جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان‌‌شناسی در کنار جهان‌‌شناسی و خدا‌‌شناسی سه رکن اساسی در اندیشة هر مکتب فلسفی یا کلامی‌و عقیدتی است. هویت و ماهیت انسان، حقیقت جسم و نفس او، ارتباط و تعامل نفس و بدن، حکایت آنها پس از مرگ در عالم برزخ و سپس قیامت و در نهایت چگونگی حشر و نشر ابدان و ارواح؛ اهم‌این مسائل هستند. رنگ و لعاب انسان‌‌شناسی مکتب شیخیه کاملاً صدرایی است، البته از گذر تبیین‌های شیخ احمد احسایی که بیشترین مراجعه و شرح را به آثار ملاصدرا داشته است. هر چند احسایی حرکت جوهری نفس را می‌پذیرد و به معاد جسمانی مانند صدرا تصریح می‌کند، اما به جهت تفاوتی که با او در تبیین جسم و جسد انسان و نیز ماهیت عالم مثال و برزخ، قول به عالم هورقلیا، و نهایتً قیامت و حشر و نشر دارد؛ تصویری متفاوت از آنچه در حکمت متعالیه آمده ارائه می‌کند.

آیۀ ‌Pو ما أرسَلنا مِن رَسولٍ إلّا بِلِسانِ قَومِهO (ابراهیم: 4)، حکایت از انطباق و نزول قرآن به زبان قریش، و تصریح قرآن به نزول کلام خدا به عربی مبین (الشعراء: 195 و النحل: 103) مؤید فصاحت زبان عرب عصر نزول یا همان اهل حجاز است. اما منکران وحی‌بودن قرآن ‌سعی کرده‌اند با نشان‌دادن عدم انطباق بین قرآن و زبان قریش ـ به‌عنوان نخستین مخاطبان قرآن ـ هم مدعای ارسال به زبان قوم را انکار کنند و هم با نفی فصاحت و بلاغت زبان قوم مخاطب، فصاحت و بلاغت قرآن را مورد تردید ‌قرار ‌دهند. در موردی مهم و قابل تأمل با توصیف اهل حجاز (قریش) به تسهیل‌کنندگان همزه و کثرت تحقیق همزه در قرآن، قول نزول به زبان قریش مخدوش دانسته‌اند. اگرچه وجوه دیگری مانند: وجود کلماتی در قرآن با ریشه پارسی و یا عبری یا‌بودن اختلاف قرائات می‌تواند از زمینه‌های شکل‌گیری شبهه عدم‌ انطباق نزول قرآن به زبان قوم، و یا ادعای عدم فصاحت و بلاغت قرآن باشد؛ پژوهش حاضر در صدد است با رویکرد تحلیلی _ انتقادی از طریق نقد نظرهایی که قائل به تسهیل همزه نزد قریش‌اند و تحقیق همزه نزد آنان را محصول اضطرار یا عواملی مثل آن می‌دانند، اصل‌بودن تحقیق همزه نزد قریش را ثابت نموده و شبهه مذکور را پاسخ گوید.

سیدعبدالأعلی سبزواری از جمله اندیشمندان بزرگ معاصر ، نه تنها شارح حکمت متعالیه که در بسیاری از اصول و مسائل فلسفی منتقد آراء ملاصدراست. موضع انتقادی ایشان نسبت به مسائل متعددی از حکمت متعالیه و تأکید بر استفاده از قرآن و سنت و نیز مقارنت سال های ابتدایی تحصیل ایشان در مشهد با پایه ریزی اندیشه های تفکیک؛ موهم تفکیکی بودن سید سبزواری و در نتیجه عدم توجه لازم به اندیشه های فلسفی و کلامی ایشان شده است. اما، آیا می‌توان سید سبزواری را از پیروان این مکتب دانست؟ پاسخ منفی است. هر چند قول به اشتراک لفظی، اصالت ماهیت، انکار وحدت وجود، و برخی دیگر از مسائل و نیز برخی مواضع وی در جدایی عقل و نقل، سبزواری را به عقاید تفکیکی نزدیک می‌نماید، ولی ایشان در استفاده از نقل و استمداد از عقل در فهم قرآن و سنت روش خاص و متفاوت از آنچه در مکتب تفکیک مطرح می‌شود، دارد. مقاله حاضر، پاسخ به شبهه فوق از طریق بررسی آراء اساتید سبزواری و تحلیل میزان تأثیر‌پذیری از آنها، مقایسه و تحلیل اندیشه‌های سبزواری با آراء متفکران مکتب تفکیک و تفاوت میان آنها در تبیین قرآن و سنت می‌باشد.

این باور در میان مسلمانان رواج گسترده دارد که خداوند را نامی پنهان از همگان است، جز خواص کسی از آن آگاه نیست، هرکه بتواند خدا را با یادکرد آن بخواند سریع به خواسته‌اش می‌رسد، و تصرفات خارق‌العاده در عالم هستی تنها با کاربرد آن ممکن می‌شود. مسلمانان از گذشته‌های دور این نام را «اسم اعظم» خوانده، و درباره ماهیت و خواص و نحوه کشف و کاربرد آن سخنان متفاوت گفته، و حکایات بسیار نقل کرده‌اند. مطالعه پیشِ‌‌رو کوششی به منظور مرور و دسته‌بندی همین آراء و بازنمون دورنمایی از نگرش‌های رایج در فرهنگ اسلامی به اسم اعظم است؛ کوششی که می‌تواند گامی نخستین برای بازشناسی تاریخ انگاره اسم اعظم در فرهنگ اسلامی تلقی شود. در مقاله بی‌آن‌که از خاستگاه انگاره یا سیر تحول درک‌ها از آن در گذر زمان بحث شود، شواهد مختلف توجهات مسلمانان به اسم اعظم را مرور، و از خلال نقل حکایت‌ها، اقوال تفسیری، مواعظ اخلاقی و نظریه‌پردازی‌های متکلمانه و فیلسوفانه آراء درباره اسم اعظم را در آثار پراکنده بازشناسی و تبیین می­کنیم. چنان‌که خواهیم دید، انگاره اسم اعظم در تاریخ طولانی خود در فرهنگ اسلامی از جایگاه کارگزار خدا تا شیوه‌ای سحرگونه برای تصرفات عظیم و کلان در هستی، و از مصادیقی آشکار به مصادیقی پنهان و رازآلود گراییده، و موضوع بحث‌های متکلمانه و ایدئولوژی‌های مختلف مذهبی گردیده است.

«احسان» یکی از مفاهیم ارزشمند اخلاقی است که در تعالیم دین مبین اسلام و ادیان پیشین تأکید جدی و اساسی بر آن شده است. با توجه به متون کتب مقدس می‌توان گفت هدف غایی ادیان ‌‌الاهی، بسط و گسترش نیکوکاری است. در قرآن و کتب عهدین، آیات و تعالیم ارزشمندی ذکر شده است که عمل به هر یک از آنها می‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود راهنمایی کند و مقدمات تقرب وی را به درگاه خداوندی بیش از پیش هموار سازد. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تطبیق دیدگاه قرآن و کتب عهدین دربارۀ مصادیق «احسان» صورت گرفته است. در نتیجه با توجه به آیات قرآن و تعالیم عهدین، می‌توان تصویری روشن از جایگاه واقعی تعالیم قرآنی در نهادینه‌سازی آموزه‌های اخلاقی و تأثیر بیشتر آن بر تعالیم عهدین ارائه کرد. نتایج بررسی تطبیقی نشان می‌دهد مصادیق «احسان» در قرآن و کتب عهدین شامل زکات، صدقه، انفاق، اطعام نیازمندان و محبّت است که می‌تواند به گروه‌های مختلف جامعه اختصاص یابد؛ اما تفاوتشان در این است که در قرآن نسبت به کتب عهدین، احسان تنوع بیشتری دارد و بر آن تأکید بیشتری شده است.

بعد از توحید، مهم‌ترین مسئلۀ مورد بحث در عرفان، توجه به مراحل و مقامات سیروسلوک برای رسیدن به وصال حضرت حق است. ازاین‌رو، بحث از چگونگی پیدایش و جایگاه مقامات عرفانی و منازل سیروسلوک و تعداد آن‌ها، اصلی‌ترین مباحثی است که توجه پژوهشگران عرفان را به خود معطوف کرده است. در آثار صوفیه، از قرن سوم به‌بعد، مسئلۀ «مقامات عرفانی» مطرح شد. ازاین‌رو، برخی گمان بردند که «مقامات» حاصل تجارب و اندیشه‌های صوفیه و عارفان است که در طول سالیان متمادی شکل گرفته است. برخی، اولین بیانگر «مقامات عرفانی» را امام صادق(ع) می‌دانند. برخی دیگر، آن را در کلام امیرالمؤمنین(ع) و امام سجاد(ع) جستجو می‌کنند. درحالی‌که نتیجۀ پژوهش حاضر این است که پس از قرآن کریم، حدیث معراج، نخستین خاستگاه «مقامات عرفانی» است و دیگران هرآنچه گفته‌اند از این سرچشمه نوشیده‌اند. مقامات عرفانی در حدیث معراج عبارت‌اند از: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل، رضا، تعقل، ذکر، حب و بغض برای خدا، حب دنیا، بیداری در شب، حلال‌جویی و خوش‌اخلاقی.

فلسفه اسلامی، با صدر المتألهین شیرازی (ره) در نتیجه قول به اشتراک معنوی وجود، تشکیک و اصالت آن و تحت تأثیر اندیشه عرفا، با تفسیری از توحید آشنا شد که از آن به بعد نظر غالب حکما در این بحث گردید. این نظریه همان وحدت وجود است که صدرالمتألهین، با تبیین آن بر اساس مبانی فلسفه خویش، آن ‌را به عنوان ناب-ترین نظریه توحید به فلسفه اسلامی عرضه کرد. وحدت وجود آن قدر در فلسفه و اندیشه فلاسفه نفوذ پیدا کرد که از آن به توحید اخصّ الخواصی تعبیر گردیده، در حالی‌که توحید مورد اعتقاد فلاسفة سابق، به توحید عوام تعبیر شده است. اما سیدعبدالأعلی سبزواری(ره) با ابتنای به قرآن و سنت و پیرو نفی سنخیّت بین واجب و ممکن، اشتراک لفظی و اصالت ماهیت، بیانی کاملاً متفاوت از توحید صدرایی ارائه می دهد. وی کامل‌ترین و بهترین بیان توحید را در قرآن و سنت می‌داند؛ توحیدی که نه تنها وحدت وجود نیست بلکه مخالف و مقابل وحدت وجود است. بر مبنای ایشان وحدت وجود نه تنها توحید حقیقی نیست بلکه «لاتوحید» است. اگر چه سخن از توحید حقیقی مجالی فراخ‌تر می‌طلبد، اما مقاله حاضر سعی دارد با تبیین مبانی هر یک از این دو نظریه توجه مخاطب را به این نکته جلب کند که کدام یک از دو نظریه فوق، شایسته مقام جلال و جمال الهی است.

شیخیه هورقلیا را مرتبه ای از عوالم وجود دانسته که نسبت به عالم ماده از لطافت بیشتری برخوردار است. از نظر شیخیه، در عالم هورقلیا هر چند که اجسام وجود دارند، شفافیت و لطافت آن اجسام نسبت به اجسام عالم ماده بیشتر است. آنها این عالم را همان عالم مثال منفصل دانسته اند. به دلیل عدم هماهنگی در اندیشة شیخیه، جایگاه عالم هورقلیا گاه بین عالم ملک و عالم ملکوت و گاه بین عالم ملک و عالم جبروت معرفی شده است. شیخیه باتفکیک جسم از جسد برای انسان چهار بدن لحاظ کرده اند که برخی مربوط به عالم ملک و برخی مربوط به عالم هورقلیا هستند. جسد دوم انسان، از اقسام چهارگانة بدن او، که مربوط به عالم هورقلیاست همان چیزی است که در احادیث تحت عنوان «عُجبُ الذنَب» و در فلسفة ملاصدرا تحت عنوان «قوة خیال» از آن یاد شده است. مقالة پیش رو بر آن است ضمن تبیین دیدگاه شیخیه در مورد عالم هورقلیا و جسد هورقلیایی، صحت و سقم تطبیق آنها را بر عالم مثال منفصل و مثال متصل بررسی نماید.

مطالب این رساله در بررسی و شناخت مبدأ صدور افعال انسان که در واقع فاعل حقیقی افعال اوست، به دو قسمت کلی تقسیم می شود: در قسمت نخست، این مسأله بیشتر در فلسفه اسلامی مورد تحقیق قرار گرفته است که از این منظر فاعلیت افعال انسان میان نفس و بدن مطرح است؛ به همین خاطر در فصول اولیه رساله پس از بحث واژه شناسی به بیان ماهیت نفس که آیا امری جسمانی یا مجرد است پرداخته شده است و بعد از آن وجود و تجرد آن از نظر فلسفی اثبات شده است و رابطه آن با بدن نیز مورد تحلیل قرار گرفته است. بعد از این مطالب که تقریبا" بعنوان مقدمه بخش نخست- قسمت فلسفی- می باشند، فاعلیت جسم و عوامل مؤثر بر آن مورد تحلیل قرار گرفته است. همچنین چگونگی و کیفیت فاعلیت نفس و شرح قوای آن که نفس از طریق آنها افعال خود را انجام می دهد نیز طرح و بحث شده است و در انتهای این قسمت هم ما ضمن تجزیه و تحلیل بین فاعلیت نفس و فاعلیت جسم و داوری بین آنها به این نتیجه رسیده ایم که جسم یا همان بدن انسان به هیچ عنوان نمی تواند فاعل افعال انسان باشد، بلکه تنها می تواند نقش اعدادی و تهیأ داشته باشد؛ هر چند که نفس افعال جزئی و جسمانی را بدون بدن نمی تواند انجام دهد. بنابراین این نفس است که فاعل حقیقی افعال است نه جسم و بدن انسان. در قسمت دوم، بحث بیشتر جنبه کلامی دارد که فاعلیت در این قسمت بین انسان و خدا مطرح است. آیا انسان فاعل افعال خودش است؟ یا خداوند است که فاعل است و انسان نقشی ندارد؟ در این قسمت سه دیدگاه عمده در کلام اسلامی طرح شده است. اول، اشاعره اند که معتقد به فاعلیت خداوند و در نهایت جبر می باشند. دوم، معتزله اند که قائل به اختیار و فاعلیت مطلق انسان اند و به تفویص گراییده اند و دسته سوم، اما میه اند که نه جبر و نه تفویض را قبول ندارند. ما هم پس از تجزیه و تحلیل این سه دیدگاه و داوری بین آنها دیدگاه امامیه را به عنوان دیدگاه برتر و معقول تر در این مسأله برگزیده و از آن دفاع کرده ایم.