جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هم‏زمان با شروع رخ‏دادهاى مرحله نخست انقلاب اسلامى در اوایل دهه پنجاه که پس از رحلت آیت‏اللّه‏ بروجردى به تدریج آغاز شد و با تبعید رهبرى آن به ترکیه و عراق به پایان رسید، احزاب و جریان‏هاى سیاسى گوناگونى از فضاى سیاسى نسبتا مناسبى که در سال‏هاى 1339-1341 ایجاد شده بود استفاده کرده، تلاش‏هایى را از خود بروز دادند. اهم فعالان این احزاب، به هفت جریان و گروه تقسیم مى‏شدند که عبارت‏اند از: 1ـ حزب توده ایران، 2ـ جبهه ملى دوم، 3ـ نهضت آزادى ایران، 4ـ احزاب سیاسى کوچک سوسیالیست و ملى‏گرا (حزب زحمتکشان، حزب سوسیالیست و جامعه سوسیالیست‏هاى نهضت ملى ایران)، 5ـ تشکل‏هاى روشنفکرى و سیاسى دانشگاه‏ها، 6ـ احزاب سیاسى وابسته به حاکمیت مانند حزب مردم، حزب ملیون و حزب ایران نوین، 7ـ جریان‏هاى سیاسى ـ دینى. پژوهش حاضر با بررسى دو حزب سیاسى فعال(جبهه ملى دوم و نهضت آزادى ایران) در مرحله نخست انقلاب اسلامى (1339-1343) در صدد پاسخ‏گویى به سؤال‏هاى زیر است: 1ـ دیدگاه و مواضع سیاسى جبهه ملى و نهضت آزادى درباره رابطه دین و سیاست چیست؟ 2ـ نگرش نهضت آزادى در خصوص جبهه ملى و پایگاه اعتقادى آنان چگونه است؟ 3ـ مواضع جبهه ملى در قبال نهضت امام خمینى چگونه بوده است؟ 4ـ نهضت آزادى و جبهه ملى تاچه حد از نظر سیاسى و عقیدتى به هم نزدیک مى‏باشند؟

پس از رحلت حضرت رسول9 بین اهل سنت و شیعیان در خصوص کیفیت تشریع و فصول اذان اختلاف نظر به وجود آمد. شاه اسماعیل صفوی با جلوس بر تخت سلطنت دو فصل «شهادت ثالثه» و «حی علی خیر العمل» را بر اذان افزود. این مقاله کوشیده است عملکرد صفویان را در این زمینه بررسی نماید. سؤالی که این مقاله در پی پاسخ به آن است درباره چرایی تأکید سلاطین صفوی بر ذکر «شهادت ثالثه» در اذان است. برای یافتن جواب این سؤال، متون تاریخی دست اول و مطالعات جدید در این زمینه با روش «تحلیلی - توصیفی» مطالعه گردید. هدف آن است که در یک مطالعه تاریخی مستند روشن گردد که افزوده شدن مجدد شهادت ثالثه به اذان در دوره­ی صفویه به سبب پایبندی به آموزه­های نبوی در عصر تشریع یا آموزه­های شیعی در عصر حضور اهل‌بیت‰ نبوده، بلکه متأثر از شرایط اجتماعی و فضای سیاسی جدید بر اذان افزوده شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می­دهد که صفویان به منظور هویت­بخشی مذهبی به ایرانیان در مواجهه با امپراتوری عثمانی، کسب مشروعیت بیشتر، رقابت مذهبی با امپراتوری عثمانی و تسهیل در فرایند رسمی کردن مذهب تشیع، جدیت فراوانی برای ذکر شهادت ثالثه در اذان از خود نشان دادند.

جنبش­های اجتماعی از مباحث اساسی در نظریه­های انقلاب­اند که به­واسطه همین اهمیت، نظریه­های مختلف کوشیده­اند آن‌ها را توضیح دهند. یکی از مهم­ترین این نظریه­ها، نظریه محرومیت نسبی است. قیام سیاه­جامگان به­دنبال جلب حمایت گروه­های فرودست و با تمسک به آن در برخی شعارهای خود، سطح انتظارات ارزشی طبقات اجتماعی را بالا برد. این درحالی بود که با برآمدن عباسیان، سطح توانایی ارزشی مردم تغییر چندانی پیدا نکرد و دچار سرخوردگی و محرومیت نسبی شدند. این وضع منجر به شورش­هایی برضد خلافت عباسیان شد که شورش بابک خرمدین بادوام ترین آن‌ها بوده­است. مسئله این مقاله تبیین شکل­گیری و دوام این شورش است. مقاله حاضر می­کوشد با بهره­گیری از روش تحلیل تاریخی و جامعه­شناسی در پرتو نظریه محرومیت نسبی، به بررسی شکل­گیری و علل این جنبش بپردازد. دستاورد مقاله نشان می‌دهد خلفا و کارگزاران بنی­عباس ازطریق به­چالش کشیدن ارزش­های اقتصادی، دینی و مشارکتی موجب محرومیت نسبی شدند که منجر به افزایش میزان مشارکت طبقات اجتماعی و افزایش حجم جنبش بابک خرمدین شد.

وزارت مفهومی پربسامد در تاریخ‌نگاری ایلخانی به‌شمار می‌رود. جهان‌بینی اسلامی در گرایش تاریخ‌نویسان ایلخانی به ثبت تحولات نهاد وزارت تأثیر گذاشته است. نگرش اسلامی تاریخ‌نویسان میانه ایران، وزارت را به بستر مهم اندیشه‌ورزی اهل قلم تبدیل کرده است. رویکرد به وزارت، همراهی جریان‌های فکری اسلامی و ایرانی را نزد تاریخ‌نویسان ایرانی شریعت‌مدار به نمایش می‌گذارد. نوشتار حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که مؤلفه‌های اندیشه اسلامی در رویکرد تاریخ‌نویسان ایلخانی به نهاد وزارت چه تأثیری داشته‌اند؟ دستیابی به پاسخ این پرسش با تحلیل بینش تاریخ‌نگاران ممکن خواهد بود. وزارت همچون ابزاری در دست پادشاه عادل دین پناه، او را به مقصودی عالی رهنمون می‌ساخته است. رویکردهای شریعت‌مدارانه به وزارت را می‌توان در بیان اهمیت نهاد وزارت، بیان شرایط وزارت، نقش‌آفرینی اعتقادی وزیران و داوری پیرامون عملکرد وزیران غیرمسلمان جستجو کرد.

قرن چهارم هجري قمري، براي اسلام و مسلمانان، قرني شگفت انگيز بود. رشد و نمو علم و دانش و نگارش كتب علمي در اكثر زمينه ها از جمله، پزشكي، شيمي، رياضيات، فلسفه، نجوم ، كلام، تاريخ، ادبيات، فقه و حديث از بالندگي مخصوص برخودار شد. در اين بين مورخان مسلمان نيز در نگارش تاريخ به ابداعاتي دست زدند. آنها به علل و عوامل وقايع تاريخي توجه نمودند. جرياني كه بر مورخين اسلامي و تاريخ نگاري آنان تأثير گذاشت، رويكرد عقلاني در اين قرن بود. فلسفه و كلام نیزوارد ميدان شده و با استدلالات عقلاني كه براي نظرات خود ابراز مي نمودند، ديگر علوم را به پيروي از اين شيوه رهنمون کردند. مورخين اسلام نيز كه از افكار كلامي و فلسفي به دور نبودند، خواه ناخواه اين تفكرات را در تاريخ نگاري خويش انعکاس دادند. البته بايد توجه نمود كه ميزان اين اثر گذاري در بين مورخين به يك اندازه نبود. از اين رو در اين رساله سعي شده است كه به ارتباط علم كلام و مورخين اسلامي اشاره شود و به اين موضوع نيز پرداخته شود كه چگونه فضای عقلانی را که علم كلام در جامعه اسلامی بوجود آورده بود بر نوعبينش و تاريخ نگاري مورخين اسلامي در اين قرن تاثیر داشته است. هم چنين چگونه علم كلام و متكلمان درراستای مقاصد خود که اثبات مبانی دین ودفاع ازآن بود،از گزاره های تاریخ سود بردند.

نمایش و بازآفرینی ایران به عنوان یک «دیگری» برای غرب، یکی از مسایل مهم تاریخ روابط ایران و غرب است. تصویر ایران به عنوان دیگری غرب، ریشه در تاریخ یونان دارد، اما عصر روشن‌گری را می‌توان سرآغاز نمایش هدف‌مند شرق و ایران به عنوان دیگری غرب تلقی کرد. مونتسکیو از نخستین متفکران غربی است که با کتاب نامه های ایرانی و بازآفرینی دو شخصیت «ازبک» و «ریکا»، دو مسافر خیالی از قلمروی صفویه، تلاش هدف‌مندی را برای شناخت غرب از طریق نمایش دیگری آغازکرد و در بنیادهای شناخت ایران و شرق مسلمان در ذهنیت انسان غربی سهیم و موثر گردید. این پژوهش بر آن است با مدد از دیدگاه دریدا درباره شالوده شکنی و آرای فوکو، لاکلاو و موفه و ادوارد سعید به بررسی شالوده شکنی رویکرد شرق‌شناسی مونتسکیو در کتاب نامه های ایرانی بپردازد. یافته های پژوهش نشان می‌دهد که هدف مونتسکیو بیش از آن که شناخت ایران و شرق باشد شناخت خود از طریق نمایش و بازآفرینی دیگری بوده است. این رویکرد به ایران و شرق مسلمان، رویکردی یک سویه و مبتنی بر پیش فرض های برتری طلبانه و تقابلی است که در رویکرد مونتسکیو و اغلب غربی ها، شکلی غالب به خود گرفته است و در چگونگی معرفی ایران و شرق مسلمان به جامعه غربی، نقشی اساسی داشته است.

بررسی نقش قبایل عرب در رویدادهای سیاسی و اجتماعی جهان اسلام، از موضوعات مهم تاریخ اسلام است. بر اساس این، جایگاه قبیله «مَذحِج» که یکی از قبایل بزرگ، معروف و موثر یمنی است، در این رساله بررسی شده است. در این بررسی، به مطالعه نقش این قبیله در رویداد های تاریخی، جناح های سیاسی، جریان های فکری و عقیدتی و دستاوردهای فرهنگی جامعه اسلامی در دو قرن نخستین هجری پرداخته شده و زمینه ها، اسباب و آثار این مقوله مورد تحلیل قرار گرفته است. به دلیل ماهیت این پژوهش، منابع تحقیق کتابخانه ای و اسنادی است و شیوه به کار رفته در آن، جستجو، مطالعه وتحلیل داده ها است. بر اساس این منابع اصیل و معتبر مورد استفاده قرار گرفته است. نیز ضرورت روش تحقیق علمی، ایجاب?می کند که از تحقیقات نوین برای رسیدن به تحلیل بیشتراستفاده شود. شیوه بیان مطالب،مبتنی برتوصیف وتحلیل تاریخی است و برای تبیین بهتر موضوع، جداول، نمودارها و نقشه ها به کار گرفته شده است. در این پژوهش، پس ازتعریف برخی کلیات تحقیق و بیان سوابق قبیله مذحج پیش از اسلام، به موضوعات اساسی ذیل پرداخته شده است.قبیله مَذحِج در زمان حیات رسول خدا(ص) مسلمان شدند و گروش آنها به اسلام بی ارتباط با سوابق فرهنگی و مذهبی این قبیله در آستانه ورود به اسلام، تحولات داخلی جامعه اسلامی و تأثیرپذیری از مناطق مفتوحه نبوده است. مذحجی ها سهم به سزایی در بهره برداری و پیشبرد دستاوردهای شهرسازی و اجتماعی ناشی از فتوحات اسلامی داشتند و در طی دوران امویان و عباسیان، در مدیریت نظامی، اداری، مالی و قضایی حضور جدی یافتند. رجال مذحجی به علاوه، در جناحهای سیاسی حضور فعّال داشته و در فرایند تکوین و تقویت گرایشهای عقیدتی و فکری نقش مهمی ایفا کردند. نقش فرهنگی این قبیله در عراق، بسیار گسترده تر از سایر بلاد اسلامی بوده و «مکتب نخع» را که یک مکتب فکری و مبتنی بر آموزه های دینی در حوزه های مختلف علوم اسلامی به شمار می رفت، پایه گذاری کردند. این قبیله به دلیل برخورداری از طوایف متعدد، پراکندگی در قلمرو وسیع اسلامی و تمایلات وتعصبات قومی، محلی، مذهبی و سیاسی، رویکردهای متفاوتی نسبت به تحولات مهم تاریخ اسلام داشتند. به همین جهت مذحج عراق، مصر و شامدر امور اجتماعی و جریانهای سیاسی دارای گرایش های یکسانی نبودند. یکی از ابعاد اهمیت قبیله مذحج، وجود رجال دینی، علمی و فرهنگی آن بوده که برخی از آنها از مشاهیر تاریخ اسلام و صحابه برجسته اهل بیت(ع) به شمار می‌آمدند.این تحقیق درصدد دستیابی به شرایط و زمینه هایی است که موجب شده نقش قبیله مذحج به ویژه در حوزه های مهم قلمرو اسلامی(مصر،عراق،شام)، که مهم ترین رویدادهای تاریخ اسلام درآنجاها واقع گردیده است، روشن تر جلوه نماید و اینکه اصولاً پرداختن به این مسئله و یافته های آن تاچه حدودی با سایرتحقیقات انجام شده در حوزه تاریخ اسلام، متفاوت یا مشابه بوده است. براساس این پژوهش روشن می گردد که تبیین تاریخ اسلام به ویژه در قرون نخستین هجری، بدون دقت نظر لازم در این گونه موضوعات و مسائل ممکن نخواهد بود. ازسویی، بررسی نقش قبایل بدون دقت نظر در مباحث مهم و بنیادی جامعه شناسی تاریخی عرب و تبارشناسی قبیله ای آن مقدور نیست.

بحران سالار، به مثابه یکی از مهم ترین بحران های سیاسی - اجتماعی دوره قاجار، از جهات گوناگون شایان تامل است. این نوشتار به روش تاریخی و با تاکید بر نگاه جامعه شناسانه به تاریخ، این موضوع را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و تلاش کرده است به این پرسش پاسخ دهد که، کارکرد دولت مردان ایلی و سیاسی کرد در چارچوب استراتژی دولت مرکزی در مدیریت بحران سالار، بر پایه چه مولفه هایی تحلیل پذیر است.از مهم ترین یافته های این تحقیق آن است که اولا جهت گیری حرکت و کارکرد دولت مردان ایلی - خاندانی و سیاسی کرد در بحران سالار در خراسان، در مسیر حفظ تمامیت ارضی و تثبیت موقعیت دولت مرکزی بوده؛ و ثانیا، استفاده حداکثری و نگاه موسع دولت مرکزی در به کارگیری ظرفیت های انسانی و مدیریتی بخش های گوناگون جامعه، از جمله دولت مردان ایلی- خاندانی و سیاسی کرد، نقش اساسی در مدیریت بحران سالار در خراسان داشته است.

والی ‌نشین اردلان از جمله حکومت های محلی عصر صفوی بود که سابقه تشکیل آن به پس از صفویه باز می گشت. حکام این والی ‌نشین، که بر قسمت هایی از مناطق کرد نشین غرب کشور حکم می راندند، به دلیل جایگاه خاص جغرافیایی خود؛ یعنی، قرار گرفتن در مرز ایران با امپراتوری عثمانی، رقیب متخاصم صفویان، نقش قابل توجهی در مناسبات این دو حکومت داشتند؛ چرا که منطقه حکومتی این والی ‌نشین در میدان نبرد و مبارزه و در مسیر جغرافیایی لشکرکشی های این دو امپراتوری قرار داشت. به همین دلیل حاکمان این والی ‌نشین به تناسب ضعف یا قوت دربارهای صفوی و عثمانی گاه با دولت صفویه و گاه با دولت عثمانی سیاست همگرایی و همداستانی را در پیش می ‌گرفتند.این پژوهش در صدد است تا با بررسی تعاملات والی ‌نشینان اردلان با پادشاهان صفوی به دو پرسش اساسی زیر پاسخ دهد:1. ضعف یا قدرت حاکمان این والی ‌نشین چه تاثیری در روابط آنان با مرکز داشت؟2. واگرایی یا همگرایی والیان اردلان نسبت به سیاست های دربارهای صفوی و عثمانی تا چه اندازه تابع میزان قدرت و انسجام یا ضعف و نابسامانی حاکم بر این دربارها بود؟