جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأمین مالی هر سازمانی از مسائل مهم و حتی حیاتی آن است، سازمان روحانیت نیز از این امر مستثنی نیست و بنیان‌گذاران آن، لازم است برنامه و قواعدی را در این جهت طراحی کنند تا سازمان بتواند به وظایف خود به خوبی عمل کند و به اهداف مورد نظر نائل آید. در این تحقیق، که به صورت اسنادی ـ تحلیلی سامان یافته است با بررسی متون مقدس و معتبر دین یهود و مسیح، سیاست اقتصادی و منابع مالی آنها در تأمین بودجه سازمان روحانیت استخراج شده است و دیدگاه های هر دو دین نسبت به سؤال اصلی این پژوهش یعنی شیوه تأمین معاش عالمان دین بررسی، و بیان شده است که اشتغال عالمان به کسب و کار برای تأمین معاش، گرچه به نظر پسندیده می‌رسد؛ اما به صراحتِ هر دو دین، عالمان رسالت سنگینی در تربیت دینی جامعه دارند و اشتغال به غیر آن از جمله کسب و کار از موانع جدی فراروی چنین تکلیفی است، از این‌رو عالمان باید تمام‌وقت در خدمت دین باشند ولی تأمین معاش آنان از وظایف مردم است. عالمان دینی وظیفه رشد و تعالی بُعد روحانی انسان‌ها را به عهده دارند و مردم در مقابل وظیفه تأمین بعد مادی عالمان را.

غزالی یکی از دانشمندان اسلامی‌است که در زمینة فقه، اخلاق و کلام و فلسفه صاحب آثار و تحقیق است. به‌رغم انتساب او به ضدیت با فلسفه و تفکر فلسفی، وی در آثارش به‌ویژه در مباحث نفس‌شناسی متفکری عقل‌گرا ظاهر شده و از روش‌ها و رویکردهای فلاسفۀ اسلامی‌بهره برده است. در‌این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی آرای غزالی دربارۀ منطق و فلسفه و کاربردش در نفس‌شناسی را بررسی کرده‌ایم و به‌این نتیجه رسیده‌ایم که بر خلاف نظر برخی محققان که غزالی را متکلمی‌متعصب و ضد فلسفه دانسته‌اند، وی را باید متکلمی‌عقل‌گرا دانست که در تمام مراحل زندگی‌اش حتی زمانی که به تصوف روی آورد، بر اصول و روش عقلی استوار ماند و عقل را مهم‌ترین ملاک اعتبار هر معرفتی دانست. او در نفس‌شناسی کاملاً تحت تأثیر فلسفۀ مشاء است و از شدت دلبستگی به روش فلسفی ابن‌سینا در علم‌النفس گاهی عین سخنان او را برای تأیید سخنان خودش از کتاب‌های وی می‌آورد. وی به استدلال‌های منطقی پای‌بند است و عقل را ملاک تشخیص اعتبار سایر ابزارهای معرفت؛ یعنی، نقل، تجربه و شهود می‌داند. با توجه به برخی مبانی نظری غزالی همچون نفی سببیت میان پدیده‌ها، به نظر می‌رسد که جایگزینی نظریۀ عادت‌الله به جای علیت برخی لوازم نفی سببیت را در نفس‌شناسی حل کرده است. اما چنین نظریه‌ای با ابهامات و اشکالاتی روبه‌روست.

از مسائل اساسی نفس‏شناسی فلسفی در راستای تبیین چگونگی تعلق نفس به بدن، حشر نفس و حقیقت ابدان دنیوی و اخروی است. ملاصدرا بر مبنای حرکت جوهری استکمالی نفس، نفس را وجودی متّسع در مراتب ادراکی معرفی می‏کند و نفسیت نفس را در تعلق به بدنی می‏داند که از سنخ ادراک بوده و حائز حیات ذاتی و متغایر با بدن عنصری است که ذاتا میّت بوده و با مشارکت ماده تحقق می‏یابد و با علم حصولی و وساطت موجود مجرد حاضر نزد نفس قابل درک می‏باشد. از منظر ملاصدرا نفس تا زمانی که برای انجام افعال در حیات دنیوی به بدن مادی اشتغال دارد، آثار مرتبه خیالی نفس، توان ظهور و بروز ندارد؛ اما وقتی این اشتغال تضعیف یا مرتفع شود، بدن اخروی که حاصل تظاهرات قوه خیال و متناسب با ملکات نفسانی است، به صورت متغیر و متبدل، تحقق عینی می‏یابد. نوشتار پیش رو با شیوه اسنادی-تحلیلی در صدد وانمایی ابدان عنصری و ادراکی بر اساس آرای ملاصدرا و بر مبنای تعابیر آیات و روایات در حالات اخروی نفس انسانی است تا هم‏راستایی این دو منظر به‏روشنی نمایان شود و درنتیجه معلوم شود آنچه در شرع راجع به ابدان بیان شده، درواقع مراتب مختلف از یک حقیقت است که از بدن عنصری شروع شده و به مراتب اخروی می‏رسد و مراتب فرامادی آن بر اساس وجود ادراکی نفس تبیین می‏گردد.

سخن از مرجعيت سياسي در حيات يک جامعه انساني، درواقع وارسي صاحبان حاکميت و اقتدار در آن جامعه است. در جامعه يهودي، هرچند پيدايش صهيونيسم و جعل دولتي با نماد حاکميت يهود، فصل جديدي فراروي اين جامعه، به‌ويژه در خصوص مرجعيت سياسي ـ البته با روبند سکولايزم ـ گشود، اما پرسش مهم آن است که در متن سنتي يهود، حقيقت مرجعيت سياسي از حيث منشأ حقانيت و حدود اقتدار آن چگونه است؟ و در اين بين نقش مردم چيست؟ اين نوشتار با جستاري اسنادي ـ تحليلي در پي پاسخ به اين سؤال‌ها سامان يافته و اين حقيقت را روشن ساخته است که دين يهود حاکميت اصيل و ذاتي را از آن خداوند مي‌داند، به‌گونه‌اي‌که بي‌اذن خداوند هيچ مرجعيتي داراي مشروعيت و حقانيت نيست. از اين نگاه، خداوند انبيا و سپس اوصياي آنها را براي رهبري مذهبي و سياسي برگزيد تا اقتدار الهي را در ميان مردم به ظهور رساند و سپس عالمان با اصناف گوناگون، سلسله مأذونان الهي در اعمال اقتدار در جامعه يهود را استمرار بخشيدند. از نظر ‌انديشه سياسي يهود، نقش مردم، نه ايجاد مشروعيت، بلکه عينيت بخشيدن به حاکميت مأذونان الهي بوده است.

معنویت امری است که بشر همیشه به آن تمایل داشته و سرخوردگی انسان از دنیای جدید موجب تشدید آن شده است. با افزایش گرایش به معنویت جریان¬های معنویت‌گرایی بر اساس مبانی فکری و زیرساخت‌های نظری مدرنیته ظهور کرده‌اند که مدعی پاسخ به این نیاز و حل بحران¬های روانی آدمی برآمده‌اند، غافل از اینکه معنویت و کسب آرامش روحی عمیق و پایدار از لوازم اصلی خداباوری است که ریشه در ایمان به وعده¬های الهی دارد. این نوشتار بر اساس ضرورت واکاوی کلامی این معنویت¬ها به روش تحلیلی ـ توصیفی به دنبال کشف نقصان¬های کلامی و اعتقادی این فرقه¬هاست تا ثابت کند معنویت‌های نوظهور علی‌رغم برخورداری از جذابیت‌های فریبنده و ادبیاتی نیکو از مهم¬ترین بنیادهای فکری یک نظام اعتقادی یعنی ایمان به وعده¬های الهی خالی است و به همین جهت نه¬تنها در قلب و روان پیروان خود اطمینان و دلگرمی ایجاد نمی کنند که همواره بر تشویش روانی و اضطراب خاطر آنان می¬افزاید. بنابراین جریان¬های معنویت¬گرای نوظهور نمی¬توانند پاسخ مناسبی به هوش معنوی انسان باشند. جنبه نوآوری تحقیق پیش‌روی رویکرد انتقادی به دلالت¬های کلامی جریان¬های معنویت گرای نوظهور می¬باشد. برمبنای یافته¬های این پژوهش ریشه فقر کلامی معنویت‌های نوپدید را باید پس از غفلت از ایمان به وعده¬های الهی در مؤلفه¬های فکری معنویت برخاسته از مدرنیته که عبارت‌اند از نگاه یک‌سویه به انسان، فقدان انسجام درونی، تحریف، عقل گریزی، بحران‌زدگی مبلغان و سرمایه‌داری و ماده‌گرایی جستجو کرد.

تولی‌گری در مذهب کاتولیک و تشیع، و واکاوی جایگاه مردم به‌ عنوان بستر مورد تولّی، مسئله مهم در ارزیابی این دو اندیشه است که پژوهش حاضر با شیوه اسنادی- تحلیلی، ضمن جستاری بر مفهوم و قلمرو تولّی پاپ و فقیه عادل، آن را مورد بررسی قرار داده است. یافته‌ها حاکی از آن است که اناجیل موجود، ضمن تثبیت ولایت دینی برای حضرت عیسی‌(ع) و دیگر رسولان آن حضرت، نافی هرگونه ولایت سیاسی آنان و به‌تبع، پاپ بوده، لذا وی تنها حائز ولایت دینی است و از این‌ جهت، بایسته است که مردم مطیع محض او باشند. با این‌ وجود، پاپ چند قرن خود را متولّی امور سیاسی نیز معرفی نمود و با صحّه‌گذاری بر انگاره خطاناپذیری خویش، مردم را فاقد هرگونه جایگاهی در این ‌خصوص دانسته و در تثبیت این روند به فرازهای اناجیل استناد نمود. اما در تفکر شیعی، هرچند تولّی امور دینی و دنیوی شأن مهم نبی گرامی‌(ص) و ائمه اطهار‌(ع) و در مرتبه بعدی فقیه عادل است، اما حقانیت این سِمت صرفاً از ناحیه خدای تعالی بوده و نقش محوری مردم در تحقق عینی، استمرار، تقویت و نظارت بر آن می‌باشد.

شناخت وجود ادراکی نفس و مراتب آن و نیز نحوه استحضار اعمال برای نفس، در حیات اخروی، از منظر آیات و روایات با بهره مندی از تبیین های صدرایی، مسئله اصلی این نوشتار است. ضرورت جستار بر این مسئله با ملاحظه سفارش های مؤکد معصومین بر معرفت نفس، پرواضح است. بر اساس این نوشتار که با شیوه اسنادی ـ تحلیلی سامان پذیرفته است؛ مشخص می شود که حقیقت نفس انسان از سنخ ادراک است و ازدیاد مدرَکات، منجر به اتساع نفس و صعود آن تا مرتبه عالی عقل می شود. در این میان توجه به کارکرد قوه خیال که از منظر صدرا امری مجرد است؛ چگونگی ظهور صور روحانی، متناسب با ملکات راسخه نفسانی هم در دنیا و هم بعد از مرگ را در پرتو قیام صدوری اعمال به نفس آشکار می سازد و در نهایت مراد تعبیر قرآن کریم: «لَهُمْ‏ ما یَشاؤُنَ‏ فِیها» که نعم بهشتی منوط به اراده بهشتیان شده است، به وضوح روشن می شود.

مطابق آموزه های دینی، معرفت نفس هم در شناخت مبدأ و هم در فهم معاد راهگشاست و لذا نافع ترین معارف است. در این میان؛ اما نقش کلیدی در تبیین حیات بعد از مرگ را معرفت حدوث و قوای نفس عهده دار است و شاهد آن نقض و ابرام های نظری و مباحث عمیقی است که میان ابن سینا و ملاصدرا پیرامون آن صورت گرفته است. شیخ الرئیس بوعلی سینا و ملاصدرا؛ هر چند نفس را روحانیه البقاء دانسته اند؛ اما ابن سینا، نفس را روحانیه الحدوث معرفی کرده است که در حیات دنیوی، تعلق عارضی به بدن می یابد و لذا معاد روحانی یا وجود عقلی نفس بعد از مرگ را برهانی دانسته، ولی اثبات معاد جسمانی را بر عهده آموزه های دینی واگذارده است. همانگونه که تأکید شیخ الرئیس بوعلی، بر مادی بودن قوای باطنیِ مدرک جزئیات، اثبات فلسفی ادراک جزئیات پس از مرگ را نیز دشوار کرده است. ملاصدرا؛ اما نفس را جسمانیه الحدوث و حاصل تطور جوهری جسم می داند. این قول بدان روست که اساسا وی نفسیت نفس یا تعلق نفس به بدن را نحوه وجود نفس دانسته و در پرتو آن اثبات فلسفیِ ابدان برزخی و اخروی را ممکن ساخته است و با اثبات تجرد قوای باطنی، ادراکات جزئی بعد از مرگ را نیز از منظر فلسفی تبیین کرده است. این نوشتار که با شیوه اسنادی ـ تحلیلی به سامان رسیده است، علاوه بر نتایج پیش گفته، به طور عمده، انطباق و همسویی نظریه ملاصدرا در باب حدوث و قوای نفس و در پی آن تبیین حیات بعد از مرگ با تأکید بر حضور ادراکات جزئی و نیز جسمانی بودن معاد را با آیات کریمه نمایان ساخته است. از دیگر یافته های این پژوهش، احراز اتقان استنباط های ملاصدرا در تبیین موت و اَنحای آن بر مبنای حرکت جوهری نفس است که در اَسناد نقلی به اجل مسمی و معلّق تعبیر شده و در لسان صدرا با واژه موت طبیعی و اخترامی بیان گردیده است. چه اینکه بر اساس آیات کریمه، نفس، وجودی ادراکی است که در بدو پیدایش، بالقوه بوده و در حال سیرِ به سوی فعلیت و استقلال یابی با کسب علوم می باشد. این مطلب؛ اما وقتی به درستی دریافت می شود که سخن ملاصدرا در نحوه تبدیل وجود بالقوه به بالفعل با استکمال ذاتی نفس که ریشه در اتحاد عاقل و معقول دارد، مورد توجه قرار گیرد تا با فعلیت یافتن نفس در دنیا، رهایی نفس از بدن و موت طبیعی و به تعبیر قرآن کریم اجل مسمی رقم خورد و بعد از مرگ نیز حرکت جوهریِ نفس جهت تکامل برزخی، به انجام رسد. چه اینکه آیات قرآن کریم غایتِ حرکت نفس در دنیا را وقوع اجل مسمی و غایت نهایی آن را برپایی قیامت می داند. بر همین اساس ملاصدرا قوی ترین دلیل بر تحقق قیامت را حرکت جوهری نفس می داند و این مطلب در استنتاج های این نوشتار، به خوبی از آیات قرآن کریم مستفاد گردیده است.

تأمل در مبدأ و فرجام، برای نوع انسان‌ها حائز اهمیت بوده و بخش عمده ای از آموزه‌های ادیان الهی معطوف به مسائل خداشناسی و فرجام شناسی است و در منابع دین مبین اسلام نیز با شیوه‌های گوناگون و به فراخور توانِ درک و اسنتباط انسان‌ها، این مسائل آموزش داده شده است؛ اما اهمیت بسیار زیاد این مباحث از یک سوی و ابهام‌ها و شبهات از دیگر سوی، سبب دلی مشغولی عالمان در عرضه دقیق و قابل دفاع باورها گردیده و به نوبه خود منجر به تنوع برداشت‌ها و ایجاد مذاهب و فرق شده است، هر چند که عوامل دیگر چون دنیاگرایی، جاه طلبی و ... نیز در پیدایش برخی فرقه‌ها بی تأثیر نبوده است؛ اما باز نمایی تطبیقی این نگرش‌ها و رویکردها، از آن روی مهم و مفید است که نه تنها باعث نمایان‌تر شدن چهره عقیده حق در موارد اختلافی می‌شود؛ بلکه برجسته ساختن مواضع مشترک، راه را برای ایجاد همگرایی و وحدت و قرار گرفتن همه پیروان مذاهب بر مسیر حق، هموار می‌سازد. این سخن نشانگر اهمیت و ضرورت موضوع مورد پژوهش در این پایان نامه است. در این نوشتار دیدگاه‌های سه فرقه مهم شیعی (زیدیه، اسماعیلیه و امامیه) پیرامون مسائل مبدأ و معاد با شیوه اسنادی ـ تحلیلی بررسی شده است و از نتایج آن یکسان بودن باور هر سه فرقه در خصوص اصل مسئله مبدأ و معاد در مسائلی چون وجود خداوند و نیز حتمیت رستاخیز و معاد انسان است؛ اما اختلاف نظرهای قابل توجهی میان این فرق در خصوص مسائل خداشناسی نظیر صفات الهی و افعال الهی و نیز مسائل معاد، نظیر جسمانی و یا روحانی بودن معاد و تناسخ و ... وجود دارد. در تحقیق این عقاید مختلف، احراز شده است که برترین و دقیق‌ترین دیدگاه در باب مبدأ هستی و معاد، متعلق به مذهب امامیه است. بدان رو که با آیات و روایات سازگارتر می‌باشد.

در پژوهش پیش رو، مسئله اصلی تحلیل اثر گزاری آموزه های اسلامی بر مسئله جاودانگی نفس، مطابق با دیدگاه محقق طوسی و ملاصدرا و در پی آن نمایان ساختن میزان همراستایی انظار با منابع دینی در این خصوص است. از نگاه آموزه های اسلامی معادِ نفوس از باورهای مسلّم در دین مقدس اسلام است و در آیات و روایات، به ابعاد گوناگون این مسئله، تأکیدهای فراوانی شده است. اثر گزاری آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی نفس را می توان در چهار زمینه ملاحظه نمود: نخست، از حیث اصل بقاء نفس؛ دوم، معاد روحانی؛ سوم، معاد جسمانی و چهارم، خلود و ابدیت نفس است. مباحث این پژوهش که با شیوه اسنادی ـ تحلیلی به سامان رسیده، حائز یافته هایی بدین شرح است: هرچند که مطابقت و تأثّر مباحثِ محقق طوسی و ملاصدرا از آموزه های اسلامی در بحث جاودانگی و بقاء نفوس، به طور اساسی مشهود می باشد؛ اما ادله ملاصدرا بر اثبات بقای تمام نفوس با مدعایش سازگار نیست. مطلب دیگر اینکه، تحقیق در دیدگاه این دو اندیشمند، هر چند عدم تأثیر پذیری از آموزه های اسلامی در مسئله معاد روحانی را روشن می سازد؛ اما در مسئله معاد جسمانی و بحث خلود نفس، آموزه های اسلامی کاملا بر نگرش محقق طوسی اثر گزار بوده و موجب شده است که دیدگاه محقق طوسی در زمینه معاد جسمانی و خلود همسو با آموزه های اسلامی باشد، به گونه ای که محقق، اساسا بر مبنای آموزه های اسلامی، معاد جسمانی را اثبات کرده است. ملاصدرا نیز در اصل پذیرش معاد جسمانی، از آموزه های اسلامی متأثر است و تبیین و تحلیلی جدید و کاملا ابتکاری را مبتنی بر اصول متعدد برای اثبات کیفیت معاد جسمانی مطرح ساخته است. در رابطه با خلود نفس، هر چند که در اصل این بحث دیدگاه ملاصدرا متأثر و همساز با آموزه های اسلامی است؛ اما در تحلیل علمی جاودانگی عذاب کفار در جهنم، دیدگاه ملاصدرا با ظاهر آموزه اسلامی ناسازگاری وجود دارد، هرچند نظر نهایی ایشان، مبنی بر دوام عذاب بر کفار در جهنم، حکایت از أثر گزاری آموزه های اسلامی بر دیدگاه ایشان در این مسئله است.