جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اساطیر و باورهای دینی دو عنصر جدا نشدنی هر جامعه ی انسانی می باشند که از اندیشه، احساسات و نگرش افراد آن جامعه شکل می گیرند. از آنجایی که این باورها از محبوبیت عمومی برخوردار بوده و به گونه ای برای زمانی طولانی کارکرد خود را حفظ می کرده تاثیرشان در سطوح مختلف هر جامعه ای دیده می شود. آثار هنری مهمترین تجلی گاه تفکرات جوامع انسانی محسوب می شوند که از گذشته های بسیار دور نگاره هایی را در ارتباط با اساطیر و باورهای دینی به همراه داشته اند. امپراتوری ساسانی یکی از دوران درخشان ایران باستان می باشد که در آن هنر به اوج شکوفایی خود می رسد. از آنجایی که ساسانیان چهارچوب نگرش سیاسی خویش را بر پایه ی اتحاد دین ودولت قرار دادند نمادهای مذهبی و ملی به تعداد قابل ملاحظه ای در آثار هنری این عصر، چه از نظر معماری و چه از نظر ساخت اشیاء و به خصوص فلزکاری به عنوان نوعی تبلیغات سیاسی و دادن مشروعیت الهی به پادشاهان این سلسله قابل مشاهده است که در این پایان نامه به آن پرداخته خواهد شد.

آموزش و پرورش، از دیرباز در ایران، از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و با گسترش اسلام نیز بر میزان این اهمیت افزوده شده است. در کنار جایگاه ممتاز آموزش در ایران، مراکز مرتبط با فعالیت های آموزشی نیز اهمیت یافتند و با روی کار آمدن حکومت شیعه مذهب صفوی و تاکید بر علوم مرتبط با دین اسلام، آن دسته از مراکزی که در آنها دین و علوم وابسته به آن تدریس می شد نیز از اهمیت بیشتری برخوردار شدند. روند شکل گیری مدارس علوم دینی، به صورت رسمی و با شکل گیری نظامیه ها در دوره سلجوقی آغاز شد و با فراز و نشیب هایی تا به دوره قاجار نیز ادامه یافت، به گونه ای که در شهر تهران، به عنوان پایتخت ایران در این دوره، بیشترین تعداد مدارس علوم دینی را مشاهده می کنیم. از سوی دیگر، در شهر مذهبی قزوین نیز، به عنوان پایتخت ایران در اوایل دوره صفوی و یکی از نزدیکترین شهرها به پایتخت ایران در دوره قاجار، مدارس علوم دینی قابل توجه و ممتازی وجود داشته است. مدارس علوم دینی علاوه بر کارکردهای اجتماعی و فرهنگی، از دید باستانشناسی و معماری نیز حائز اهمیتند. نکته جالب توجه آن است که تا پیش از دوره قاجار، در دیدی کلی، در ساخت این مدارس از الگوی معماری کاملا مشخصی پیروی می شده است. اما با ورود به دوره قاجار، با وجود شباهتهای چندی که دست کم در میان مدارس دو شهر تهران و قزوین وجود دارد و مرکزیت این تحقیق بر آنها استوار شده است، نمی توان مانند دوره های گذشته، الگویی کاملا یکسان و مشخص را برای مدارس علوم دینی دوره قاجار این دو شهر ارائه داد. از سوی دیگر، بر اساس مشاهدات میدانی و کتابخانه ای، پراکنش منطقه ای این مدارس در بافت قدیم تهران و قزوین مرکزیت یافته است که در زمان خود، هسته اصلی این دو شهر به شمار می رفتند. نگارنده در طول روند تحقیقات خود به این نتیجه رسید که یکی از عواملی که در حفظ و نگهداری مدارس علوم دینی قاجار دو شهر تهران و قزوین نقش مهمی ایفا کرده است، پدیده وقف به شمار می رود.

در دین زرتشت کار، تولید و کشاورزی دارای اهمیت بسیاری بود. بخش هایی از ارداویراف نامه، یکی از متون مذهبی این دین، به عِقاب گناهکاران و پاداش نیکوکارانی می پردازد که در زمینه کار، تولید و کشاورزی سهل انگاری کرده، و یا در انجام این امور تلاش و کوشش نموده اند. در این متن دینی، انسان ها به لحاظ اعمال خود و متناسب با آن، در جهان آخرت مستوجب عذاب و یا مستحق پاداش نیک می گردیدند. ارداویراف نامه برآن است تا با نشان دادن عذاب و ثواب اخروی اعمال انسان در جهان خاکی، به مردمان روزگار خویش، به ترویج و تبلیغ اعمال مینویی از جمله کار اقتصادی و کشاورزی بپردازد. این موضوع، از منظر سیاسی مهم تلقی شده، به اقتصاد دولت ساسانی کمک می کرد. احتمالاً، محتوای کتاب ارداویراف نامه، به نوعی بیانگر اندیشه مذهبی و سیاسی پادشاهان ساسانی بوده است. این مقاله، ضمن پرداختن به جایگاه و اهمیت کار و کشاورزی در آیین زرتشت، به این پرسش پاسخ می دهد که چه عواملی موجب گردید متنی مذهبی مانند ارداویراف نامه، به صراحت در مورد کار، تولید و کشاورزی به ارائه کیفر متناسب با عمل بپردازد.

بی گمان دستاورد های جالب توجه معماری ایران در دوران اسلامی مرهون خلاقیت های هنرمندان و معماران عصر ساسانی است. در این میان نوآوری های کم نظیری که در زمینه ایجاد طرح ها و شکل های متنوع انجام گرفته قابل تامل است. بسیاری از سازه های معماری از جمله گنبد، ایوان، ستون و غیره ریشه در معماری پیش از اسلام و بویژه عصر ساسانی دارد. استمرار برخی از این عناصر و شکل ها بدون هیچگونه وقفه ای در دوره های بعد مانند شکل چهار طاقی در سازه های نمادینی چون مسجد، مقبره، کاخ و کوشک موجب شد تا به مطالعه و پژوهش سیر تحول این شکل از معماری عصر ساسانی تا قرون متاخر اسلامی بپردازیم. از آنجا که بازتاب باورها و انگاره های موجود در ادیان و مذاهب ایران باستان در جنبه های گوناگون فرهنگ و هنر ایران اسلامی نمود داشته، بخشی از مطالعات کتابخانه ای تحقیق حاضر به بررسی متون مذهبی و عرفانی( قران کریم، احادیث و کتب فقهی) پرداخته تا با واکاوی هرچه بیشتر آنها به دلایل استمرار این شکل پی ببریم. علاوه بر آن در کنار دلایل فوق نمی توان از مقبولیت استفاده عام از فرم رایج چهار طاقی با توجه به مقاومت آن در سازه های احداثی و در دسترس بودن مصالح آن صرفنظر کرد. بنا براین در کنار پژوهشهای اسنادی، تحقیقات میدانی نگارنده در مناطق مختلف ایران و مقایسه تطبیقی مراحل شکل گیری و استمرار این شکل در جغرافیای پهناور و متنوع ایران در دستور کار قرار گرفت. نتایج این پژوهش که در قالب رساله دکتری باستان شناسی دوران اسلامی ارائه می شود، تلفیقی است از مطالعات کتابخانه ای با محوریت باز شناسی و تحقیق پیرامون ریشه های تاریخی، مذهبی و اجتماعی استفاده از شکلچهارطاقیو استمرار آن در سازه های دوران اسلامی در فاصله زمانی عصر ساسانی تا قرن 9 هجری از یک سو و پژوهش های میدانی باستان شناختی و معماری با تمرکز بر شناخت هرچه بیشتر سیر تحول بناها و ویژگی های ساختاری در اجزا، عناصر و تزئینات از سوی دیگراست. امید است که با انجام یک پژوهش جامع بتوان به سوالات تحقیق حاضر پاسخی قانع کننده داد.