جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب بخشی از کلان‏ پروژه «بازشناسی اندیشه کلامی امامیه» است. این پژوهش با آثار دیگری که در سایر عناصر معرفتی شیعه تألیف شده است تقریر جامعی از اندیشه‏ کلامی امامیه را بازنمایی خواهد کرد. نویسنده معتقد است پژوهش حاضر از ابعاد گوناگون دارای اهمیت است؛ از سویی در عصر حاضر، ظهور و رشد شبهات گوناگون درباره عصمت و منشأ آن نمود بیشتری دارد. کاوش‌های دقیق درباره منشأ عصمت راه را برای پاسخ‏گویی روشن‌‌تر به برخی از این شبهات هموار خواهد کرد. از سوی دیگر از آنجا که برخی مبانی و مسائل این پژوهش نزد تعدادی از پژوهشگران این موضوع، متأثر از منابعی غیر از کتاب و سنت است، انجام دقیق این پژوهش، مبانی و مسائل غیر وحیانی را آشکارتر می‌کند. بررسی آیات و روایات و نیز منابع تاریخی به خوبی نشان می دهد که اندیشه عصمت و اعتقاد به مصونیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امامان علیهم السلام از بدو پیدایش اسلام مطرح بوده و در تاریخ اندیشه اسلامی و شیعی مورد مطالعه، تأمل و نظریه پردازی از سوی اندیشمندان قرار گرفته است. آثار فراوانی با رویکردهای مختلف در موضوعات مرتبط با عصمت تولید شده است، اما تنوع و تعدد دیدگاه ها که گاه با مبادی و مبانی مختلف به تبیین مسأله پرداخته ‏اند، این موضوع را همچون بسیاری از موضوعات و مسائل اعتقادی نیازمند بازخوانی و بازشناسی مجدد بر پایه عقل و معارف قرآن و حدیث، با نگاهی تاریخی ساخته است. در میان مجموعه مباحث و موضوعات عصمت، بررسی ماهیت عصمت، منشأ و فرآیندهای حصول عصمت در معصومان، از مباحث مهم اعتقادی است که با دیگر موضوعات عصمت و حتی مباحث خداشناسی و انسان شناسی نیز ارتباط نزدیکی می‏ یابند. هرچند در این خصوص، دیدگاه ‏ها و نظریات گوناگونی ابراز شده ولی تا کنون این دیدگاه‏ ها به صورت مقایسه ‏ای و همراه با ارزیابی از منظر معارف وحیانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. کتاب حاضر بخشی از کلان‏ پروژه «بازشناسی اندیشه کلامی امامیه» است. این پژوهش با آثار دیگری که در سایر عناصر معرفتی شیعه تالیف شده است تقریر جامعی از اندیشه‏ کلامی امامیه را بازنمائی خواهد کرد. نویسنده معتقد است پژوهش حاضر از ابعاد گوناگون دارای اهمیت است؛ از سویی در عصر حاضر، ظهور و رشد شبهات گوناگون درباره عصمت و منشأ آن نمود بیشتری دارد. کاوش ‏های دقیق درباره منشأ عصمت راه را برای پاسخ‏گویی روشن‏ تر به برخی از این شبهات هموار خواهد ساخت. از سوی دیگر از آنجاکه برخی مبانی و مسائل این پژوهش نزد تعدادی از پژوهشگران این موضوع، متأثر از منابعی غیر از کتاب و سنت است، انجام دقیق این پژوهش، مبانی و مسائل غیروحیانی را آشکارتر می سازد. همچنین از آن ‎رو که بسیاری از فرهیختگانی که به این بحث پرداخته ‏اند، همه منابع و متون را مورد کنکاش قرار نداده ‏اند. استقصای این موارد، مایه بررسی‏ های ژرف‏تر و رسیدن به نتایج دقیق ‏تر ـ به ‏ویژه از دیدگاه عقل و نقل – خواهد بود. طبیعی است که بسنده کردن به برخی منابع این پژوهش، حاصلی ناقص خواهد داشت و تحویلی ‏نگری، یکی از لوازم لاینفک آن به شمار خواهد رفت. از نگاه مولف مهم‏ترین اهداف پژوهش حاضر عبارت‏اند از: ۱. ریشه‎یابی منشأ عصمت از دیدگاه آیات و روایات، به دست آوردن دیدگاه و رویکردهای کلی دانشمندان مسلمان درباره منشأ عصمت از گناه؛ ۲. آشنایی با سیر تطور فهم دانشمندان مسلمان از آیات و روایات و سایر ادله بیانگر منشأ عصمت و ممکن ساختن مقایسه دیدگاه آنان (با تأکید بر فهم آنان از این ادله). بدیهی است که فهم دقیق آیات و روایات و دیدگاه ‏های دانشمندان مسلمان درباره این موضوع، مرزهای احتمالی آن دو را آشکارتر خواهد ساخت. این اثر کوشیده است تا افزون بر عرضه، تحلیل و نقد آراء متکلمان فیلسوفان و عرفا، در حد توان، منشأ عصمت، مولفه ها و فرآیند آن را از دیدگاه قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام تبیین و تحلیل نماید. بر اساس متون وحیانی، معصومان علیهم السلام به مدد حمایت های ویژه و گسترده الهی، با اختیار خود از گناه و خطا پرهیز می کنند. با توجه به این رویکرد، پژوهش حاضر در چهار بخش و یازده فصل سامان یافته است که به شرح ذیل می باشد: بخش نخست این کتاب به تبیین دیدگاه آیات و روایات درباره «منشأ عصمت از گناه» اختصاص دارد. در بخش دوم، به دیدگاه دانشمندان مسلمان درباره منشأ عصمت از گناه اشاره شده است. در این بخش دیدگاه ‏های متکلمان، فلاسفه و عرفا هر یک در فصلی جداگانه تبییین خواهد شد. سومین بخش به بررسی دیدگاه‏ های دانشمندان مسلمان درباره منشأ عصمت از گناه بر پایه عقل و نقل پرداخت شده است. ازآنجاکه از دیدگاه اسلام، فیصله دهنده نهایی این بحث، عقل و منابع وحیانی است و همه کسانی که به این موضوع پرداخته ‏اند به عقل یا منابع وحیانی یا هر دو استدلال کرده‏ اند، معیار این پژوهش نیز در داوری، عقل و منابع وحیانی خواهد بود. در این بخش نیز رویکرد فلاسفه، متکلمان و عرفا، تفکیک ‏شده ارزیابی شده است. چهارمین بخش از کتاب نیز، حاوی بررسی «ماهیت و عوامل عصمت از خطا از دیدگاه آیات و روایات» می باشد.

از دیدگاه آیات و روایات، «توجه انسان به علم خدا» آثار نیک فراوانی برای او دربردارد. در میان این آثار، تاثیرهای اخلاقی این موضوع چشمگیرتر به نظر می رسد. «توجه به علم خدا»، هم سبب «پرهیز از رذائل» است و هم «آراستگی به فضائل». مقصود از «پرهیز از رذائل»، ترک «گناه، ظلم، هواپرستی و مانند آن» است. تعدادی از مصادیق جزئی تر این موضوع در آیات و روایات نام برده شده؛ مانند: پرهیز از بخل، بدگویی، تهمت، خیانت، خودستایی و ریا. با بررسی آیات و روایات، رابطه میان کلید واژه های این حوزه معنایی، قرار داشتن همه آنها در خویشتن داری انسان از گناهان و رذائل است. میان این حوزه معنایی و برخی دیگر از حوزه های معنایی، رابطه ای نزدیک وجود دارد؛ مانند رابطه «آثار توجه به علم خدا» و «آثار ذکر الله» که «عموم و خصوص من وجه» است.

پیوست در منابع دیجیتالی

در حوزه مباحث کلامی در بحث نبوت انبیا?بحث عصمت از جایگاه ویژه‌ا‌‌ی برخوردار است. چون غرض از بعثت انبیا?تکامل و سعادت بشر است و این هدف بدون عصمت انبیا ? محقق نمی‌گردد. عصمت انبیا ? با دلایل عقلی و نقلی به اثبات رسیده است. اما در این میان آیاتی وجود دارد که ظاهر آنها با مسئله عصمت سازگاری ندارد و این امر موجب شده مخالفان عصمت آن را دستاویز خود قرار داده و در ظاهر مسائلی را به پیامبران از جمله به حضرت موسی ? نسبت دهند کهبا ساحت مقدس آن بزرگواران همخوانی ندارد. ازجمله قتل، خشم و غصب، خوف، نسیان، ذنب، توبه و... البته با وجود دلایل قطعی عصمت، این آیات نیازمند تفسیر و تاویل هستند. و لذا دفع شبهات از آیات، ضرورتی علمی است که نمی‌توان به راحتی از کنار آنها رد شد. این رساله در سه فصل، به شبهات عصمت حضرت موسی ? از طریق مفسرین و متکلمین و روایات پاسخ گفته و ضعف شبهات مخالفان عصمت را روشن نموده است. در بخش نخست این رساله، مباحثى همانند معنای عصمت، دلایل وجوب عصمت، منشأ عصمت، مراتب عصمت و... بررسی شده است. بخش دوم و سوم این نوشتار آیاتی از قرآن ذکر شده که همگی مربوط حضرت موسی ? است. این آیات دارای عناوینی هستند که برخی به ظاهر آنها تمسک جسته و شبهاتی را مطرح نموده‌اند. نوشتار حاضر ضمن بررسی شبهات از طریق مفسرین و متکلمین و روایات به آنها پاسخ گفته است. و این شبهات را مردود دانسته و عصمت را برای حضرت موسی? ثابت می داند.

نظام، مجموعه اجزاء بهم پیوسته‌ای است که یک واحد را تشکیل می‌دهد و یک هدف دارد "حسن " و"احسن" عبارت از: هر چیزی که بهت آورد وانسان بسوی آن رغبت کند. از ترکیب این دو عبارت یعنی نظام احسن که مورد معرکه آراء متفکران در طول تاریخ بشریت گردیده است، گروهی منکر چنیین نظری می‌باشند، اما اغلب متفکران الهی بر این باورند که نظام هستی نظامی احسن است از جمله اندیشمندان یونانی با نامیدن عالم به جهانی "زیبا " وتوجیه شرور توسط ارسطو، اعتقاد به نظام احسن دارند. همچنیین مکتب‌های دیگر بویژه مکتب‌های فلسفی مانند مشاء وحکمت متعالیه با الهام از آموزه های دینی نیز بر این باورند. آیات قرآن و روایات بسیاری با استفاده از عباراتی مانند: "غایت صواب"و " احسن صور" و "نهایت استحکام ودرستی که بالاتراز آن تصور نمی‌شود" و " اتقن و احسن “به تبیین مولفه‌های نظام احسن پرداخته اند. مکتب‌های فلسفی با الهام از این آموزه‌ها سعی و تلاش کرده اند تا این نظریه را برهانی کنند و از طریق برهان انّ ولمّ برای اثبات آن دلیل آورند و اشکالات وارده بر آن را دفع نمایند و به آن پاسخ دهند. ما در این پایان نامه نظر و آراء حکیم الهی ابن سینا را مورد بحث و بررسی قرارداده و سپس آن را بر آیات و روایات عرضه کرده ایم و به این نتیجه رسیده ایم که نظام احسن در آموزهای دینی اعم از آیات کریمه و روایات معصومین (ع) بیان شده است و ا بن سینا سعی نموده است آن را برهانی کند اگر چه ادله او بعدا مورد نقد قرار گرفته است اما این حکیم بزرگ راه را برای بحث و تحقیق دیگران باز نمود. و نظام احسنی که حکما اسلامی از جمله ابن سینا معتقدند شواهد قرآنی و روایی آن را تأیید می‌کند.

قدمت جبر و اختیار در افعال انسان، به دوره های آغازین مباحث کلامی در تاریخ بشر برمی گردد. در این میان، جبری یا اختیاری بودن ایمان و کفر، از جایگاهی بس رفیع برخوردار است. این موضوع، ذهن اندیشمندان بسیاری را به خود مشغول داشته و هنوز هم مَطمح نظر متکلّمان می باشد. فخر الدین رازی و علاّمه طباطبایی، دو بزرگ اندیشه اشعری و امامی، در جای جای آثار خود، به این موضوع پرداخته، و ابعاد گوناگون آن را کاویده اند. آن چه را این دو، در تفاسیر خود، بیان کرده اند، از جامع ترین پژوهش های ژرف در این زمینه است. طبق مبانی این دو دانشمند، رسیدن فخر رازی به جبری بودن ایمان و کفر، و دستیابی علاّمه طباطبایی به «امر بین الامرین» در این زمینه، امری قابل پیش­ بینى است.

در این نوشتار سعی شده است که برداشتهای ملاصدرا و علامه مجلسی پیرامون مفهوم عقل در روایات کتاب العقل و الجهل اصول کافی ، مورد تحقیق و کاوش قرار گیرد.

نگارنده در این پاپان نامه به منظور تبیین نعمت های خداوند با تکیه بر آیات قرآن کریم از این موضوعات بحث کرده است: فلسفه نعمت و ارزش آن، نعمت در قرآن، نعمت و رابطه آن با امتحان و شناخت نعمت ها، شکر در قرآن و روایات، کفران نعمت، انواع نعمت های مادی و معنوی، نعمت های بهشتیان، بعضی از مصادیق نعمت ها، نعمت های فردی و اجتماعی، نعمت های مادی(عافیت، امنیت، صحت، انفاق و زن شایسته)، نعمت های معنوی (عقل، ولایت، اخلاص، توفیق، محبت خدا و لقاء الله).

مسئله اثبات وجود خدا از اساسی ترین دغدغه های بشری و مهمترین و کانونی ترین موضوع الهیّاتی مسلمانان است. مکاتب و جریانهای مختلف فکری در فرهنگ اسلامی و جامعه شیعی اعم از محدّثان، متکلّمان و فیلسوفان در عرصه راه و روش شناخت خدا؛ مسیرهای متفاوتی را پیموده اند. مطالعه توصیفی و تحلیلی آرای هر یک از مکاتب فکری و مقایسه آنها با یکدیگر، افزون بر ارزش تاریخی به روشن شدن نقاط قوت و ضعف اندیشه های هر یک از آنها مدد می رساند. رساله حاضر در صدد تبیین رویکرد اخباریان شیعه به مسئله اثبات خداست که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. فصل نخست شامل معرفی جریان اخباریگری و چهره های برجسته ای چون ملا أمین استرآبادی، ملا خلیل قزوینی، ملا محسن فیض کاشانی، شیخ حرّ عاملی، سید هاشم بحرانی، سید نعمت الله جزایری و شیخ یوسف بحرانی و شاخصه های فکری آنان بویژه در حوزه منابع معرفت دینی و نیز مروری بر مهمترین ادلّه اثبات وجود خدا است. در فصل دوم روش ها و ادلّه متنوع اخباریان در مسئله اثبات خدا با استناد به متون حدیثی، کلامی و تفسیری ایشان گزارش شده است. نقد و بررسی ویژگی ها و شاخصه های رویکرد اخباریان به مسئله اثبات خدا، موضوع فصل سوم رساله است. آن گونه که مطالعه حاضر نشان می دهد، در مجموع عالمان اخباری شیعه برخلاف ذهنیت موجود درباره ایشان، وجود خدا را با تبیین معرفت فطری و نیز اقامه براهین حدوث و قدم، امکان و وجوب و حتی برهان صدیقین اثبات نموده اند. آنان با نگاه ویژه به متون دینی و بهره گیری از ادلّه فوق، گاه درصدد هماهنگ سازی مفاهیم و آموزه های کلامی با آموزه های قرآنی و حدیثی برآمده اند.