جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبانی رجالی به مجموعه باورها و اعتقاداتی اطلاق می‌شود که پایه و اساس نظرات رجال‌پژوه را تشکیل می‌دهد. بررسی مبانی هر یک از رجالیان در زمره تحقیقاتی است که می‌تواند افزون بر تنقیح مبانی، سبب روشن شدن سیر تاریخی و تحولات این علم نیز باشد. یکی از این عالمان اثرگذار در دوره صفویه، ملا محمدتقی مجلسی است که مبانی رجالی خود را ضمن دو شرح خود بر «من لایحضره الفقیه» و ذیل بررسی راویان، بیان کرده است. این مقاله با بررسی آراء رجالی مجلسی اول و باورهای بنیادین وی در این زمینه، در صدد بررسی مبانی‌ای است که وی بدانها تصریح داشته و یا در عمل و هنگام بررسی راویان، پیاده ساخته است. نتایج نشان می‌دهد مهم‌ترین مبنای رجالی مجلسی اول را می‌توان صحت کتب اربعه دانست که با اقامه برخی قرائن و ادله، در صدد اثبات آن برآمده است. «شهادت متن به صحت خبر»، «جبران ضعف سند با عمل اصحاب به مضمون حدیث»، «جبران ضعف سند به واسطه شهرت متن»، «عدم نیاز به ذکر سند در کتب مشهوره» و «شهرت راویان مجهول نزد متقدمان» از دیگر مبانی رجالی اوست.

مهم‌ترین علت در تعدد نظرات در رابطه با مسئله‌ی جمع قرآن، وجود روایات متفاوت و متناقض در این خصوص است. از این‌رو، این پژوهش با پرداختن به روایت «مقتل أهل الیمامه»، مشهورترین نقل مرتبط با موضوع جمع قرآن در زمان ابوبکر را از طریق یافتن روایت در کهن‌ترین منابع روایی و بررسی طرق مذکور در منابع، یافتن حلقه‌ی مشترک و بررسی سیر تطور متن و اسناد روایت، با نگاهی توأمان به محتوای روایت در تمام مراحل پژوهش، تاریخ‌گذاری کرده و علاوه بر خاستگاه زمانی-مکانی، تفاوت محتوایی تحریرهای منسوب به هر طریق را مشخص می‌کند. این روایت در هفت منبع روایی پیش از صحاح سته نقل شده است و از این میان، مولفین 5 منبع روایی، اولین تحریرهای این روایت را از ابراهیم‌بن‌سعد و مکتب حدیثی بغداد نقل کرده‌اند. همچنین پس از رسم نمودار اسناد، در نگاه اول ابن‌شهاب زهری، حلقه‌ی مشترک اصلی این روایت به‌نظر می‌رسد، ولی پس از تأمل و بررسی بیشتر، مشخص می‌شود که از میان 5 طریق انشعاب یافته از ابن‌شهاب، تنها 2 طریق آن (یونس‌بن‌یزید و ابراهیم‌بن‌سعد) طرق منفرد نیستند. با توجه به مقایسه‌ی فراوانی نقل از این دو راوی و ظهور اولین تحریرها در تحلیل اسناد و اسناد-متن، نقش مؤثر ابراهیم‌بن‌سعد با انشعاب 10 طریق، در نشر این روایت با محتوای برجسته ساختن نقش عمر، ابوبکر، زیدبن‌ثابت و خزیمه در موضوع جمع قرآن و در بازه‌ی زمانی ربع دوم یا سوم قرن دوم مشخص می‌شود.

تحف العقول عن آل‌ الرسول (ص) اثر حسن‌ بن‌ شعبه حرانی یکی از منابع روایی اخلاقی شیعه است که دربارۀ مؤلف و زمان نگارش و خاستگاه روایات آن اقوال گوناگونی وجود دارد. برخی از علمای متأخر و پژوهشگران معاصر، مؤلف را از علمای ستودنی شیعۀ اهل حلب در قرن چهارم می‌دانند. عده‌ ای از این دسته، وی را همان مؤلف حقائق اسرار الدین تلقی کرده‌ اند. بعضی نیز او را فردی ناشناخته و نصیری‌ مذهب از قرن ششم برشمرده‌ اند. با وجود این، هویت مؤلف محل سؤال است و ابهام‌هایی وجود دارد. دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد مؤلف شیعه و اهل حلب است که دست‌ کم در قرن هشتم زیسته است. مبانی فقهی و کلامی مؤلف، باور پژوهشگران مبنی بر نصیری‌ بودنش را نفی و شیعه‌ بودنش را تأیید می‌ کند. همچنین، بررسی سیر تاریخی حلب و تطبیق آن با گفتمان‌ های حاکم بر کتاب از دلایلی است که انتساب مؤلف به حلب را تصدیق می‌ کند. مؤلف امامی‌ مذهب، لین‌ الحدیث، زاهد و دنیاگریز است. او اهل‌ البیت (ع) را خلیفۀ خدا و معصوم می‌ داند و به بعث و عقیدۀ شیعه در جبر و اختیار باورمند است. گفتنی است شناسایی هویت مؤلف تحف العقول در تاریخ امکان‌پذیر نیست.

بخشی از سنت روایی جهان اسلام به نقل معجزات منتسب به پیامبر(ص) اختصاص دارد. رشد صعودی این اخبار از نظر کمّی و کیفی در منابع متأخر نسبت به منابع متقدّم، احتمال تلقّی گردیدن برخی وقایع طبیعی زمان رسول اکرم(ص) را به عنوان پدیده های فراطبیعی مطرح می سازد. از جمله معجزات منسوب، شفای چشم از حدقه درآمده و دست مقطوع تعدادی از صحابه است. بررسی متنی و تبارشناسی این گزارش ها، حاکی از عدم وجود جنبه های فراطبیعی در نسخه های اصلی و تغییر ماهیت آن در طول زمان، به سمت پدیده ای خارق العاده است. بررسی سندی نیز بیانگر ضعف اسناد اکثریت قریب به اتفاق این اخبار است. همچنین از دیدگاه پزشکی، بهبود چشم از حدقه درآمده، با شرایطی که در اصل خبر وجود دارد، کاملا طبیعی و رایج است. لذا اطلاق اصطلاح «معجزه» بر آن و کاربرد آن برای اثبات نبوت پیامبر(ص) صحیح به نظر نمی رسد.

در دو قرن نخست هجری اختلافات عقیدتی و کلامی بسیاری در طیف‌های مختلف جامعه اسلامی از جمله زاهدان بصری وجود داشته ‌است. این گروه، در حوزه عقیدتی، به دو دسته عثمانی‌مذهبان و متمایلان به تشیّع تقسیم می‌شوند که اختلافات و اشتراکاتی در مقابله با مسائل کلامی آن زمان از جمله رویارویی با اهل‌ بدعت، ارجا، قدر و اعتزال داشته‌اند. این مقاله در‌صدد بررسی اختلافات کلامی زاهدان بصری، زمینه و بسترهای آن و تبیین نقاط اشتراک و افتراق آنان در این حوزه است. نتایج این مقاله حاکی از آن است که دو گروه زاهدان بصری، یعنی عثمانی­مذهبان و متمایلان به تشیّع در باور به عقیده ارجا که به­گونه‌ای وقف و سکوت در مقابل حوادث اجتماعی و سیاسی است و مبارزه با هر گونه بدعت از جمله اعتقادات خوارج هم­سو بودند؛ امّا نسبت به مسئله قدر (اختیار انسان بر افعال) و اعتزال رویکرد متفاوتی داشتند، به‌‌طوری­که عثمانی‌مذهبان موافق با جبر، به‌شدّت با اندیشه‌های قدریه و معتزله مقابله می‌کردند؛ در حالی‌که متمایلان به تشیّع در این موارد از آموزه‌های اهل­بیت (ع) بهره می‌بردند.

نماد هر تصویر و گفتاری است که علاوه بر معنای صریح دارای معنای کنایی و پنهان است. نماد در بین متصوفه و عرفا کاربردی وسیع داشته است و در آثار مختلف آنها به ویژه تفاسیر عرفانی همچون تفسیر القرآن الکریم منسوب به ابن عربی به کار رفته است. در این تفسیر نمونه های فراوانی از نماد انگاری واژگان قرآن، ارائه تفسیر نمادین از مفاهیم قرآنی و داستانهای قرآنی مانند داستان حضرت مریم وحضرت عیسی( ع) و تطبیق آیات قرآن بر اندیشه عرفانی وی به چشم می خورد. در تفسیر منسوب به ابن عربی واژگان، عبارات، آیات وسوره های قرآنی طبق فلسفه عرفانی نویسنده تأویل، تفسیر و نماد انگاری شده است. یکی از اقسام نمادها در آرای ابن عربی مربوط به مفهوم زن است. این مقاله قصد دارد با بررسی نمادهای مرتبط با این حوزه مفهومی نمادانگاری مفاهیم قرآنی در آرای ابن عربی را تبیین کند.

بصره و شام به‌عنوان دو پایگاه اموی در دو قرن نخست هجری نقش بسزایی در رشد و ترویج اندیشه‌های زاهدانه و آموزه‌های صوفیانه در جهان اسلام داشته‌اند. بنابراین بررسی ابعاد مشی ‌زاهدانه در این دو شهر در بُعد فردی و اجتماعی و تبیین اشتراکات و اختلافات این دو شهر در این زمینه، مسئلۀ این پژوهش قرار گرفت. با استمداد از روش مقایسۀ تطبیقی به دست آمد که با وجود اهتمام زیاد زاهدان این دو شهر به عبادت و ترک دنیا، بصریان رویکرد متعادل‌تری نسبت به شامیان داشته و زهد آن‌ها بیشتر در مسیر ارزش‌های اخلاقی بوده‌ است، درحالی‌که در سرزمین شام زاهدان در اطالۀ نماز و کثرت روزه و تلاوت پیوستۀ قرآن می‌کوشیدند. در طبقۀ تابعان زاهدان بصری بیشتر از ترک دنیا و بی‌توجهی به آن، توجه به کسب حلال و استفادۀ شایسته از نعمت‌های دنیوی وجود داشته است و فقط در میان برخی شاگردان حسن بصری گونه‌هایی از زهد افراطی دیده می‌شود درحالی‌که اکثر زاهدان شامی به بهرۀ حداقل از نعمت دنیا و سرانۀ حکومتی اکتفا می‌کردند. در بُعد اجتماعی نوعی از انفعال، تساهل و انزواطلبی در برخورد با مسائل سیاسی، اجتماعی و برخورد با حاکمان در بصره دیده می‌شود، درحالی‌که زاهدان شامی علاوه بر نشر دانش و حدیث و تعالیم دین، تصدی امور، قضاوت و فرماندهی سپاه را نیز بر عهده گرفته و گفتمان اصلاحی، اعتراضی و پویا در نقد انحرافات بنی‌امیه را به‌منظور اصلاح و عمل کردن آن‌ها به سیرۀ پیامبر(ص) و صحابه دنبال کرده‌اند.

یکی از مسائل تحقیقی در سندشناسی حدیث، اثبات اتحاد راویانی است که از ایشان با عناوین مختلف در کتاب‌های رجالی یاد شده است. این امر مستلزم دقت ­نظر در جزئیاتی است که ذیل هر عنوان ذکر شده و پیرو قواعد و سازوکارهای خاصی می‌باشد. در این نوشتار به بررسی شیوه‌های محمدتقی مجلسی در اثبات اتحاد عناوین متعدد پرداخته شده است. هرچند وی کمتر به عنوان یک عالم رجالی شناخته شده، ولی بررسی‌های سندی او ضمن شرح احادیث کتاب من‌لایحضره‌الفقیه، حاکی از تسلط وی بر کتب و اطلاعات رجالی است. تشابه اطلاعات نام‌شناختی و شرح‌حالی، اتحاد شاگردان، وحدت طبقه، بررسی قرائن موجود در راویان مرتبط، عدم تنافی عنوان مطلق و مقید، وحدت طریق نجاشی و شیخ طوسی و نیز مقایسۀ اسانید، قرائنی است که مجلسی با استناد به آن، اتحاد برخی عناوین مشترک را اثبات کرده است.

بنی‌هاشم و خاندان پیامبر(ص) پس از رحلت ایشان به حاشیه رانده شدند. یکی از نظریات مطرح در تبیین این پدیدۀ تاریخی، وجود تفاهمات پیشینی برخی اصحاب در دوران حیات پیامبر؟صل؟ می‌باشد. با این حال، از سویی نشانه‌ها، سویه‌ها و زمینه‌های این تفاهمات مورد واکاوی کافی قرار نگرفته است و از سوی دیگر، عمدتاً ادلۀ ارائه‌شده اندک بوده و یا در مواردی از دلالت بر مدعا قصور داشته‌ است. بدین‌رو در جُستار حاضر در صدد بررسی و تحلیل نشانه‌های پیدایش، ابعاد، روند و زمینه‌های جریانی هستیم که در دوران پیامبر؟صل؟ نوعی از تحزّب را در برابر بنی‌هاشم شکل داده بود. بر اساس این پژوهش، تحزّبی جدّی در میان برخی مسلمانان قریشی و غیر‌قریشی علیه بنی‌هاشم وجود داشته که رقابت‌های پیشا‌اسلامی، نبردهای عصر نبوت، چشم‌انداز جانشینی و عدم تسامح امام علی بن ابی‌طالب(ع) در دین، به نحو چشمگیری در پیدایش آن نقش داشته است.

سوره های قرآن از مجموعه ی آیات به هم پیوسته تشکیل شده است که بین آن ها انواع ارتباط های لغوی، دستوری و منطقی برقرار است. هر چند که در سوره های قرآن موضوعات مختلفی مطرح شده است اما همه این مباحث از طریق عناصر پیوستگی با یکدیگر مرتبطند. پیوستگی متنی که یکی از شاخه های تحلیل متن و گفتار است، با بررسی عناصر پیوستگی متنی، نحوه پیوستگی درون متنی یک متن را نشان می دهد. با توجه به اینکه تلاش علمای علوم قرآن و مفسران در زمینه پیوستگی، محدود به بررسی ارتباطات موردی بین آیات بوده است؛ تاکنون به بحث پیوستگی متنی سوره های قرآن بطور جدّی پرداخته نشده است. در این مقاله با استفاده از روش پیوستگی متنی، پیوستگی آیات در درون سوره ها مورد بررسی قرار گرفته که در نهایت پس از مطالعه موردی دو سوره طور و قارعه و ارائه جدول پیوستگی آیات این دو سوره، پیوستگی متنی خطی آیات در درون سوره ها اثبات شده است.