جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سید مرتضی جزایری در زمینه‌ی تأویل بعضی از واژه‌های قرآن، با استناد به دیدگاه فراعرفی زبان قرآن، دارای نظریات خاص و شاذ در تفسیر واژه‌های قران کریم می-باشد. وی ازجمله دانشمندانی است که قائل به تأویل قرآن است و جهت‌گیری وی در تأویل واژه‌های قرآن، بر مبنای انسان‌شناختی می‌باشد. آراء تفسیری وی بر محور انسان‌شناختی قرار داشته و معارف الهی و قرآن کریم را صرفا برای تربیت انسان می‌داند و اذعان می‌دارد قرآن کتابی دارای محتوای فرهنگی و تربیتی است که بدین‌ وسیله تعالی و تکامل انسان را تأمین می‌نماید. به همین دلیل رویکرد تفسیری وی استوار بر تبیین جهات و تأثیرات فرهنگی و تربیتی انسان می‌باشد و همین سبب گردیده است که با رویکرد تأویلی، نظرات شاذ و قابل تأملی ارائه نموده و در نتیجه قابلیت بررسی و نقد آراء وی توسط پژوهشگران قرآن لازم آید. در این پژوهش، نخست به مبانی تأویلی و مصداق‌های آن اشاره گردیده و سپس به نقد آن‌ها پرداخته می‌شود.

ناکارآمدی هندسه اقلیدسی در مدل سازی طبیعت، ماندلبروت را برآن داشت که هندسه هستی را هندسه ای با ساختارهای خودمتشابه معرفی نماید. او این ساختارها را که در درجات مختلف هستی خودنمایی می کنند، فرکتال نامید. فرکتالیتی یا هم برخگی در مطالعه فازی نمایی پدیده های هستی به عنوان یکی از اصول سه گانه معرفی گردید. الگوی فرکتال، در بازطراحی جهانبینی، فهم و تفسیر ما از هستی می تواند نقش آفرین و الهام بخش دانسته شده است. این نوشتار به دنبال بهره گیری از این الگو در مدل سازی فهم معنا و زبان قرآن است. از این رو ابتدا مبانی هندسه فرکتال و جریان یابی آن در نظام فکری فازی با ابزار کتابخانه ای تشریح گردید. همچنین با روشی توصیفی (تحلیل محتوا) رهاوردی را که اصل فرکتالیتی در فازی شناسی می تواند در فهم زبان ارائه نماید؛ بیان گردید. به عنوان مطالعه موردی آیات 32 سوره مائده و 262 سوره بقره مورد بررسی قرار گرفت. برابر نتایج این پژوهش، مدل استفاده شده در این آیات، تناسب و هماهنگی قابل توجهی را با مدل هندسه فرکتالی از خود نشان داده و مدل سازی فرکتال در فهم این آیات می تواند رهاوردهای متعددی را برای پژوهشگران داشته باشد.

تفکر فازی و نظریه سیستم های پیچیده در اصل ناهمسازگاری به یکدیگر پیوند خوردند. مطابق این اصل که در سال 1973 مطرح شد، به فراخور پیچیدگی یک سیستم توان ما در بیان گزاره های دقیق و معنادار کاسته می شوند. در این صورت گزاره ها از قطعیت و سیاه و سفیدی و شفافیت فاصله گرفته و به گزاره هایی فازی تبدیل خواهند شد. در این جستار با روشی تحلیلی نشان داده ایم که زبان وحیانی قرآن با خصلت هایی که به ویژه در بین مباحث مربوط به زبان دین در دوران معاصر از خود نشان می دهد، می تواند در فضای الگوواره ای سیستم های پیچیده مورد بازخوانش قرار گیرد. در این صورت مطابق اصل ناهمسازگاری، رهیافت اساسی در تبیین و تحلیل زبان وحیانی قرآن تفکر فازی خواهد بود که در نتیجه آن گزاره های توصیفی ما از زبان قرآن به گزاره هایی بینابینی، مشکک، خاکستری، مات و غیرخطی تبدیل خواهد شد.

در عصر حاضر بررسی تطبیقی در پژوهش‌های اسلامی بین مذاهب مختلف، به‌خصوص مذهب شیعه و اهل سنّت، از روش‌های مطالعاتی مهمی است که علاوه بر شناخت آرای فریقین در مباحث اسلامی، نقش ویژه‌ای در ترسیم راهکار مناسب برای حل اختلافات و تقریب مذاهب اسلامی دارد. یکی از این مباحث اصلی و بنیادی، جامعیّت قرآن است. عالمان اسلامی از قدیم تا معاصر با استناد به آیات و روایاتی به تبیین این مبنا پرداخته و دیدگاه‌های مختلفی را درباره قلمرو جامعیّت قرآن مطرح کرده‌اند. این پژوهش، به شیوهٔ توصیفی‌تحلیلی، جامعیّت قرآن را در دو تفسیر مهمّ از فریقین، تفسیر الکاشف و تفسیر القرآن الکریم، به شکل تطبیقی کاویده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مغنیه و شلتوت با پذیرش جامعیّت مقایسه‌ای، دین مبین اسلام و قرآن کریم را جامع ادیان و کتب آسمانی پیشین دانسته‌اند و با رد جامعیّت حداکثری معتقدند تطبیق آیات قرآن با قواعد علوم طبیعی به دلیل در معرض خطا و تغییر بودن این علوم، موجب سرایت این خطا و تغییر به ساحت قرآن می‌شود. هر دو مفسّر اشاره قرآن به کلیات برخی علوم و فنون را در جهت هدایت انسان می‌دانند و از این طریق جامعیت اعتدالی‌هدایتی قرآن را پذیرفته‌اند. همچنین، هر دو متفکر دیدگاه حداقلی را در باب جامعیّت قرآن رد کرده‌اند و علوم و فنون مختلف را به شرطی که معیار فهم قرآن نباشد، در فهم آیات قرآن تأثیرگذار دانسته و در سه حوزه عقاید، احکام و اخلاق برای قرآن نقش تبیینی قائل شده‌اند. همچنین، قرآن را کتاب هدایت انسان در زندگی فردی و اجتماعی دانسته‌اند.

«تنویع سندی حدیث» توسط ابن طاووس در قرن هفتم (673 ق) مبدأ تحوّلات گسترده و متنوّع در دانش رجال گردید؛ عده‌ای چنین اجتهاداتی را مردود شمردند و به دلیل عدم انحصار قرائن در سند، از اساس مخالف دانش رجال شدند. تحول طبیعی، محدود شدن دایره احادیث صحیح بود. از طرفی مبنای رجالی جدید باعث ایجاد ابهام در آرای رجالی بعدی گردید؛ چنانکه نسبت به آرای علامه حلی در تصحیح طرق و اسناد، برداشت‌های دوگانه را ایجاد کرد. از سویی دیگر گروه عظیمی متأثر از این تقسیم بندی، موجب پیشرفت دانش رجال شدند؛ چنانکه با تأثیرپذیری از تعریف جدید از «حدیث صحیح»، عده‌ای به «وثاقت سندی» گراییدند و یاعده ای «طبقه شناسی» و «شروط راوی» را بازکاوی نمودند. این مقاله سعی دارد تأثیر تنویع حدیث بر دانش رجال را بررسی کند.

رساله حاضر با هدف تبیین روش تفسیری ملاصدرا در مسئله معاد و به منظور روشن کردن کیفیت بکارگیری روش تفسیری او در آیات معاد تدوین شده است. با روش کتابخانه ای و به واسطه استخراج متون لازم از آثار تفسیری و فلسفی او اقدام شده است و ادعای نوشتار در تعیین میزان اثرپذیری او از روش های مختلف تفسیری و همچنین میزان تقید او به اصول و مبانی خود مورد بررسی قرار گرفته است و ماحصل این تلاش این است که ملاصدرا روش صحیح در تفسیر قرآن را روش راسخین در علم می داند؛ کسانی که که اهل کشف و شهودند؛ علم آن ها از نزد خدا و درکشان به نور قدسی و روح الهی است؛ آنها بر اسرار آیات واقف گشته و از بند تشبیه و تعطیل رهیده‌اند. او در معادشناسی از سبک فلسفی خود تبعیت می کند؛ از روش های مختلف تفسیری بهره می گیرد و نتایجی که بر تفسیر آیات او از معاد مترتب می شود در بسیاری از موارد با روش های خاص عرفانی، فلسفی، کلامی، ادبی و روایی همخوان است. ملاصدرا گاه با به چالش کشاندن مباحث در حوزه های کلامی، فلسفی و عرفانی نظریه معرفتی جدیدی مبتنی بر اصول و مبادی فلسفی خود ارائه می دهد و خود این هماهنگی را ایجاد می کند و گاه تحت تأثیر عرفان در جهت هماهنگی برهان، عرفان و قرآن گام بر می دارد. از نظر ملاصدرا، برهان، عرفان و قرآن، هر سه از یـک حقیقـت سـخن مـی گوینـد. در جهان بینی او، حقیقت، امر واحدی است کـه دارای مراتب و بطون است؛ و تأویل آن، گذشـتن از هـر یک از ایـن مراتـب و رسـیدن بـه مرتبـه بـالاتر و عمیقتر است. او در عین رعایت ظاهر آیات، از باطن حقیقی آنها سخن می گوید. در این رساله، معادشناسی صدرالمتألهین با محوریت تفسیر او بر آیات معاد تبیین شده و در فصل پایانی رساله، کاربست روش تفسیری او در مسئله معاد مورد ارزیابی قرار گرفته است؛ بیان نمونه های مختلف از روش های تفسیری عرفانی، فلسفی، کلامی، ادبی و روایی برای اثبات مدعای نوشتار در هماهنگی کلی عرفان، برهان و قرآن در تفسیر ملاصدرا بر آیات معاد لازم بود و در این رساله با بیان الگوهای آن روش ها و مقایسه سبک های مختلف تفسیری آن ها با تفسیر ملاصدرا این هدف محقق شد و آیه به آیه این ارزیابی انجام شده و کاربست روش تفسیری ملاصدرا در آیات معاد تبیین شده است. در مسائل معاد که ملاصدرا بر آیات ناظر بر آن تفسیر داشته است بررسی مقایسه ای انجام شد و میزان تقید او به اصول و مبانی خود مورد ارزیابی قرار گرفت، در نهایت روشن شد ملاصدرا در آیات معاد، متعهد به اصول خود است و آن ها را مورد استفاده قرار داده است و تبیین او در بسیاری از آیات، با روش های مورد نظر نوشتار همخوان است، گرچه به تناسب روش خود، گاهی با تفاسیر مورد توجه نوشتار اختلاف دارد یا آن ها را به چالش می کشد، اما در تبیینی فی الجمله می توان تفسیر او را همخوان با آن ها دانست.

جهادگرایی گروه‌های تکفیری به عنوان یک رویکرد تهاجمی و صرفاً به معنای قتال، باعث ایجاد تعارضاتی در بین فرقه‌های اسلامی گردیده است. این درگیری و خشونت‌ها با عنوان جهاد اسلامی و با استناد به آیات قرآن صورت می گیرد، لذا در این پژوهش، تحلیلی در آیات قرآن در مسأله جهاد انجام دادهایم تا حقیقت روشن گردد. و اثبات این که امر به جهاد در قرآن برای تحمیل دین نیست و قاعده اولیه نزد رسول خدا دفاع از توحید بوده‌است، ضرورت این تحقیق را می رساند. هدف از تحقیق این است که نکفیر و خشونت تکفیری‌ها اساسی در دین نداشته و مراد از جهاد در قرآن دفاع از کیان اسلام و مسلمانان بوده‌است. با توجه به آنچه بیان شد، ما در این پژوهش پس از تبیین کلیات و مفاهیم، به ارزیابی مبانی فکری سلفیه تکفیری پرداخته و سپس استنادات قرآنی آنها را تحلیل و نقد کرده و در آخرسر اشارهای به آسیب‌های دیدگاه‌های تفسیری اینان داشته‌ایم. این پژوهش از نوع کیفی بوده که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با رویکردی انتقادی انجام داده‌ایم و از آنجا که موضوع اصلی بحث، تحلیل انتقادی دیدگاه‌های تفسیری سلفیه تکفیری در مسأله جهاد می‌باشد، در تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش نظری بهره گرفته‌ و به این نتیجه رسیدیم که مستندات منقول و حکم روشن عقل، هیچ اطلاقی در تکفیر مسلمانان و بکارگیری زور و اجبار در تحمیل عقیده به‌دست نمی‌دهد و در تمامی آیات بررسی شده مراد، جهاد دفاعی و از باب مقابله به مثل است. لیکن جریان سلفی تکفیری با سوء برداشت از تفسیر سلفیان گذشته، قرآن و سنت را برای اهداف تکفیری خود تفسیر می‌کند.

احادیث اخلاقی از جمله بسترهای مهم اجرای قاعدۀ «تسامح در ادله سنن» است. شدت تسامح در روایات ضعیف اخلاقی در مقایسه با احادیث اعتقادی و فقهی نشان می‎دهد که گویا احادیث اخلاقی بار مسئولیت کمتری برای مدوّنین کتب روایی داشته است. فقدان دانش فقهالاخلاق و عدم تفکیک گزاره‌های اخلاقی ِاخباری و انشائی، زمینه‌ساز اجرای همه جانبۀ این قاعده در احادیث اخلاقی شده است. این پژوهش با تتبع در مصادیق روایی، در پی واکاوی آسیب‌هایی است که کاربست قاعدۀ «تسامح در ادله سنن» در حوزه احادیث ضعیف اخلاقی برجای ‌گذارده است؛ لذا با حذف آنها از متون دینی، طراحی نظامِ ضابطه‌مندِ اخلاقیِ جامع تحقق بیشتری خواهد یافت. داده‌های این مقاله با تمرکز بر متون حدیثی جمع‌آوری و با شیوه توصیفی- تحلیلی پردازش شده است. پیامدهایی چون اختلال در نظام اخلاق اسلامی، وقوع جعل در روایات اخلاقی و ایجاد خوش بینی یا بدبینی کاذب نسبت به متون روایی اخلاقی از جمله نتایج کاربست بی‌ضابطۀ این قاعده در احادیث اخلاقی است. با توجه به گستره حدیث و تأثیر آن بر فرهنگ دینی، رفتارهای فردی و کنش‌های جامعه، آسیب شناسی و توجه خاص به کیفیت متون حدیثی، بازنگری در احادیث اخلاقی، ترسیم الگوی اخلاق اسلامی مبتنی بر روایات معتبر، در پالایش نظام یکپارچه اخلاقی بسیار ضرورت دارد.

در قرآن کریم الفاظ و حتی آیاتی وجود دارد که به تعداد کم یا زیادی تکرار شده اند و از آنجا که مستشرقان و برخی علمای علوم بلاغت، تکرار را مخل فصاحت می دانند باید به تبیین و تفسیر وقوع چنین پدیده ای در قرآن پرداخت .این پژوهش به بررسی اثر بخشی تکرار در حوزه های روانشناسی ، ادبیات و قرآن کریم می پردازد؛ بدین صورت که ابتدا اهمیت تکرار از دید روانشناسان و تأثیر آن بر حافظه و ثبت و ضبط مطالب را در ذهن مورد بررسی قرار می دهیم ؛در ادامه اهمیت تکرار را در شعر شاعران که به صورت های مختلف به کار برده اند بیان می کنیم و اینکه تکرار واژه و جابجایی آن در ساختار متن ، یکی از عواملی است که موجب غرابت بخشیدن به زبان شعری یک شاعر می گردد.بعد برای ورود به بحث تکرار در قرآن، ابتدا اعجاز قرآن (لفظی و بیانی) را اثبات می کنیم و اینکه تکرار آیات و مضامین در قرآن به فصاحت و بلاغت قرآن که از ویژگی‌های جدایی ناپذیر آن است لطمه وارد نمی کند و بلکه خود یکی از عوامل فصیح و بلیغ بودن قرآن است. در ادامه انواع تکرار، انگیزه تکرار ،نشئت تکرار و کارکردهای تکرار را بیان می کنیم و بعد مصادیق تکرار در قرآن را مورد بررسی قرار می دهیم و در نهایت میزان تکرار در سوره های مکی و مدنی را با هم مقایسه می کنیم و تا حدودی به هدف از تکرار داستان ها و قصه های قرآنی می پردازیم.

انگاره شیطان در متون دینی تورات و قرآن­کریم همسو با مولفه­های خداشناسی و هستی­شناسی بازشناسی می­گردد. هستی شیطان در پنداره روایی تورات از ناهمسانی یا فقدان وحدت وجودی بهره دارد و با صورت­بندی متفاوت، روایی طبیعی و انتزاعی و با کارکردهای گوناگون بازنمون شده است. شیطان در انگاره پیشا اسلامی از ماهیت اسطوره­ای در ذیل رب­الارباب پرستی خوانش شده است و دگرگونی روایی تورات از شیطان به­عنوان موجودی آگاه، خیرخواه و با گمانه مستقل از خدا با کارکرد خاص به موجودی دوراندیش، آزماینده و فریبکار، برآمده از شیوه پیدایی و پدید آمدن تورات در روند تاریخی، همزیستی، همکنشی با تمدن­ها(میان­رودانی) و پیوند با نظام گفتمانی آنان است، ولی در رهیافت قرآنی با محوریت توحید، معنای نوینی از آن ارائه شده است. تبار شیطان در روایتگری تورات از ماهیت الوهی اساطیری بهره داشته و کارکرد دوگانه او برای نظم زمینی، ذیل خدای برتر قابل خوانش است، اما تبار شیطان در قرآن به عنوان آفریده خداوند و بهره­مند از صفت اختیار با کارکرد همگون (وسوسه­گر، گمراه­کننده،...) روایت شده است. در این جستار با بهره­مندی از شیوه معناشناختی هم­زمانی و درزمانی و مولفه­های همبسته با آن به بازخوانی تبارشیطان از جهت چیستی و کارکردی در متون تورات و قرآن­کریم پرداخته و تلاش شده تفاوتهای روایی آن را آشکار سازد.