جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غربیان از دیرباز به شناخت شرق توجه کرده و کارها و پژوهش‌های فراوانی در این‌باره سامان داده‌اند که آنها را «شرق‌شناسی» و در سرزمین‌های اسلامی «مطالعات اسلامی» می‌خوانند. این نوشتار بر آن است که با تبیین و تعریف این پدیده، دگرگونی‌های مفهومی و عوامل، انگیزه‌ها و تطور تاریخی‌اش را بررسد. این پژوهش‌ها از نخستین عصرهای باستان آغاز شده، دورهای میانی این عصر را گذرانده و دوره‌ مطالعات نوبنیاد را درباره شرق و اسلام (کلاسیک و آکادمیک) در برگرفته و بر پایه اوضاع گوناگون در هر زمانی متفاوت شده است. خاورشناسان غربی به انگیزه‏های گوناگونی به این مطالعات می‌پردازند و از این‌رو، این نوشتار در پایان، ارتباط اسلام و مسیحیت و واکنش‌های کلیسا را در برابر اسلام وامی‌کاود و شیوه‌های تازه این رویارویی ارزیابی می‌کند.

علامه سید جعفر مرتضی عاملی از سیره‌پژوهان برجسته شیعی است که با تدوین کتاب الصحیح من سیره النبی الاعظم، گامی نو در پژوهش‌‌های تاریخی آغاز نمود و با وجود برخی نقدها بر مشی کلامی ایشان، شیوه پژوهش جدیدی در حوزه‌های علمیه برای پژوهشگران هموار نمود. تاریخ در نگاه علامه دانش مستقلی با روش‌های پژوهشی خاص خود است که از نتایج و دستاوردهای آن می‌توان در تثبیت عقاید و زدودن شبهات و اشکالات در موضوعات مختلف اعتقادی و به‌ویژه تاریخ زندگی معصومان بهره برد. ایشان در مطالعات تاریخی واقع‌بین و عینیت‌گرا بود، نه نگاه بدبینانه افراطی به تاریخ داشت و نه نگاه خوشبینانه. ایشان قرآن را مهم‌ترین معیار و مدرکی می‌دانست که باید در شناخت سیره پیامبر و ائمه علیهم السلام و سرگذشت پیشینیان مورد استناد قرار گیرد. هدف اصلی خود در پرداختن به تاریخ را انجام وظیفه و نیل به حقایق زندگی رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) و برداشتن پرده ابهام و پیچیدگی از زندگی آنان و کشف تحریفات و نادرستی‌های بسیار از روایات دانست که در معرض کورانهای سیاسی و هواهای نفسانی بوده و ساده اندیشان و گاهی مزدوران حرفه‌‌ای از خود جعل کرده‌اند و در گامی فراتر تاریخ را درخدمت انسانیت انسان و آرمان‌های یک جامعه انسانی می‌داند که بر مبنای ارزش‌ها و ملاک‌های دینی بنا شده باشد. رویکرد اجتهادی در پژوهش‌های تاریخی را باید مهم‌ترین ویژگی علامه دانست و لازمه این رویکرد تتبع گسترده، ارزیابی دقیق روایات و گزاره‌‌های تاریخی، ریشه‌یابی شرایط زمان و مکان وقوع حوادث، آشنایی گسترده و عمیق با منابع تاریخی است که علامه از آنها برخوردار بوده است. دیگر ویژه پژوهشی ایشان، نشان دادن دست‌های جعل و تحریف در گزارش رخدادها و افشای چهره‌های فریبکار در نگارش متون تاریخی با بهره‌گیری از قلمی روان و تدوین مطالب به صورت دسته‌بندی و گونه شناسانه می‌باشد که حاصل برخی قوانین انحرافی و باطل می‌باشد. ازاین‌رو برای رهایی از چنین انحرافاتی ضوابط و قوانین ملاک علمی شناخت اخبار صحیح از نگاه را در مواردی چند بیان نمودند.

مسئله­ی هویت­یابی مذهب شیعه همواره ازدغدغه های فکری، سیاسی واجتماعی شیعیان افغانستان درتاریخ معاصر بوده است. این نوشتار براساسی مطالعات کتابخانه­ ی و پژوهش­های میدانی وبا روش توصیفی ـ تحلیلی، مهمترین عواملِ احیاء مذهب شیعه در افغانستان و چگونگی تحقق آن را بررسی می­نماید. جایگاه مذهب شیعه در نظام های حکومتی از دوران عبدالرحمن خان تا زمان حامد کرزی چه گونه بوده است؟ عوامل تأثیرگزار در فرایند رسمی شدن آن ازمرحله بحران هویت تا تثبیت آن در قانون اساسی کدام است؟ پیامدهای سیاسی واجتماعی آن چیست؟ در پاسخ بایدگفت نقش­عالمان دینی شیعه ازجمله اقدامات علمی وفرهنگی آیت ­الله سیدمیرعلی احمدحجت، نهضت فکری وحرکت انقلابی علامه شهید سیداسماعیل بلخی و نقش مؤثر علمی ـ فرهنگی آیت الله محمدآصف محسنی، توأمان با تقویت گفتمان تقریب مذاهب و مسئله اخوت اسلامی از عوامل تأثیر گزار در تثبیت مذهب شیعه در قانون اساسی کشور قلمداد گردیده و تعاملات سیاسی ـ اجتماعی بین شیعه وسنی ازپیامدهای مثبت آن به شمار می­رود. تبیین و چگونگی تثبیت جایگاه مذهب شیعه درنظام­های حکومتی پیشین با معیار قرار دادن قانون اساسی دولت حامد کرزی درافغانستان می­باشد. این پژوهش نشان می­دهد عالمان دینی شیعه درافغانستان بارویکرد گفتمان تقریب مذاهب واخوت اسلامی وتعاملات اجتماعی با عالمان دینی اهل­سنت و رجال سیاسی، توانستند فقه جعفری و حقوق سیاسی ـ اجتماعی شیعیان را در قانون اساسی کشور تثبیت نمایند و به تبع آن قانون احوال شخصیه اهل تشیع را رسمیت بخشند.

پژوهش غربیان در باره شیعه، تحولات و دگرگونی­هایی به همراه داشته است. این تحولات که به ­گونه­های مختلف نمایان شده است، به صورت رسمی وآکادمیک با تأسیس مراکز و تقویت گروه­های اسلام‌شناسی و شیعه‌پژوهی در دانشگاه­های مختلف غربی آغاز شد. تقویت مطالعات شیعی، تنوع موضوعات آن و انجام مطالعات میان­رشته­ای، در گسترش شیعه­پژوهی غربیان و دگرگونی­های آن مؤثر بوده است. از دیگر نمونه­های دگرگونی که بیشتر در قالب خدمات پژوهشی صورت گرفته، می­توان به موارد ذیل اشاره داشت: تأسیس مراکز شیعه‌پژوهی، برگزاری نشست­ها و همایش­های شیعه‌پژوهی در این مراکز، شکل­گیری ناشران اسلامی و شیعی همچون: انتشارات راتلج و اشگیت، انتشار کتاب­هایی درباره شیعه و تدوین دائرةالمعارف­های اسلامی با عناوین و مقالات شیعی.

عصر امام باقر(ع) از جنبه فکری و اجتماعی یک مقطع مهم و نقطه عطف در زندگی شیعیان به شمار می‌رود. مطالعات و پژوهش‌های معطوف به تاریخ اجتماعی شیعیان، که در سال‌های اخیر افزایشی چشم‌گیر داشته است، درباره این گونه مقاطع تاریخی اهمیتی مضاعف می‌یابد. مقاله حاضر با بهره‌گیری از گزارش‌های مندرج در منابع مختلف تاریخی، در پی یافتن پاسخ پرسش‌هایی درباره مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی شیعیان در این دوره، در حوزه اندیشه‌ای و رفتاری است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، می‌توان مهم‌ترین این چالش‌ها را چنین برشمرد: اختلاف و چنددستگی شیعیان با گسترش کیسانیه و ایجاد زمینه‌های پیدایش زیدیه، دوری شیعیان کوفه از امام باقر(ع) و تأثیر آن در انحرافات فکری و عملی آن‌ها، مشکلات اقتصادی شیعیان و درگیری آن‌ها با یک‌دیگر در این زمینه، و سرانجام پدیده غلات و تأثیر اندیشه‌ها و عملکرد نامناسب آنان بر انحراف برخی شیعیان و بدنامی شیعیان.

مونتگمری وات (2006 م) خاورشناس برجسته اسکاتلندی در مقاله ­ای با عنوان «شیعه در دوره بنی ­امیه» با نگاهی جامعه ­شناختی به بررسی وضعیت شیعیان در این دوره پرداخته است. وی با اشاره به اشتراکات سیاسی و اختلافات اعتقادی شیعیان و خوارج، ریشه اختلاف­ها و مغایرت­ میان شیعیان (که هسته اصلی آنان از قبایل جنوبی یمن بودند) با خوارج (که از قبایل شمالی بودند) را خاستگاه قومی افراد حاضر در قیام ­ها و تحرکات می ­داند. هم چنین وات با اشاره به موفقیت نظامی قیام مختار، دستاورد مهم این قیام را جلب حمایت موالی و ظهور این دسته به عنوان حامیان شیعه می­ داند. ادعای مختار مبنی بر مأموریت از طرف محمد حنفیه که بعدها موجب پیدایش فرقه کیسانیه شد و هم­چنین امتزاج فرهنگی میان برخی اعراب حامی مختار، اعراب و مسیحیان ساکن بین النهرین و موالی که ریشه غیر عربی داشتند نیز از نکات قابل توجه در مقاله وات به شمار می رود. وی در پایان با اشاره به قیام ناموفق عبدالله بن معاویه، عامل اصلی موفقیت عباسیان را شعار جلب رضایت خاندان پیامبر(ص) و گردآوردن شیعیان در اطراف خود بیان می­ کند. غفلت یا کم توجهی به عوامل درون دینی فعالیت شیعیان و منحصر دانستن علل در عوامل اجتماعی و بیرونی از جمله عواملی است که تحلیل­ های خاورشناسان را با کاستی­ هایی همراه می­ کند. این نوشتار کوشیده است ضمن ترجمه مقاله وات کاستی­ های آن را هم در معرض دید قرار دهد.

نوشتاری که در مقابل داریم تحقیقی در زمینه «ضرورت دین از دیدگاه عقل» می باشد. سعی ما بر آن بود که در مورد ضرورت دین و راههای مختلف اثبات این ضرورت، مباحثی ارائه گردد. مباحث در مورد این که دین با زندگی ما انسانها چه ارتباطی دارد؟ آیا انسانها باید در زندگی خود ملتزم به دینی بوده وتعالیم آن را خط و مشی زندگی خود قرار دهند ، یا چنین ضرورتی در کار نبوده و دین هیچ فایده ای در زندگی انسانها *؟ بنابراین سؤال اصلی بحث این است که آیا دین در زندگی انسانها ضرورت دارد یا نه؟ روشی که برای رسیدن به جواب، در این تحقیق به کار گرفته شده، روش عقلی می باشد یعنی از استدلالهای عقلی استفاده نمودیم. مراد از عقلی در این تحقیق، عقلی در برابر نقلی می باشد، که شامل دلایل فلسفی و تجربی می شود. این روش، در واقع روش برون دینی می باشد. یعنی بدون اتکا به منابع دینی، از بیرون و دلایل عقلی به آن پرداختیم. از آن جائی که هدف، اثبات ضرورت اصل دین بود، نمی توان از ادله نقلی که درون دینی می باشند استفاده نمود، زیرا استفاده از ادله نقلی که درون دینی می باشند برای اثبات اصل دین که منشأ ادله نقلی است، دوری واضح می باشد، لذا برای رهائی از این دور، از دلایلی که برون دینی بوده و متکی به عقل می باشند، استفاده شد. در این راه از دو نوع ادله استفاده شد. در نوع اول، از ادله عقلی صرف استفاده شد که دو دلیل را شامل می شود: الف : از راه فلسفی خلقت؛ در این دلیل از راه تحلیل فلسفه خلقت انسانها به اثبات موضوع پرداختیم، به این نحو که ثابت نمودیم، فلسفه خلقت انسانها رسیدن به کمال است و برای رسیدن به آن باید مراحلی طی نمود و طی صحیح این مراحل از عهده عقل بشر بیرون است، لذا انسان نیازمند منبعی برتر از عقل است که همان وحی و دین می باشد. ب: از راه حکم عقل به دفع ضرر محتمل اخروی؛ از آنجائیکه با مقدمات عقلی و غیره وجود معاد و احتمال غذاب اخروی از مسلمات می باشد، به حکم عقل باید این ضرر محتمل عظیم را از خود دور کنیم و دفع این ضرر عظیم اخروی ومقدور نیست مگر با عمل به تعالیم الهی که در غالب دین بر بشریت عرضه شد. در نوع دوم ادله، از راه احتیاج جامعه به قانون و کارکرده ها و فوائد دین در زندگی فردی و جمعی انسانها استفاده شد. پس از بیان کارکردها و ثمرات دین و اثبات اینکه این فوائد که برای فرد و جامعه ضروری است، جز از راه دین حاصل نمی شود، به ضرورت دین در زندگی انسانها پی می بریم. در ادله ضمن اشاره ای کوتاه به ادله نقلی، به دلایل مخالفین ضرورت دین پرداخته و پس از بررسی و نقد هر یک بر ضرورت عقلی دین برای زندگی انسانها تأکید شده است.

دیرزمانی است که خاورشناسان، مطالعات درباره اسلام را، با انگیزه های مختلفی انجام می دهند، اما پژوهش دانشگاهی و روشمند غربیان درباره شیعه، به کم تر از یک قرن می رسد. شیعه پژوهی غربیان، در دهه های اخیر رشد چشم گیری داشته، اما امامت پژوهی آن ها چندان رونقی نداشته و به چند مقاله دائره المعارفی و برخی کتاب ها درباره تاریخ تشیع منحصر است که به مناسبت از ائمه شیعه (ع) بحث نموده اند. بررسی و تبیین مقاله «امام کاظم (ع)» در دایره المعارف اسلام لیدن که اتان کلبرگ آن را تالیف کرده و هم چنین بخش مربوط به امام کاظم (ع) از کتاب «مذهب شیعه» دونالدسون و کتاب «تشیع» هاینس هالم، محور اصلی مقاله حاضر را شکل می دهد. بررسی مطالب این سه شیعه پژوه غربی، تصویری نسبتا جامع از دوران زندگی امام از تولد تا شهادت را نشان می دهد. مساله جانشینی امام و پیدایش اختلاف میان شیعیان و شکل گیری فرقه های متعدد، مشکلات اجتماعی و سیاسی عصر امام، تقابل امام با خلفا و دستگیری های متعدد امام، بررسی اقوال متعدد درباره شهادت امام و پیامدهای آن و بررسی علل پیدایش فرقه واقفیه بعد از شهادت امام، از نکات مثبت پژوهش های غربیان درباره امام است. از سوی دیگر نحوه تعامل امام با فرقه ها، مواضع امام درباره قیام های علویان در این دوره، مواضع سیاسی- اجتماعی امام به ویژه در تعامل با خلفا، چگونگی ارتباط شیعیان با امام به ویژه در عرصه علمی- فرهنگی از جمله نکاتی است که خاورشناسان درباره زندگی امام کاظم (ع) به آن توجه نکرده اند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.