جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان به­عنوان موجودی چندبعدی‌ از دیرباز موردتوجه تربیت انبیاء الهی بوده­است. شناخت ابعاد وجودی و زوایای نفس او در فرایند تربیت از اهمیت ویژه­ای برخورداراست. هرجزئی از اجزای وجودی انسان چه در جسم و چه در نفس دارای کارکَردی برای خود بوده و رسالتی برعهده­دارد و انسان در مسیر رشد و تعالی از ظرفیت آن بهره­مند­می­شود. در این میان قوۀ خیال بیشترین ظهور را در عالم کثرات و در بین مردم دارد. این تحقیق با رویکردی ایجابی به قوه خیال و با روش تحلیلی- توصیفی درصدد تبیین عقلی نقش و جایگاه این قوه در تربیت دینی انسان از منظر حکمت و عرفان اسلامی است. بر این اساس بعد از بررسی حقیقت تربیت دینی و توجه به سطوح مختلف ادارک تصوری وتصدیقی متربی در فرایند تربیت از یک سو و جایگاه خیال به­عنوان حدّواسط بین حس و عقل و خصوصیات بارز آن از جمله خلاقیت و محاکات و همچنین ارزش معرفت­شناختی ادارکات خیالی به­ویژه در تطبیق با عالم خیال منفصل از سوی دیگر، با بهره­گیری از آموزه­های عرفان و حکمت اسلامی درمقام اثبات عقلی نقش خیال به عنوان نقطه آغازین تربیت دینی انسان است.

مسئله تجرد نفس به ‌دليل پيوند تنگاتنگ با ديگر مسائل مطرح در حوزه معارف اسلامي در زمره مباحثي است كه همواره مورد توجه عالمان مسلمان بوده است. پيروان مکتب تفکيک از سویی با رد براهين فيلسوفان بر تجرد نفس و اقامه برخي ادله و از سوي ديگر با تكيه بر ظواهر روايات به جسمانيت نفس معتقد‌ند. در مقابل، صدرالمتألهين با عنايت به ادله متعدد عقلي و نيز شواهد نقلي، نفس را موجودي مجرد مي‌داند. با توجه به اينكه هر دو ديدگاه، در اثبات مدعاي خود در زمينه تجرد نفس به آيات و روايات اشاره کرده‌اند، در اين پژوهش کوشیده‌ایم تا ادله نقلي ايشان را در اين زمينه مورد واكاوي قرار دهيم. مطالعه آثار اين دو تفکر و نيز بررسي آيات و روايات مربوط به نفس، اين فرضيه را تقويت مي‌سازد كه ديدگاه صدرا مبني بر تأييد تجرد نفس توسط ادله نقلي، از پشتوانه منطقي و استواري برخوردار است.

از باورهای قطعی و حتمی که در منابع دینی اسلامی که تأکیدات فراوانی به آن شده است، مسئله برپایی قیامت و حسابرسی اعمال دینوی انسان‌هاست؛ یکی از مباحث کلامی که از دیرباز تا به امروز مورد توجه قرار گرفته است، مسئله نجات و رستگاری انسان‌های روی زمین است؛ لذا عده‌ای از علمای برخی ادیان، بر این باورند که نجات و رستگاری منحصر به آیین خویش بوده و سایر افراد، مستحق عذاب الهی خواهند شد؛ در مقابل عده‌ای یک نوع کثرت‌گرایی نجات را در پیش گرفته‌ و نجات را برای تمامی افراد یکسان می‌داند؛ اما در این میان عده‌ای از علمای دین اسلام، راه اعتدال را اختیار نموده، و نجات را براساس قواعد اصولی دین اسلام تفسیر کرده و سایر افراد غیر مسلمان را یا شرایطی اهل نجات می‌داند. در این بین افرادی هستند که نسبت به مسائل اعتقادی و کلامی دین اسلام، به دلایلی گوناگونی ناآگاه و بی‌اطلاع هستند؛ افرادی که این بی‌اطلاعی و ناآگاهی آنان، نه از روی لجاجت و عناد است بلکه به واسطه قصوری است که به دلایلی دچار آن‌ها شده اند. حال پرسشی که مطرح می‌شود این است که این دسته افراد دارای چه ویژگی‌های هستند که به آنان جاهل قاصر اطلاق شود؟ و اگر شخصی در زمره جاهلان قاصر وارد شد، چه ادله‌ی عقلی و نقلی برای نجات شخص جاهل قاصر ارائه خواهد شد؟ جاهل قاصر، کسی است که به هر دلیلی امکان دسترسی به حق را نداشته و تشخیص حقیقت برایش میسّر نبوده است و این شخص به دلیل معذوریت عقلی که از پیشگاه خداوند متعال دارد، و براساس نص آیات و روایات، اهل نجات خواهد بود.

پرسش از عاملی که بدن را از عناصر ایجاد می‌کند و به آنها ویژگی خاصی می‌بخشد، همواره مورد توجه فلاسفه بوده است. این مسأله نه‌تنها در طبیعیات گذشته، بلکه در دانش تجربی نوین نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. زیست‌شناسی نوین منشأ اندام‌ را سلول بنیادی اولیه‌ای معرفی می‌کند که قابلیت محض برای ایجاد اندام مختلف است. با این­همه، پاسخ پرسش دیرینه مذکور را نمی‌توان در دانش تجربی جست‌وجو نمود؛ زیرا علاوه بر محدودیت‌های آن، هنوز امور نامعلوم بسیاری در کیفیت تبدیل سلول واحد به اندام‌هایی با ویژگی‌های متفاوت باقی است. این ناشناخته‌ها سبب شده است تا اکثر متکلمان و اشراقیون، جوهری مفارق را عامل ایجاد اندام بدانند. در مقابل، مشائین قوه مصوره نفس جنین (طبیعت) را عامل ایجاد اندام معرفی می‌کنند. مواجه نظریه مشائین با نکاتی مبهم و پرسش‌هایی بی‌پاسخ سبب شد تا فخر رازی نظریه اندام‌سازی تحت تأثیر نفس مادر را مطرح کند. این نظریه هرچند برخی از اشکالات را مرتفع می‌نمود، اما پاسخ‌گوی تمام اشکالات وارده بر نظریه مشائی نبود. با ظهور حکمت متعالیه و طرح حرکت جوهری، روزنه جدیدی برای حل این مشکل نمایان شد؛ روزنه‌ای که با دانش تجربی نوین نیز سازگار بوده و توسط آن تأیید شد.

بحث وحدت‌انگاری یا دوانگاری نفس و بدن مورد توجه اندیشمندان بوده و هست. صدرالمتألهين با اینکه برای نفس به دو ساحت قائل است، ولی بر وحدت نفس و بدن تأکید می‌ورزد؛ البته نه به این معنا که دو جوهر مستقل با یکدیگر متحد شوند، بلکه نفس انسانی، موجود دارای مراتبی است که به لحاظ مرتبه نازله‌اش، بدن و به لحاظ مراتب عالیه‌اش نفس است. براین‌اساس نظریه ایشان را می‌توان نظریه وحدت‌انگاری دوساحتی نامید. این در حالی است که مفاد آیات و روایات را نمی‌توان آن‌گونه که موردنظر صدرا است با دیدگاه وی سازگار دانست؛ زیرا آیات دال بر آفرینش انسان از مبدئی مادی و به صورت تدریجی هرچند در نظر ابتدایی با نظریه وی سازگار است، ولی اثبات دلالت آن بر این معنا مشکل است. در مقابل آیات و روایات فراوانی وجود دارد که بر دوگانگی نفس و بدن صراحت دارند.

پس از ورود آرای فلسفی از شرق و غرب عالم و پذیرش آرای فلسفی در میان گروه‌های اسلامی، به تدریج مباحث کلامی با مسائل فلسفی آمیخته شد تا آنجا که در سده‌های اخیر بعضی ادعا کردند که کلام شیعی چیزی جز الهیات بالمعنی‌الاخص نیست. آقا علی مدرس زنوزی نیز در همین ساختار قرار می گیرد، به گونه ای که آثارش آکنده از مباحث کلامی است؛ البته عمده آثار وی فلسفی است ولی مباحث کلامی فراوانی در آنها وجود دارد که با رویکرد حکمت متعالیه ارائه می شود. این نوشتار به بررسی آراء کلامی آقا علی زنوزی در مجموعه ی آثار ایشان اختصاص یافته است. در این پروژه سعی شده با دقت در جامعیت مطالب ذکر شده نه تنها آرای کلامی آقا علی زنوزی استخراج شود بلکه آن ها را به چالش کشیده وموشکافی گردد و به جمع آوری صرف بسنده نشود. هدف از این تحقیق روشن ساختن تفاوت فلسفه و کلام و جداسازی آراء کلامی آقا علی زنوزی از میان آثار فلسفی ایشان است در راستای رسیدن به این هدف پس از کلیات بحث ذیل موضوعات خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه و راهنما شناسی و فرجام شناسی مباحثی از قبیل اثبات واجب تعالی، صفات الهی، جهان غیب و شهود، ماهیت فرشتگان، حقیقت نفس، ویژگی های انسان، رابطه نفس و بدن، نبوت و رسالت، امامت و ولایت، جاودانگی انسان، معاد جسمانی ومباحثی از این دست مطرح گردیده است. در فصل خداشناسی برهان صدیقین آقا علی زنوزی با برهان صدیقین صدرالمتالهین مورد مقایسه قرار گرفته و اشکالی بر آن وارد شده است.در فصل راه و راهنماشناسی پس از ارائه تفسیر عرفانی آقا علی زنوزی از خروج حضرت قائم(عج)، تحلیل وی درباره ی نبوت و امامت ذکر شده و تفاوت این دو از نظر ایشان تبیین شده است. روش گردآوری اطلاعات در این رساله کتابخانه ای و اسنادی بوده و داده ها به صورت توصیفی - تحلیلی بررسی شده است

یکی از مهم‌ترین مباحث حکمت صدرایی حرکت جوهری است. بر اساس تشکیک وجود، وقوع حرکت جوهری به نحو اشتدادی، امری ممکن، بلکه واقع‌شده است. تشریح این نظریه که انسان وجودی سیّال دارد، یکی از راهبردی‌ترین مباحث درباره نفس انسانی را روشن می‌سازد. از دیگر سو، دازاین به مثابۀ مسئله‌ای محوری در اندیشه هایدگر، حقیقتی ثابت نیست؛ بلکه دارای ابعاد و اطوار گوناگونی است. با توجه به جایگاه حکمت صدرایی و نیز اندیشۀ هایدگر، مقایسه میان سیالیت انسان در نظریۀ حرکت جوهری صدرایی و اطوار دازاین در نگرش هایدگر می‌تواند زوایای پنهان و ابعاد وجودی بیشتری از انسان را روشن سازد. بر این اساس، در نوشتار حاضر، برای فهم چگونگی سیالیت انسان، نخست ابعاد شش‌گانه حرکت جوهری نفس از منظر صدرا و سپس اطوار دازاین از منظر هایدگر توضیح داده شده است تا زمینه برای مقایسه این دو نظرگاه فراهم گردد. فضای فکری این دو فیلسوف، بیانگر مبانی متفاوت آنهاست. با این‌ همه، در برخی ابعاد حرکت مانند مسافت، میان دو فیلسوف اشتراک ‌نظرهایی را می‌توان یافت. البته نقاط اختلاف بین این دو متفکر دربارۀ انسان و مسیر‌های ممکن او در زندگی بسیار است

آقاعلی حکیم با دغدغه کلامی ویژه‌ای مسئله معاد جسمانی را به لحاظ فلسفی بررسی می‌کند و با توجه به اصول صدرایی تقریری تازه‌ و متفاوت از تقریر ملاصدرا از معاد جسمانی ارائه می‌کند؛ بر اساس دیدگاه ملاصدرا معاد جسمانی به تناسخ ملکی نمی‌انجامد؛ زیرا خبری از مادّه و جسم عنصری نیست تا روح و نفس به آن تعلق گیرد و تناسخ روی دهد؛ ولی بر اساس نظر حکیم مؤسس جسم عنصری در سیر تکاملی خویش خود را به نفس می‌رساند و فرض تحقق تناسخ فرضی معقول به نظر می‌رسد؛ ولی با این حال حکیم مؤسس چنین لازمه‌ای را بر نمی‌تابد؛ زیرا بدن دنیوی انسان عنصری است؛ ولی با حرکت جوهری استکمالی، اشتداد می‌یابد و به مرتبه‌ای می‌رسد که نفس انسان به آن تعلق می‌گیرد و چنین پدیده‌ای تناسخ به حساب نمی‌آید؛ براین‌اساس فقط زمانی تناسخ روی می‌دهد که نفس به جسم عنصری دنیوی برگردد؛ در حالی که در معاد جسمانی چنین حادثه‌ای رخ نمی‌دهد.

نفس و مباحث مربوط به آن از مهم‌ترین مباحث فلسفه و البته ارزشمندترین آنها به‌شمار می‌رود. ازاین‌رو بررسی نفس و یافتن نسبت آن با مزاج بسیار مهم و پر اهمیت است. به‌علاوه اینکه امروزه با ظهور فلسفه ذهن، مباحث نفس و بدن اهمیتی دو چندان پیدا کرده است. به‌لحاظ تبارشناسی بحث، بنیان باور به مزاج را می‌توان بر اساس طبیعیات قدیم و تفکر مشاء بررسی کرده و آن را در سنت فلسفی اسلامی پیگیری نمود. البته دوگانگی نفس و مزاج در چنین سنتی با ادله فراوانی قابل اثبات است. بر این اساس عموم فیلسوفان مسلمان، نفس و مزاج را دو امر جدا از هم تلقی می‌کنند. این در حالی است که بحث مزاج با وجود فیزیکی بودن ماهیتش، در فلسفه ذهن که خود رویکرد فیزیکالیستی دارد مورد بحث قرار نگرفته است. البته شاید این عدم توجه به‌خاطر تفاوت ماهیت طب قدیم و طب جدید باشد که موضوع به حاشیه رانده شده است؛ به‌گونه‌ای‌که در فیزیک جدید خبری از آن نیست. ازاین‌رو نفس‌شناسی آنها متفاوت شده و بحث مزاج پوشیده مانده است.