جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجارب سال های گذشته گویای آن است که در مجموع، امور تربیتی نتوانسته به موفقیت های چشمگیری دست یابد. بنا به دیدگاه غالب صاحب نظران، کارشناسان و پژوهشگران، علت این ناکامی را بایستی در فقدان تبیین مبانی نظری فعالیت های تربیتی، کمبود الگوها و نبود برنامه های روشن و واضح جست و جو کرد. با توجه به وضعیت فعلی امور تربیتی و مشکلات مربوط به آن، این پژوهش درصدد است تا ضمن استنتاج و اقتباس از مکتب عرفان اسلامی، الگویی نظری را برای سامان دهی و جهت دهی فعالیت های امور تربیتی معرفی نماید. با توجه به این هدف، پرسش های اصلی این مطالعه عبارتند از: 1) آیا عرفان اسلامی می تواند مبنای نظری ایجاد الگویی جدید برای فعالیت های امور تربیتی قرار گیرد؟ 2) در صورت مثبت بودند پاسخ، این الگو از چه عناصر و ارتباطاتی تشکیل می شود؟ نتایج این پژوهش نشان می دهد، با توجه به معنای عرفان و همچنین ویژگی های مشترکی که با تربیت دارد، در درجه نخست این امر؛ یعنی ایجاد الگو امکان پذیر است. از سوی دیگر، تربیت عاطفی با محوریت عشق پروری، تربیت اخلاقی، تربیت هنری (زیبایی شناسی) و خودشناسی، ارکان اصلی این الگوی پیشنهادی را تشکیل می دهند.

نیاز علوم به فلسفه و بهره‌گیری آنها از فلسفه، امری است که همواره بسیاری از صاحب‌نظران به آن تأکید داشته‌اند. در چند دهۀ اخیر و با رشد فزایندۀ فناوری‌‌های نوین، تبیین رابطه این فناوری‌ها و فلسفه، هم‌چنین جایگاه فلسفه در هویت‌بخشی به این فناوری‌ها و کاربرد فلسفه برای آنها به امری ضروری مبدل شده است. ترااِنسان‌گرایی یک جنبش فناورانه وآینده‌گرا است که صاحب‌نظران آن، ایده‌‌های خود را از منظر فلسفی وارث و احیاگر آرمان‌های عصر روشنگری می‌دانند. هدف پژوهش حاضر، فهم و واکاوی خاستگاه تاریخی‌ـ‌فلسفی ترااِنسان‌گرایی و تلاش درجهت تبیین مبانی فلسفی این تفکر است. کمال‌گرایی یک ایدۀ اخلاقی‌ـ‌فلسفی است که می‌توان آن را اساسی‌ترین مفهوم الهام‌بخش ترااِنسان‌گرایان در شکل‌دهی به ایدۀ‌ اولیه ترااِنسان دانست. اومانیسم و روشنگری دو جریان فلسفی اثرگذار بر اندیشه‌های ترااِنسانی بوده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد هرچند ذات فناورانۀ این جنبش باعث تحول ایده‌های ترااِنسانی و فرارفتن آنها از این خاستگاه‌‌های فلسفی می‌شود، اما با لحاظ‌کردن این سه خاستگاه فلسفی با عنصر فناوری می‌توان مبانی فلسفی ترااِنسان را ذیل هستی‌شناسی اومانیستی، معرفت‌‌شناسی پراگماتیستی و ارزش‌شناسی فناورانه گنجاند.

موضوع هویت ایرانیان همواره یکی از موضوعات چالش‌‌برانگیز است. اینکه هویت مشترک ایرانیان متشکل از چه عناصری است، محل اختلاف است و این اختلافات پیامدهایی در حوزه عمل خواهد داشت. پژوهش حاضر از زاویه¬ای تربیتی موضوع هویت ایرانیان را مورد بررسی قرار داده است. برای این منظور، از میان ابعاد متنوع و متکثر هویت ایرانیان، دو بُعد پراهمیت و محوری زبان و دین مورد توجه قرار گرفته است. همچنین با شرح و تبیین نظرگاه¬های چارلز تیلور مبنایی برای تحلیل هویت ایرانیان فراهم شده و دلالت¬هایی در حوزه تعلیم و تربیت به دست داده‌ است. روش پژوهش در بخش بیان و تحلیل مفاهیم، روش تحلیل مفهومی و در بیان دلالت¬ها، استنتاج عملی است. از جمله دلالت‌های حاصل شده در این پژوهش، «تربیت تنوع‌گرا بر اساس تنوع فرهنگی ـ هویتی ایرانیان»، «تربیت همگرا بر اساس ایده به ‌رسمیت‌شناسی» و «تعمیق روابط اجتماعی بر اساس تربیت گفتگومحور» است. در نهایت، با تکیه‌ بر دلالت‌های حاصل آمده، برخی اسناد در حوزه تربیت رسمی، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و به کاستی¬های موجود در این اسناد اشاره شده است.

هدف از این پژوهش طرح و نقد چگونگی تولید علوم تربیتی دینی بر مبنای رویکرد فرهنگستان علوم اسلامی بود. این پژوهش در پارادایم کیفی و با دو روش اسنادی و مصاحبه انجام گرفت. در بخش اسنادی مفهوم علم دینی و چگونگی تولید آن در رویکرد فرهنگستان بررسی شد. تعریف علم، تعریف دین و فرآیند پیدایش علم در این دیدگاه فهم شد و سپس در بخش مصاحبه به چگونگی تولید علوم تربیتی دینی بر مبنای این رویکرد پرداخته شد. مصاحبه‌شوندگان از بین پژوهشگران مدافع رویکرد فرهنگستان به صورت هدفمند و با شرط اشباع‌شدگی انتخاب شدند. نتایج حاصل از مصاحبه مورد تحلیل محتوای استقرایی قرار گرفت و مولفه‌های مورد نظر استخراج گردید. بر مبنای نتایج حاصل از مصاحبه، بخشی از چگونگی تولید علوم تربیتی دینی به تغییر مبانی، غایات و روش بستگی دارد. تغییر در فرآیند تولید علوم تربیتی به تغییر در مبانی انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه تاریخ و معرفت‌شناسی نیاز دارد. در بخش غایات، فرهنگستان با نقد دو رویکرد مادی و التقاطی، تربیت را هماهنگی همه قوای انسان به شکل هماهنگ در بستر قرب و پرستش خدا می‌داند و علم تربیت باید در خدمت توسعه پرستش (فردی، تاریخی و اجتماعی) باشد. در بخش روش نیز بر مبنای روش عام، باید روش خاص به دست بیاید. بخش دیگری از تولید علوم تربیتی به رابطه این علوم با علوم دیگر از جمله فقه، عرفان عملی و جامعه‌شناسی بستگی دارد. در ادامه این پژوهش مهم‌ترین نقاط قوت و ضعف وارد شده به رویکرد فرهنگستان طرح و بررسی شد. بر این اساس در مبانی فرهنگستان ابهاماتی وجود دارد که در صورت عدم پاسخ و توجه مدافعین این رویکرد، به ضعف درونی این رویکرد می‌انجامد. بنابراین ارائه دقیق این مباحث در مجامع علمی و در معرض نقد و داوری قرار دادن آن، به شناخت بیشتر این رویکرد کمک خواهد کرد و ثمرات زیادی برای جامعه علمی و مدافعین این رویکرد به بار خواهد آورد.

جهانی‌شدن روندی است که در حال اتفاق افتادن است و راهکارهایی که می‌تواند موجب دوام ما در چرخش گردونه‌ی جهانی‌شدن باشد، بازتولید معنایی در حوزه‌های مختلف زندگی بشر است؛ از اقتصاد و سیاست و فرهنگ گرفته تا تعریف دوباره از انسان و ماهیّت او در جامعه‌ی انسانی اگرچه جهانی‌شدن در وهله‌ی اول یک بحث تعلیم و تربیتی نبود و بیشتر جنبه اقتصادی آن مطرح بوده است، ولی در نهایت، دامن‌گیر همه‌ی حوزه‌ها از جمله تعلیم و تربیت گردیده است. بررسی پژوهش‌های صورت گرفته در زمینه‌ی جهانی‌شدن نشان از آن دارد که به آن در ابعاد گوناگونی از جمله اقتصاد، فرهنگ و سیاست پرداخته شده است، امّا به نظر می‌رسد که به مسئله‌ی تعلیم و تربیت در جریان جهانی شدن کمتر توجّه شده است. لذا هدف کلی این پژوهش بررسی دیدگاه‌های تربیتی سید حسین نصر، صاحب‌نظر سنت‌گرای مسلمان مارتین کارنوی، صاحب‌نظر مکتب انتقادی و ایرا پاپوجورجیو نظریه‌پرداز تعلیم و تربیت در عصر جهانی شدن می‌باشد. با توجه به این هدف ابتدا مولفه‌های تربیتی از دیدگاه هر یک از صاحب‌نظران استخراج و سپس به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌ دیدگاه‌های تربیتی این صاحب‌نظران پرداخته شده است. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کیفی است که با رویکرد غیر پیدایشی انجام گرفته است. داده‌های مورد نیاز نیز به روش اسنادی گرد‌آوری و تجزیه و تحلیل آنها با رویکرد توصیفی ‌- تفسیری و در قالب روش تحلیل محتوای استقرایی صورت گرفته است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که صرف نظر از تمایز موجود بین نوع نگاه صاحب‌نظران مذکور به جهانی شدن و اثرات آن، هر سه صاحب‌نظر به دنبال تبدیل چالش‌های عصر جهانی شدن به فرصت‌هایی مغتنم و کارآمد در عرصه تعلیم و تربیت هستند و بر همین اساس می‌توان قائل به وجود دغدغه خاطر مشترکی برای هر سه صاحب‌نظر در حوزه تعلیم و تربیت جهانی بود. به طور کلی می‌توان از راهکارهایی که این افراد برای رفع چالش‌های ناشی از جهانی شدن ارائه می‌دهند به گونه‌ای تلفیقی بهره گرفت و از تلفیق حاصل آراء آنان، جهت تدوین برنامه‌های آموزشی موثر و مفید برای عصر جهانی شدن استفاده نمود.

ديدگاه صفات؛ يعني مجموعه‌اي از رذايل و فضايل، از جمله قديمي‌ترين و پرنفوذترين ديدگاه‌هاي اخلاقي در جهان اسلام است. به‌طوري‌که اکثر تأليفات اخلاقي مسلمانان، اعم از متقدمان و متأخران، از اين منظر به موضوع اخلاق نگريسته‌اند. حال اگر ديدگاه فوق را به‌عنوان چارچوبي نظري براي انجام مطالعات اخلاقي در نظر بگيريم، هدف اين مطالعه، معرفي و ارائه مسيري براي انجام مطالعات و پژوهش‌هاي علمي، در قلمرو صفات اخلاقي مي‌باشد. با توجه به اين هدف، پرسش عمدة مقاله حاضر عبارت است از: براي انجام مطالعه و تحقيق در حيطه صفات اخلاقي، چه مراحلي ضرورت دارد؟ نتايج به‌دست‌آمده حکايت از اين دارد که شش مرحله کلي را مي‌توان براي انجام مطالعات مربوط به صفات اخلاقي در نظر گرفت. اين مراحل، عبارتند از: مفهوم‌پردازي صفات اخلاقي، شناسايي ريشه‌هاي صفات اخلاقي، پيامدهاي صفات اخلاقي، راهکارهاي پيشگيرانه از رذايل اخلاقي، راهکارهاي درماني و راه‌هاي رشد و توسعة فضايل اخلاقي. انجام اين شش مرحله، مستلزم استفاده از انواع روش‌اي پژوهش مشتمل بر روش سنتي اسلامي (اصول فقه)، روش‌هاي علمي جديد؛ يعني کمي و کيفي و نيز روش پژوهش فلسفي، به‌ويژه با رويکرد تحليل مفهومي مي‌باشد. اين مسير پيشنهادي مي‌تواند به رشد و توسعة پژوهش در قلمرو تربيت اخلاقي کمک نمايد.

خودشناسی، از آن رو که موجب تعالی و تکامل اخلاقی و معنوی انسان است، از جمله موضوعات محوری در تمام مکاتب اخلاقی، آیین­ها و ادیان توحیدی است؛ به طوری ­که دعوت به خودشناسی، سرآغاز دعوت پیشوایان مکاتب اخلاقی، مصلحان بشری و پیامبران الاهی و مبنای تعالیم آنها جهت هدایت انسان­ها بوده است. با توجه به بحث وحدت بین ادیان توحیدی و به تبع آن وجود پاره­ای اشتراکات میان این ادیان، از نظر اصول، مبانی و اهداف، اگر موضوع خودشناسی یکی از مقوله­های اساسی انسان­شناسی در نظر گرفته شود، می­توان چنین استنباط کرد که باید میان ادیان توحیدی از نظر مفهوم خودشناسی اشتراکاتی وجود داشته باشد. بر این اساس، نوشتار حاضر پس از اشاره‌ا­ی مختصر به مبانی انسان­شناسی و نیز حالات و مراتب تعالی روح از نگاه زرتشت و اسلام، به بررسی مقایسه‌ای مفهوم خودشناسی از نگاه این ادیان می­پردازد.

ازجمله مباحث مهمی که در مطالعات نوین دینی و فلسفۀ دین مطرح بوده، پلورالیسم یا کثرت‏گرایی دینی است. این مبحث از نگاه اندیشمندانی نظیر هیک به دنبال اثبات این مطلب است که حقانیت و رستگاری، مخصوص یک دین خاص نبوده و همۀ ادیان و مکاتب بشری، بهره‏ای از حقیقت مطلق و غایت قصوی دارند. چنان‌که پیداست اولین نتیجۀ کثرت‏گرایی هیکی، پذیرفته‏شدن هر مدعایی بدون ارزیابی معرفت‏شناسانه و بروز اختلاف و تفرقه‏افکنی میان انسان‏هاست؛ ازاین‏رو برای جلوگیری از وقوع چنین امری باید به بررسی رویکردهای دیگر موجود در این زمینه پرداخت. در این مقاله سعی شده است تا با روش استنباط فلسفی، کثرت‏گرایی مبتنی‌بر عرفان به عنوان متناسب­ترین رویکرد در ارتباط با تنوع و کثرت ادیان در نظر گرفته شود. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که با توجه به آموزه‏های وحدت‏محورِ عرفان و مؤلفۀ وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت، می‏توان چگونگی مبنا قرار گرفتن عرفان برای کثرت‏گرایی دینی را تبیین نمود. ازسوی‌دیگر با بررسی آثار چنین وحدت در عین کثرتی می‏توان به استخراج پیامدهای مثبت آن در زمینۀ تربیت دینی نیز پرداخت.

شاخصه‏ های مؤثّر ارتباطی جهان حاضر در پی واکاوی اصولی معین برای حل منطقی تعارضات فعلی و یا به تعبیری دیگر، ایجاد صلح میان انسان‎هاست. با توجّه به نقش دین در زندگی جوامع و وجود کثرت‏ های روزافزون دینی، استفاده از رویکردی فعّال و صلح­ محور در عرصۀ تربیت دینی یعنی عرفان، ضروری می­نماید، از این رو مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از یک روش توصیفی تفسیری، تربیت‏ دینی صلح ­‏محور مبتنی بر کثرت‏ گرایی دینی عرفانی را بررسی کند و پرسش­های اصلی آن عبارتند از: 1) منظور از کثرت‏ گرایی دینی مبتنی بر عرفان چیست؟ 2) تربیت دینی صلح ­محور مبتنی بر کثرت‏ گرایی دینی عرفانی چگونه تربیتی است؟ نتایج پژوهش حاضر نشان می‎‏دهد که بر اساس نوع نگاه تربیت دینی صلح‏­ محور مبتنی بر کثرت‏ گرایی دینی عرفانی، می‏توان مولفه‏ ها و پیش‏‏زمینه‏ هایی نظیر ایجاد روحیه‏ی هم‏دلی و مهرورزی، گفتمان دینی، تساهل و تسامح یا مدارا و ایجاد روحیۀ مسئولیت ‏پذیری میان پیروان ادیان را در نظر گرفت که در زمینۀ تربیت دینی، زمینه‏ ساز آشتی و تفاهم میان آن‌ها گردیده و به صلح و هم­زیستی مسالمت ‏آمیز بینجامد.