جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایتی منسوب به امام علی بن ابی‌طالب (ع) حکایت از آن دارد که ایشان در دوران حکومتشان فرموده‌اند: «لَا یُفَضِّلُنِی أَحَدٌ عَلَى أَبِی-بَکْرٍ و عُمَرَ إِلَّا جَلَدْتُهُ حَدَّ الْمُفْتَرِی». با این حال روایات دیگری از ایشان در تعارض با این موضع قرار دارد. نظر به این اختلاف، مسئلۀ پژوهش حاضر اعتبارسنجی انتساب روایت حد مفتری به علی (ع) است. بدین منظور سعی شده با استفاده از قرائن مختلف سندی و تاریخی، این روایت خارج از چارچوب کلامی، با رویکردی تاریخی مورد اعتبارسنجی قرار گرفته و ظرف زمانی و مکانی پیدایش و خاستگاه گفتمانی و جریانی آن تبیین گردد. این پژوهش از جمله نشان می‌دهد که به احتمال بسیار، تحریر ناظر به تفضیل این روایت در دهۀ 90 قرن نخست هجری در بوم کوفه تکوین یافته و سپس تحریری دیگر از آن حداکثر در طی نیمۀ نخست قرن دوم تطور یافته‌است. علاوه بر این، به لحاظ گفتمانی بستر اولیة پیدایش این خبر مسئلة «رتبه‌بندی خلفا» بوده ‌است.

هدف پژوهش حاضر بررسی شاخص‌های نظارت امامان در رفتار کارگزاران می‌باشد. پرسش مطرح شده در این پژوهش ناظر به چیستی این شاخص‌ها است. یعنی از منظر ائمه معصومین(ع)، یک کارگزار مطلوب ایشان، باید دارای چه شاخص‌هایی برای وکالت و کارگزاری از سوی امام باشد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و بررسی مهم‌ترین شاخص‌های مورد توجه ائمه(ع) درباره کارگزاران نشان داد که کارگزاران امامان شیعه می‌بایست شاخص‌های خاص مد نظر ائمه(ع) را می‌داشتند، شامل: شاخص عدالت‌ورزی و وثاقت کارگزار، یعنی برخورد انصاف‌گونه و توأم با عدالت با مردم، شاخص رازداری، شاخص آگاهی دینی که موجب انجام بهتر کارها در سایه بصیرت و فهم خواهد بود، شاخص اطاعت‌پذیری که در حقیقت پایبندى به قوانینی است که مطابق با شریعت و صلاح و مقرّرات اجتماعى است. شاخص دیگر، شاخص دقت و نظم است که از ویژگی‌های لازم جهت پذیرش مسئولیت عظیم و مهم نمایندگان و کارگزاران ائمه(ع) می‌باشد. بررسی رفتار سیاسی امامان شیعه نشان می‌دهد که نصب کارگزاران براساس شایستگی و حائز بودن شاخص‌هایی بوده که عموماً از ویژگی‌های انسان‌های صالح است. در غیر این صورت در جرگه کارگزاران قرار نمی‌گرفتند. بنابراین، انتصاب کارگزار از نگاه ائمه(ع) براساس لیاقت و شایستگی است و انتساب به یک قوم خاص، ثروت، قدرت اجتماعی، نسبت فامیلی و... تأثیری بر انتصاب کارگزاران نداشته است.

شیعیان نیز مانند اهل سنت به نوشتن سیره پیامبر اسلام k علاقه‌مند بوده‌اند و آثاری در این زمینه نگاشته‌اند. در سیر تاریخی این سبک تألیفی، قرن ششم هجری دوران رشد و نمایان‌شدن شاخصه‌های سیره‌نویسی شیعیان است. نگارش سیره نبوی برای شیعیان فرصتی بود تا باور و اندیشه‌های مذهب خود و نیز جایگاه و حقانیت ائمه و اهل ‌بیت را نمایان و تأیید کنند، همان مجالی که نگاشتن سیره نبی مکرم اسلام k برای اهل ‌سنت به منظور پاس‌داشت شیخین فراهم آورده بود. بعد از کوشش‌های شیعیان برای نوشتن سیره نبوی در پنج قرن نخست هجری، اولویت‌های نویسندگان شیعه از قرن پنجم و ششم به بعد، تغییر کرد و اغلب، از نگارش درباره پیامبر به پژوهش‌هایی درباره زندگی دوازده امام معطوف شد. در این دوران، شیعیان نگارش اختصاصی درباره سیره پیامبر را رها کردند و بیشتر آثاری نگاشتند که علاوه بر زندگی رسول خدا شامل سیره و زندگی سیزده معصوم دیگر نیز بود.

بنی‌هاشم و خاندان پیامبر(ص) پس از رحلت ایشان به حاشیه رانده شدند. یکی از نظریات مطرح در تبیین این پدیدۀ تاریخی، وجود تفاهمات پیشینی برخی اصحاب در دوران حیات پیامبر؟صل؟ می‌باشد. با این حال، از سویی نشانه‌ها، سویه‌ها و زمینه‌های این تفاهمات مورد واکاوی کافی قرار نگرفته است و از سوی دیگر، عمدتاً ادلۀ ارائه‌شده اندک بوده و یا در مواردی از دلالت بر مدعا قصور داشته‌ است. بدین‌رو در جُستار حاضر در صدد بررسی و تحلیل نشانه‌های پیدایش، ابعاد، روند و زمینه‌های جریانی هستیم که در دوران پیامبر؟صل؟ نوعی از تحزّب را در برابر بنی‌هاشم شکل داده بود. بر اساس این پژوهش، تحزّبی جدّی در میان برخی مسلمانان قریشی و غیر‌قریشی علیه بنی‌هاشم وجود داشته که رقابت‌های پیشا‌اسلامی، نبردهای عصر نبوت، چشم‌انداز جانشینی و عدم تسامح امام علی بن ابی‌طالب(ع) در دین، به نحو چشمگیری در پیدایش آن نقش داشته است.

رویداد قادسیه, سرنوشت مسلمانان و ایرانیان را تغییر داد. مسلمین با فتح ایران ساسانى در پایان بخشیدن به دوران شاهنشاهى کهنسال ساسانى, وارث تمدن و فرهنگى غنى و بى سابقه گردیدند, قادسیه در عین حال نقطه بر خورد فرهنگ اسلامى با تمدن ایرانى بود. اما این رخداد با وجود تإثیر غیرقابل تردیدش دچار هیجان هاى تاریخى است که در مورد آن دو دلیل را مى توان ارائه داد: 1 ـ روایات تاریخى از مکاتب متفاوت به گوش مى رسد که علاقمند است واقعیات را بزرگتر جلوه داده و یا جهات خاصى به آن بخشد. 2 ـ فاصله مورخان با اصل رویداد قادسیه است که با وجود تعدد منابع شفاهى مورخ را در گزینش دچار تردید نموده و حاصل آن تنوعى است که در نگاه به حادثه وجود دارد. مقاله حاضر سعى دارد بررسى تازه ترى را نشان دهد.

یکی از آثار فتوحات اعراب در آسیای مرکزی، مهاجرت برخی از اعراب جزیرة العرب به مناطق تازه فتح شده بود. با وجود این­که اندیشه اسکان دائمی اعراب در شرق به نخستین‏ دورة فتوحات بازمی‏گشت اما در دوره امویان، به این امر بیشتر توجه می­شد. حضور مهاجران در منطقه شرق، حفاظت از سرزمین­های فتح شده را آسان تر می­کرد. هم­چنین می­توانست زمینه های لازم برای افزایش جمعیت و تأمین نیروی جنگی برای فتوحات بعدی در مشرق را فراهم سازد. مهاجرت اعراب هرچند به ظاهر انگیزة نظامی داشت، اما بی­تردید، ریشه­های اقتصادی و سیاسی نیز در آنها مؤثر بود. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای درصدد بررسی عوامل مؤثر در اسکان قبایل عرب در آسیای مرکزی و پی­آمدهای گوناگون آن تا اواسط قرن دوم هجری (فروپاشی امویان) است.

حکومت های عربستان جنوبی و اعراب جنوبی، فعالیت گسترده ای در زمینه بازرگانی داشتند. اهمیت تجارت در شبه جزیره عربستان تا‌ آن اندازه بود که دولت های جنوب و شمال شبه جزیره را می توان از پیامدهای رونق تجارت شمرد. سرزمین یمن به دلیل بهره مندی از مواهب طبیعی فراوان، موقعیت ویژه جغرافیایی، سلطه بر شاهراههای تجاری، داشتن معادن غنی و محصولاتی خاص مانند بخور و نیز فراورده های زراعی زیاد از دیرباز در شمار کشورهای ثروت مند بود. راه های خشک سرزمین های داخلی شبه جزیره با ساخت ایستگاه های تجاری به دست سلاطین یمن، به شاهراهی پر رونق و پر رفت و آمد تبدیل گریده بود. اما این برتری تجاری با طمع ورزی دولت های رقیب، رو به انحطاط و سقوط گذاشت و دوران طلایی تجارت اعراب رو به افول نهاد و در نتیجه اعراب، قرن پنجم میلادی را در حالی به نیمه رساندند که نظاره گر کشتی های تجاری و قافله های متعدد دولت های بیگانه بودند و خود نقش فعالی در تجارت نداشتند. این مقاله می کوشد درباره تجارت یمن به پرسش های زیر پاسخ دهد: موقعیت اقتصادی جنوب عربستان (یمن) چگونه بود؟ دولت های یمن چگونه شاهراه های تجاری جهان باستان را در اختیار خود داشتند؟ و علل و عوامل سقوط تجارت دریایی و خشکی یمن چه بود؟

بررسی نقش قبایل عرب در رویدادهای سیاسی و اجتماعی جهان اسلام، از موضوعات مهم تاریخ اسلام است. بر اساس این، جایگاه قبیله «مَذحِج» که یکی از قبایل بزرگ، معروف و موثر یمنی است، در این رساله بررسی شده است. در این بررسی، به مطالعه نقش این قبیله در رویداد های تاریخی، جناح های سیاسی، جریان های فکری و عقیدتی و دستاوردهای فرهنگی جامعه اسلامی در دو قرن نخستین هجری پرداخته شده و زمینه ها، اسباب و آثار این مقوله مورد تحلیل قرار گرفته است. به دلیل ماهیت این پژوهش، منابع تحقیق کتابخانه ای و اسنادی است و شیوه به کار رفته در آن، جستجو، مطالعه وتحلیل داده ها است. بر اساس این منابع اصیل و معتبر مورد استفاده قرار گرفته است. نیز ضرورت روش تحقیق علمی، ایجاب?می کند که از تحقیقات نوین برای رسیدن به تحلیل بیشتراستفاده شود. شیوه بیان مطالب،مبتنی برتوصیف وتحلیل تاریخی است و برای تبیین بهتر موضوع، جداول، نمودارها و نقشه ها به کار گرفته شده است. در این پژوهش، پس ازتعریف برخی کلیات تحقیق و بیان سوابق قبیله مذحج پیش از اسلام، به موضوعات اساسی ذیل پرداخته شده است.قبیله مَذحِج در زمان حیات رسول خدا(ص) مسلمان شدند و گروش آنها به اسلام بی ارتباط با سوابق فرهنگی و مذهبی این قبیله در آستانه ورود به اسلام، تحولات داخلی جامعه اسلامی و تأثیرپذیری از مناطق مفتوحه نبوده است. مذحجی ها سهم به سزایی در بهره برداری و پیشبرد دستاوردهای شهرسازی و اجتماعی ناشی از فتوحات اسلامی داشتند و در طی دوران امویان و عباسیان، در مدیریت نظامی، اداری، مالی و قضایی حضور جدی یافتند. رجال مذحجی به علاوه، در جناحهای سیاسی حضور فعّال داشته و در فرایند تکوین و تقویت گرایشهای عقیدتی و فکری نقش مهمی ایفا کردند. نقش فرهنگی این قبیله در عراق، بسیار گسترده تر از سایر بلاد اسلامی بوده و «مکتب نخع» را که یک مکتب فکری و مبتنی بر آموزه های دینی در حوزه های مختلف علوم اسلامی به شمار می رفت، پایه گذاری کردند. این قبیله به دلیل برخورداری از طوایف متعدد، پراکندگی در قلمرو وسیع اسلامی و تمایلات وتعصبات قومی، محلی، مذهبی و سیاسی، رویکردهای متفاوتی نسبت به تحولات مهم تاریخ اسلام داشتند. به همین جهت مذحج عراق، مصر و شامدر امور اجتماعی و جریانهای سیاسی دارای گرایش های یکسانی نبودند. یکی از ابعاد اهمیت قبیله مذحج، وجود رجال دینی، علمی و فرهنگی آن بوده که برخی از آنها از مشاهیر تاریخ اسلام و صحابه برجسته اهل بیت(ع) به شمار می‌آمدند.این تحقیق درصدد دستیابی به شرایط و زمینه هایی است که موجب شده نقش قبیله مذحج به ویژه در حوزه های مهم قلمرو اسلامی(مصر،عراق،شام)، که مهم ترین رویدادهای تاریخ اسلام درآنجاها واقع گردیده است، روشن تر جلوه نماید و اینکه اصولاً پرداختن به این مسئله و یافته های آن تاچه حدودی با سایرتحقیقات انجام شده در حوزه تاریخ اسلام، متفاوت یا مشابه بوده است. براساس این پژوهش روشن می گردد که تبیین تاریخ اسلام به ویژه در قرون نخستین هجری، بدون دقت نظر لازم در این گونه موضوعات و مسائل ممکن نخواهد بود. ازسویی، بررسی نقش قبایل بدون دقت نظر در مباحث مهم و بنیادی جامعه شناسی تاریخی عرب و تبارشناسی قبیله ای آن مقدور نیست.

فرماندهان سپاه اسلام از میان افرادی ورزیده، کارکشته و قابل اعتماد انتخاب می شدند، که هر کدام فراخور قابلیت ها و نسبت و قوم و قبیله ای که داشتند برای مأموریت های نظامی و غیرنظامی انتخاب می شدند. در این رساله انگیزه های پیامبر(ص)از انتخاب هر یک از فرماندهان، چگونگی انجام مأموریت ونقش هر یک از فرماندهان در پیروزی و شکست مأموریت ها مورد بررسی قرار می گیرد. پیامبر(ص) از میان مهاجرین و انصار و بزرگانی که روز به روز به اسلام می گرویدند، فرماندهانی با کفایت و متناسب با مأموریت هایی که در پیش بود، بر می گزید و از مدینه، یعنی مقرّ فرماندهی کل، به آن مأموریتها می فرستاد.این مأموریت ها متناسب با دوره ای که شکل می گرفتند و مقصد و مقصودی که به خاطر آن اعزام می شدند به چند دسته تقسیم می شدند: اول مأموریت های جنگی که سرایای غارت، یورش، ترور و حتی غزوه را شامل می شد و فرماندهانی با قابلیت های نظامی بالا و عالم به علوم نظامی و ماهر در فنون جنگی، آنها را هدایت می کردند. دوم مأموریت های غیرنظامی یا کمتر نظامی شامل کسب اطلاعات، تبلیغ، ویرانی بتکده ها، جمع آوری زکات، و رساندن نامه ها و پیغام های پیامبر به ملوک و قبایل می شود. فرماندهانی که برای این مأموریتها می رفتند اغلب افرادی با تقوا و آشنا به قرآن و احکام اسلامی، سخنور، باهوش، دانا، با تدبیر و بیشتر با رتبه نظامی پایین تر از فرماندهان گروه نخست اعزام می شدند. این فرماندهان با توجه به عملکرد خود پیروزی ها و شکست هایی را برای اسلام به ارمغان می آوردند که با بررسی عملکرد آنها به دلایل این پیروزی و شکستها خواهیم رسید.

پژوهش پیش رو با تکیه بر منابع دسته اول تاریخی و تحلیل روایت های باقی مانده از هشام بن محمد کلبی در بین منابع مکتوب، بر آن است تا ضمن معرفی خاندان کلبی و از میان این خاندان، هشام، به تبیین نقش او در تمدن اسلامی بپردازد. بررسی نقش و جایگاه هشام کلبی در زمینه‌های مختلف علمی که در آن فعالیت نموده است هدف دیگر این پژوهش است که در چند فصل بدان پرداخته می‌شود.شخصیت علمی هشام به خاطر گرایش شیعی خاندان کلبی مورد قضاوت های متفاوتی در میان منابع رجالی اهل سنت شده است اما منابع رجالی شیعه او را از جمله شیعیان به حساب آورده اند. بیشترین شهرت هشام به خاطر نسب نگاری اوست. تا قبل از ظهور هشام کلبی در حوزه‌ی نسب نگاری اسلامی، نگارش آثاری که در آن به ثبت نسب تمام قبایل پرداخته شود متداول نبود. هشام با نگارش اثر معروف خود با عنوان «جمهره النسب»، رو به سوی نوعی مجموعه‌نویسی ‌آورد اثری که محتویات آن در حکم دایر المعارف قبایل عرب به شمار می‌رود. گذشته از این هشام در زمینه نسب نویسی ابتکار دیگری نیز دارد؛ او نسب نویسی را علاوه بر انسان به حیوان ها هم تسری می‌دهد و در این زمینه کتاب معروف «نسب الخیل» را می‌نویسد. در زمینه تاریخ نگاری هشام از جمله مورخان فعال درجمع تاریخ نگاران عراق است. وی از اولین تاریخ نگارانی است که به صورت علمی به نوشتن تاریخ می‌پردازد. زمینه دیگر فعالیت هشام در مورد جغرافیاست. در این زمینه او از اولین نویسندگان مسلمان است که هم در مورد حوزه داخل شبه جزیره به نگارش پرداخته است و هم حوزه بیرون از این منطقه را نیز مورد بررسی قرار داده است.