است. رويکرد او به فلسفه چيست، تفکر فلسفي او چه ويژگي‌هايي دارد، دستاوردهاي او در اين زمينه چيست و چه درس‌هايي مي‌‌توانيم از سيرۀ فلسفي او بياموزيم؟ در نوشتار حاضر كه به روش تحليلي ـ توصيفي به اختصار و فهرست‌وار انواع فعاليت‌هاي فلسفي او، ويژگي‌هاي تفکر فلسفي او و دستاوردهايش بررسي مي‌‌شود.

تولید علم دینی از مباحثی است که اخیراً در مجامع علمی دنیا مورد توجه قرار گرفته است. در این میان، علی‌رغم مخالفت‌هایی درخصوص امکان ایجاد علم دینی، برخی اندیشمندان مسلمان نیز درپی تولید علوم انسانی اسلامی هستند. این در حالی است که تولید علوم انسانی اسلامی با چالش‌هایی مواجه است. اگرچه از ظهور دیدگاه پوزیتیویسم منطقی و افول سیطرۀ آن بر علم مدت‌ها گذشته است، انحصارگرایی در روش تجربی همچنان در عرصۀ علم شایع است. انحصار روش تجربی در علم، تأکید بر «اصل عینیت‌گرایی» و «تمایز گردآوری از داوری» را درپی داشته است. علی‌رغم مبتنی‌بودن «اصل عینیت» بر «انحصار روش تجربی» و «غیرواقعی دانستن ارزش‌ها»، برخی نویسندگان مسلمان سعی کرده‌اند بین این اصل و «پارادایم علوم انسانی اسلامی» جمع کنند. برخی نیز ضمن اشاره به تفکیک مقام گردآوری از داوری، که در بستر پوزیتیویستی ارائه شده است، فقط تأثیر ارزش‌ها را در یکی از دو مقام جایز دانسته‌اند. در این مقاله دیدگاه ذکرشده با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی بررسی شده و سعی شده است تعارض این دیدگاه با مبانی «پارادایم علوم انسانی اسلامی» نشان داده شود.

مقاله حاضر درصدد پاسخ به این مسئله است که فیلسوف در پاسخ به مسائل فلسفی باید از چه روش و منابع معرفتی استفاده کند و در به‌کارگیری چه منابع و روش‌هایی محدودیت دارد. پیش‌فرض مقاله در پاسخ این است که میان غایت، موضوع و روش فلسفه رابطه مستقیم وجود دارد، و تعیین روش و منابع معرفتی مورد استفاده در فلسفه تابعی از غایت و موضوع فلسفه است. با ملاحظه موضوع و مسائل مطرح در فلسفه، آشکار می‌گردد که بحث از مشترکات میان موضوعات علوم یا واقعیت‌های گوناگون غایت اصلی فلسفه اولی است. سپس با در نظر گرفتن دو مرحله اساسی در روش‌شناسی علوم، یعنی اولاً طرح مسئله و فرضیه‌پردازی و ثانیاً سنجش و اکتشاف نظریه، به این نتیجه می‌رسیم که در مرحله طرح مسئله فلسفی، شهودهای خاص و همگانی (حسی- وجدانی)، نقل و تجربه (به عنوان زمینه‌ساز)، در کنار تحلیل‌های عقلی نقش دارند؛ اما در ناحیه سنجش و اکتشاف نظریات، باید قائل به تفصیل شد: اگر بر همگانی بودن اثبات‌پذیری مسائل فلسفی تأکید داشته باشیم، نسبت به عوارض وجود، صرفاً تحلیل‌های عقلی و نسبت به مبادی وجود و تقسیمات وجود (ناظر به موضوعات علوم) تحلیل‌های عقلی در کنار شهود، تجربه و استقراء به کار گرفته می‌شود؛ و اگر ارجاع معرفتی به نحو تفصیلی مد نظر نباشد، در هر سه مورد می‌توان در کنار تحلیل عقلی و تجربه، نقل قطعی را نیز به کار گرفت.

دکتر فنایی اشکوری در این گفتار به شناخت خدا از راه شهود و تجربۀ عرفانی می‌پردازد. ایشان شهود را به صورت سلبی تعریف می‌کند: معرفت غیرحسی و غیر عقلی. خودآگاهی امکان، بلکه وقوع این نوع از معرفت را ثابت می‌کند؛ همه انسان‌ها به خودشان آگاه هستند و این معرفت نه حسی است و نه عقلی بلکه شهودی است. افزون بر اینکه از آیات و روایات نیز می‌توان بدست آرود که برخی از انبیاء و اولیاء یک نوع معرفت شهودی به خداوند دارند؛ یک نوع رویت برای آنها ثابت می‌شود که البته این رویت حسی نیست. در ادامه دکتر فنایی چند تفاوت بین معرفت شهودی و غیرشهود برمی‌شمرد: معرفت شهودی بی‌واسطه است برخلاف معرفت غیرشهودی، معرفت شهودی نیاز به طهارت قلب دارد برخلاف معرفت غیرشهودی، معرفت شهودی شخصی و غیر قابل انتقال است اما معرفت حصولی ممکن است عمومی باشد. خداوند سه نوع تجلی دارد که افراد به اندازه سعه وجودی خود از آن بهره مند می‌شوند. این سه نوع تجلی توحید افعالی، توحید صفاتی و توحید ذاتی است. در نهایت بیان می‌شود که غیرعارفان و کسانی که معرفت شهودی به خداوند نداشته‌اند می‌توانند با استفاده از گزارش‌هایی که از شهود خداوند دریافت کرده‌اند، یک استدلال شهود بنیاد بسازند.

در این میزگرد دکتر فنایی اشکوری، دکتر طالقانی، دکتر محمدجعفر رضایی و دکتر توکلی بینا حضور دارند و به توضیحات تکمیلی درباره موضوعی که در جلسه اختصاصی خود ارائه کرده‌اند و پاسخ به پرسش‌هایی که حضار در میزگرد مطرح کرده‌اند می‌پردازند. یکی از حضار با توجه به شخصی بودن و غیرقابل انتقال بودن شهود و تجربه عرفانی این سوال را مطرح می‌کند که چطور می‌توان از این راه استدلالی بر وجود خدا اقامه کرد. دکتر فنایی پاسخ می‌دهد که لازم نیست تک‌تک انسان‌ها این شهود را تجربه کنند تا به وجود خدا علم پیدا کنند، بلکه وجود گزارش‌های متعدد و قابل اطمینان از اشخاص مختلف، خود می‌تواند دلیلی بر وجود خدا باشد. دکتر طالقانی هم به بیانی دیگر پاسخ دکتر فنایی را تایید می‌کند. در ادامه مطالبی در مورد خطاپذیری یا خطاناپذیری براهین اثبات وجود خدا و تجارب عرفانی از سوی دکتر طالقانی و دکتر فنایی ارائه می‌شود. این بخش را می‌توان چنین جمع‌بندی کرد که هیچ استدلالی وجود ندارد که محال باشد در آینده مورد مناقشه قرار نگیرد، اما ما باید براساس تجربۀ دینی و استدلالی که آن را به نحو موجّهی صحیح می‌دانیم عمل کنیم. در آخر، بحث مختصری بین دکتر رضایی و دکتر توکلی‌بینا در مورد حدوث زمانی عالم و برهان حدوث شکل می‌گیرد.