جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر به تحلیل مفهومی شاکله به مثابه امری واسطه‌ای بین انسان و کنش او می‌پردازد. واژۀ «شاکله» در آیه 84 سوره اسراء مطرح شده است. دربارۀ چیستی شاکله و شاکله‌مندی رفتار در طول تاریخ تفسیر فرضیات متفاوتی بیان شده است. برخی از مفسران شاکله را جوهر و ذاتی انسان، برخی اکتسابی و جوهری انسان و برخی باتردید به صورت فصلی بین این دو دانسته‌اند. تبیین مفهوم شاکله‌مندی رفتار و تأثیر آن در نظام‌های تربیتی و اخلاقی بسیار ضروری است. در این تحقیق، آیه همچون نموداری خطی فرض شده و جایگاه شاکله با کلمات قبل و بعد خود در این نمودار بررسی می‌شود. از طریق تحلیل پیوند شاکله با انسان و رفتار انسان به مفهوم جامع و جدیدی می‌توان دست یافت. شاکلۀ هرانسانی برآیندی از جوهر انسان و ملکاتی که جوهری او هستند و مجموع دارایی‌های اکتسابی اوست که رفتارش را شکل می‌دهد.

توحید از جمله مهم‌ترین مسائلی است که اندیشمندان فِرق و مکاتب مختلف اسلامی، بدان پرداخته اند. به رغم آن که در بیشتر این مکاتب، توحید، حقیقتی دارای مراتب متعدد معرفی شده، درباره اعلی مرتبه توحید، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. این پژوهش که به روش تحلیلی ـ توصیفی نگاشته شده، می‌کوشد تا پس از تقریر و تحلیل توحید حقیقی از منظر ملاصدرا و غزالی، به مقایسه و ارزیابی توحید حقیقی یا توحید اهل معرفت در بینش آن‌ها اشاره کند. نتیجه به دست آمده از بررسی‌ها آن است که با وجود شباهت‌های ظاهری در عبارات ملاصدرا و غزالی و نیز استنادهای متعدد آخوند به او در مباحث مربوط به وحدت شخصی وجود، توحید نزد این دو اندیشمند چهره‌ای متفاوت دارد. ملاصدرا در دیدگاه نهایی خود، قائل به وحدت وجود است اما دیدگاه غزالی در این باره روشن نیست با این حال شواهد، بیشتر مبنی بر آن است که از منظر غزالی توحید عبارت است از وحدت شهود. بر اساس این تفاوت دلیلِ استنادهای متعدد ملاصدرا به غزالی، در مباحث توحید را یا باید ناشی از عدم توجه ملاصدرا به تفاوت وحدت وجود و وحدت شهود دانست و یا زیرکی صدرالمتألهین برای اقناع خصم.

ملاشمسای گیلانی و ملاصدرای شیرازی که در شمار فیلسوفان مکتب فلسفی اصفهان و از شاگردان مهم میرداماد محسبوب می‌شوند، هر یک بر مبنای اصول فلسفی خویش مباحثی را پیرامون نفس ارائه کرده‌اند. ملاشمسای گیلانی در روش فلسفی‌اش به طور عام و نفس شناسی‌اش به طور خاص، پیرو سبک استاد خویش میرداماد است. برخلاف ملاصدرا که پایه‌گذار فلسفه‌ای جدید بر مبنای اصالت وجود است و نفس‌شناسی‌اش بر این مبنا استوار است. دغدغه اصلی این دو حکیم تطابق و سازگاری آموزه‌های شرعی و نصوص دینی با رهیافت‌های عقلی و فلسفی‌شان است. به باور فیلسوفان مسلمان، نفس حادث به حدوث جسمانی یا روحانی است؛ از سوی دیگر نصوص دینی دلالت بر وجود نفس قبل از بدن دارند که بیشتر در این گونه موارد واژه روح به کار رفته است. ملاشمسای گیلانی آیات و روایات دال بر وجود روح قبل از ابدان را با نظریه ملاصدرا در مورد حدوث نفس یعنی «جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا» بودن نفس متعارض یافته و لذا در قالب پرسشی نظر وی را جویا می‌شود. پژوهش حاضر درصدد تبیین فلسفی تمایز یا عدم تمایز بین «روح» و «نفس» از منظر دو فیلسوف مذکور است. حاصل آن که واژه روح که در این گونه آیات و روایات به کار رفته است، به کینونت برتر و عقلی نفس و نیز کینونت مثالی جزئی آن در قوس نزول و در مرحله قبل از بدن اشاره دارد و حال آن که در نشئه طبیعت، نفس حادث به حدوث بدن عنصری و جسمانیه الحدوث است و بر این اساس مقام روح متفاوت از مقام نفس است.

مسأله اصالت ماهیت و اصالت وجود نزد فیلسوفان پیش از ملاصدرا مطرح نبوده است و یا اگر مورد توجه بعضی از فیلسوفان همچون شیخ اشراق قرار گرفته است به عنوان یک مساله فرعی و در ضمن دیگر مباحث فلسفی همچون اعتباریات و معقول ثانی طرح شده است.اما اصالت وجود نزد صدرالمتألهین نه به عنوان یک مساله فرعی بلکه به عنوان یک اصل رصین در صدر مباحث فلسفی قرار می گیرد و دیگر مباحث فلسفی مبتنی بر آن پایه ریزی میگردد. بسیاری از شارحان حکمت متعالیه معتقدند توجه به اصالت وجود و نگرش اصالت وجودی داشتن به مباحث فلسفی چهره بسیاری از مسائل فلسفی را دگرگون می کند و تبیین دقیق تری از آنها ارائه می دهد.و اساسا ملاصدرا توفیقات خویش در حل معضلات فلسفی و تولید ابتکارات متعدد فلسفی را مرهون همین نگرش اصالت وجودی است و محرومیت دیگر فلاسفه به جهت نگرش اصالت ماهیتی است که خواسته یا ناخواسته بر فلسفه آن ها سایه افکنده است. قضاوت در میزان تاثیر گذاری اصالت ماهیت و اصالت وجود در دیگر مباحث فلسفی و سهم هریک در تبیین دقیق و حل سریع و آسان مسائل فلسفی و همچنین تولید مباحث نوین فلسفی مارا بر آن داشت که آثار و لوازم اصالت ماهیت در اندیشه سه فیلسوف بزرگ یعنی ابن سینا ، سهروردی و میرداماد را در مقایسه فلسفه اصالت وجودی ملاصدرا مورد بررسی قرار دهیم و توفیقات هریک در حوزه های گوناگون فلسفی را برشماریم.

مولا محسن فیض کاشانی در رویکرد عمدتاً عرفانی خود در مباحث الهیاتی، و به لحاظ مبانی فکر فلسفی پیرو صدرالمتألّهین است، لذا هم‌چون او قائل به اشتراک معنوی وجود و تشکیک در مراتب آن است. در همین راستا، کلیه‌ی مفاهیم ایمان، علم، یقین، عقل، و عمل را مدرّج و مشکّک می‌داند و حتی تحت تأثیر وی، ریشه‌ی اختلاف مذاهب و آراء را که به اختلاف درجات ایمان باز می‌گردد، در تشکیک وجود دانسته است. تعریف فیض از ایمان، یعنی تصدیق یقینی خدا، فرشتگان، پیامبران، کتب آسمانی و معاد به گونه‌ای است که آن را به علم اعتقادات (به ویژه توحید)، و به صورت کلی‌تر به حکمت، باز می‌گرداند. لذا مومن کامل، سالک راه معرفت خداوند است که از تمامی انواع کفر خالی است. با توجه به تعریف مذکور از ایمان، وابستگی مفهوم ایمان به علم و یقین (با هر دو معنی یقین یعنی شک نداشتن و دیگری غلبه‌ی یک اعتقاد بر نفس) روشن است، افزون بر این، علم و ایمان در یک توالی هم‌افزا قرار دارند. به این خاطر که علم ثمره‌ی عقل است، تحقّق ایمان تابعی از آن است. در این جستار، منظور از عقل قوه یا غریزه‌ی درک کلیات نظری و عملی است که علاوه بر علم و ایمان، منشاء صدور عمل و اخلاق نیز هست. ایمان و عمل نیز در یک سلسله‌ی تعاملی، مایه‌ی افزایش کیفی یکدیگرند. یعنی ایمان اولیه (فطری)، موجب عمل و آن موجب ایمان ثانویه (کمال‌یافته) است. هر درجه‌ی عمل (ظاهری و باطنی) شرط صدق درجه‌ای از ایمان است و به این اعتبار می‌توان درجات عمل و ایمان را متناظر دانست. اگر چه فیض کاشانی سلسله‌ای نهایی متشکّل از حلقات عقل، علم، ایمان، عمل و اخلاق را به صراحت و تفصیلاً تبیین نکرده است، اما می‌توان سلسله‌ای نامتناهی از عناصر مذکور را در نظر گرفت که نسبت ایمان با علم، عقل و عمل را آشکار ‌سازد، به این معنا که عقل به عنوان آغازگر آن، منشاء علم و علم موجب ایمان اولیه، آن نیز موجب عمل و اخلاق، و سپس افزایش علم است. افزایش علم که خود مجازاً همان افزایش عقل است، نیز سبب ایجاد ایمان ثانویه است و به همین منوال اگر این سلسله مراتب طی گردد تا سعادت انسان ادامه می‌یابد (و اوج سعادت آراستگی به صفات حسنی خداوند یا تخلّق به اخلاق الله است). یکی از نوآوری‌های این پژوهه یافتن ترتیب دقیق حلقه‌های این زنجیره، از دیدگاه حکیم فیض است.

موضوع پژوهش حاضر، مقایسه ی آراء اخلاقی ابن مسکویه(421 ه.ق) و فخر رازی(606 ه.ق) است. ابن مسکویه یک فیلسوف عقل گرا و فخر رازی متکلم اشعری مسلک و مخالف سر سخت فلسفه ی یونان است. از چهار فصل پژوهش حاضر، فصل اول به کلیات و سه فصل پایانی به آراء این دو متفکر و مقایسه ی آنها اختصاص یافته، در فصل دوم، انسان شناسی و نفس شناسی مسکویه به عنوان مدخل علم اخلاق و به دنبال آن مباحثی چون سعادت و شقاوت، اصول تربیتی و... مورد بررسی قرار گرفته است. او که به تجرد نفس و جایگاه والای انسان در دنیا اشاره دارد سعادتمندی انسان را در نظریه ی حد وسط می داند، هر چند به پیروی از شریعت نیز توصیه می کند. شقاوت انسان نیز به خاطر توجه به دنیا و امور غیر واقعی پدید می آید. با اینکه ابن مسکویه راه روشنی را برای رسیدن به رستگاری بیان می کند ولی گاهی دچار تعارض میان آراء یونانی و شریعت نیز می شود. در ضمن روش تهذیبی که توصیه می کند، مخصوص فلاسفه می داند. مبانی تربیتی او نیز بسیار سخت گیرانه و دور از واقعیت به نظر می رسد، در واقع دیدگاه های افراط گونه ی خود را نسبت به دنیا و لذات آن در اصولی که به والدین توصیه می کند به خوبی نشان می دهد. لذا در نگاه او لذات دنیوی اموری غیر واقعی و لذات روحانی امور حقیقی به شمار می آیند. بر خلاف مسکویه، فخر رازی چندان توجهی به اخلاق نداشته است، لذا در فصل سوم به پیش فرضهای او در باب اخلاق توجه شده و از میان آراء کلامی او، برخی نظرات اخلاقی اش استخراج شده است. انسان شناسی و نفس شناسی او دچار تعارض است و نهایتاً فرشتگان را از انسان بالاتر می داند و نفس را مادی می پندارد.او به حسن و قبح شرعی اعتقاد دارد و در باب جبر و اختیار نیز بر سر دوراهی است. از پیش فرض های فخر نتیجه گرفته می شود که او سرنوشت انسان را به دست خدا می سپارد و سعادت یا شقاوت وی را امری از پیش تعیین شده قلمداد می کند.او سعی دارد بیشتر جانب علم، قدرت و اراده ی خداوند را بگیرد تا اراده و اختیار انسان را، لذا نمی توان او را در باب اخلاق و اصول تربیتی آن صاحب نظر دانست.فصل آخر به بیان مقایسه ی این دو اندیشمند اختصاص یافته است.

مسئله اصلی و محوری در این پژوهش، تبیین دیدگاه ملاصدرا پیرامون موضوع احیاء در عالم آخرت و تفاوت آن در عالم دنیاست. روشن است که این موضوع، مقدمه و پیش‌نیاز موضوع معاد جسمانی است و اگر از جانب ملاصدرا پاسخ منطقی به نقد ناقدین داده شود، بسیاری از مشکلات موضوع معاد جسمانی نیز برطرف خواهد شد. با توجه به اینکه محور اصلی انتقادات وارده بر ملاصدرا، عدم انطباق نظریه احیاء ایشان با آیات قرآنی است، لذا پژوهش حاضر، ضمن بیان انتقادات به مقایسه احیاء در آیات کریمه قرآن و دیدگاه ملاصدرا پرداخته و در نهایت به این نتیجه رهنمون شده است که تحلیل عقلانی از احیاء در عالم آخرت، عود ارواح به ابدان و معاد جسمانی ملاصدرا کاملاً مطابق با آیات قرآن کریم است.

مسئله‌ی نفس، یکی از مسائل مهم در مباحث فلسفی و کلامیست. دوره‌ی مکتب شیراز، یکی از نقاط درخشان تاریخ فلسفه-ی اسلامی به‌حساب می‌آید و این مکتب در زمان غیاث الدین منصور دشتکی به اوج خود رسید. در این پژوهش، تلاش شده است که دیدگاه وی درباره‌ی نفس‌شناسی و تاثیر گرفتن وی از اندیشمندان قبل از خود و هم‌چنین تاثیر گذاشتن بر ملاصدرا در این باب، روشن شود. البته بیشترین توجه ما به نظریه‌ی نفس‌شناسی دشتکی، معطوف شده است. دشتکی انسان را دارای دو بعد مادی و روحانی می‌داند و اصالت را به نفس وی می‌دهد و رابطه‌ی بین نفس و بدن را انضمامی می‌داند. وی معتقد است که نفس انسان، اصیل است و باعث تشخص انسان می‌شود و نفس را صورت نوعیه‌ی بدن می‌داند. او بدن را ابزاری می‌داند برای نفس. دشتکی هم‌چنین اعتقاد دارد که انسان حادث است به حدوث بدن. وی اعتقاد دارد نفس انسان، زمانی که با بدن همراه است بالفعل مجرد نیست. دشتکی هم‌چنین مراتب نفس را مطرح می‌کند و قوای نفس را به قوای عملی و نظری تقسیم می کند. وی در باب قوای نظری، همان تقسیم ابن سینا را که در اشارات آمده است می‌پذیرد. لذا آن را به عقل هیولائی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد تقسیم می-کند. وی هم‌چنین تقسیمات نفس را نیز به مانند ابن سینا به نفس نباتی، حیوانی و انسانی مطرح می‌نماید. دشتکی در باب معاد هم صاحب‌نظر است و در این‌باره نیز رساله‌ای نوشته است. او هم معاد روحانی و هم معاد جسمانی را می‌پذیرد و هر دو را قابل اثبات می‌داند. وی شبهات منکرین معاد و به‌خصوص شبهه‌ی آکل و مأکول، امتناع اعاده‌ی معدوم و استلزام تناسخ را مطرح می‌کند و به آنها پاسخ می‌دهد.