جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در مطبوعات فلسفۀ علم مناقشۀ واقع‌گرایی و پادواقع‌گرایی علمی است. همچنین در سال‌های اخیر ادبیات نسبتاً مفصلی در خصوص رویکردهای تبیین‌کنندۀ پیشرفت علم به وجود آمده است. هدف این مقاله بررسی نسبت واقع‌گرایی/پادواقع‌گرایی علمی با رویکردهای تبیین‌کنندۀ پیشرفت علم است. در این مقاله منظور از واقع‌گرایی علمی واقع‌گرایی معرفتی است، که ادعا می‌کند نظریات علمیِ بالغ و موفق توصیفی (تقریباً) صادق از جهان ارائه می‌دهند. در مقابل، مدافعان پادواقع‌گرایی معرفتی امکان کسب معرفت از هویات مشاهده‌ناپذیر را رد می‌کنند. رویکردهای تبیین‌کنندۀ پیشرفت علم با توجه به هدفی که برای علم در نظر گرفته‌اند، در این چهار دسته ارائه شده‌اند: رویکرد معرفتی، رویکرد معنایی، رویکرد حل مسئله (کارکردی) و رویکرد مبتنی بر فهم. در این مقاله استدلال می‌شود که دو رویکرد معرفتی و معنایی با توسل به مفهوم صدق در زمرۀ دیدگاه‌های واقع‌گرایانه قرار می‌گیرند. رویکرد حل مسئله نیز به دلیل جایگزینی معیار توانایی حل مسائل با صدق، رویکردی پادواقع‌گرایانه به شمار می‌آید. ادعای اصلی مقاله این است که گرچه در ابتدای امر به نظر می‌رسد که رویکرد مبتنی بر فهم از مفهوم صدق در شرح دیدگاه خود استفاده کرده، اما نشان داده می‌شود که این رویکرد در تعیین اولویت میان صدق و فهم، فهم را اولویت خود قرار می‌دهد. این ادعا بدان معناست که در این رویکرد ملاک انتخاب نظریۀ ارجح نه تقرب به حقیقت، بلکه چگونگی فهم آن است. بنابراین رویکرد مبتنی بر فهم رویکردی پادواقع‌گرایانه است.

ارائۀ معیاری جهان‎شمول و فراتاریخی همواره مورد توجه معقول‎گرایان بوده تا با تکیه بر آن، به ارزیابی نظریه‎ها پرداخته و ملاکی برای تمیز علم از شبه‎علم ارائه دهند. این تلاش که تاکنون نتیجه‎ای در پِی نداشته‎، همواره مورد انتقاد نسبی‎گرایان واقع ‎شده است؛ نسبی‎گرایانی که با انفسی خواندنِ هرگونه مستمسکی برای ارزیابی و انتخابِ نظریه‎های علمی، از جمله مشاهدات، آنها را مُتأثّر از عوامل اجتماعی و قدرت‎های سیاسی می‎دانند. روی بسکار که برخلاف رویکرد معقول‎گرایان، قائل به معیاری آفاقی برای تمیز علم از شبه‎علم نیست، با توصیفی لایه‎مند از طبیعت، شناخت جهان را منوط به کُنشِ هدفمند و خلّاقانه با آن می‎داند. او فعالیت علمی را مبتنی بر گمانه‎زنی‎ها و نظریه‎پردازی‎ها در خصوصِ مکانیسم‎های لایه‎های زیرین و به آزمونِ گذاشتن آنها در آزمایشگاه دانسته و با رویکرد خاص خود به دفاع از معقولیت علم می‎پردازد. در این مقاله ضمنِ اشاره به مناقشۀ معقول‎گرا و نسبی‎گرا و شرحِ روایتِ معقول بسکار از فعالیت علمی، استدلال خواهیم کرد که توصیف بسکار از فعالیت علمی، توجه به قوای علّی اشیاء و اهتمام ویژۀ او به آزمایش، کُدی روش‎شناختی به نام آزمایش‎گری در دلِ خود دارد که هم موضعی را علیه نسبی‎گرایی فراهم می‎آورد و هم دفاع از اِمکان پیشرفت در علم را ممکن می‎کند.

ون‌فراسن با مطرح کردن استدلال گروه بد، نقدی مهم به استنتاج به قصد بهترین تبیین وارد کرده و واقع‌گرایی علمی را با چالش مواجه ساخته است. گذشته از واقع‌گرایی علمی و با توجه به اتکای روش‌های علمی امروز به استنتاج به قصد بهترین تبیین، این نقد در سطحی عمیق‌تر تهدیدی جدی برای اعتبار کاوش علمی ایجاد می‌کند. در این مقاله تلاش خواهیم کرد تا با توجه به ساختار جامعه علمی، راهی برای مقابله با این تهدید ارائه دهیم. برخی ویژگی‌های ساختاری جامعه علمی معاصر باعث محدود شدن کاوش علمی به علمِ برآمده از سنت غربی و محرومیت آن از امکانات نظری موجود در سنت‌های گوناگون شده است. ادعای اصلی مقاله این است که برای توسعه علم، توجه به سنت‌های گوناگون می‌‌تواند راه مناسبی جهت گسترش کاوش علمی و مقابله با تهدید مذکور در پیش روی جامعه علمی قرار دهد. در بخش اول نشان خواهیم داد که استدلال گروه بد از چه رهگذری اعتبار کاوش علمی را مورد تهدید قرار می‌دهد. در بخش دوم درخصوص ارتباط تنگاتنگ میان علم و سنت بحث می‌کنیم و سپس وضعیت این ارتباط را در جامعه علمی معاصر مورد بررسی قرار می‌دهیم. بخش نهایی به مطرح کردن ایده کثرت‌گرایی درخصوص بهره‌مندی از امکانات نظری سنت‌های گوناگون در کاوش علمی، به عنوان راه حل پیشنهادی برای مقابله با این تهدید اختصاص یافته است.

مطالعات گسترده بر روی اختلالات عصبی ـ روانی تأثیر به‌سزایی بر درک ما از ساختار و عملکرد مغز و سیستم عصبی گذاشته است؛ تا جایی‌که پیامدهای فلسفی مهمی در حوزه­ی فلسفه­ی ذهن و علوم شناختی، داشته‌اند. اُتیسم اختلالی است که از زمان شناسایی آن تا به امروز شاهد تغییرات بسیاری در مفهوم آن بوده‌ایم. پژوهش پیرامون این اختلال آن را تبدیل به یک موضوع در مباحث روا‌ن‌شناسی فلسفی کرده است. روند این پژوهش‌ها بر روی نقایص شناختی و رفتاری افراد دارای اُتیسم، بینش ارزشمندی در توسعه و ساختار شناخت اجتماعی داشته است. در این خصوص سه نظریه‌ی اصلی شناخت یعنی نظریه­ی ذهن، نظریه­ی شبیه­سازی و نظریه‌ی کنترلِ اجرایی یا نظریه فراشناخت هر کدام با رویکردی متفاوت به اختلال اُتیسم، علت­های متفاوتی را معرفی می­کنند. در این مقاله ابتدا با تعریفِ بالینی از اُتیسم شروع کرده، سپس سه نظریه اصلی شناخت را معرفی کرده و در آخر برتری نظریه‌ی شبیه‌سازی را در مقایسه با دو نظریه‌ی دیگر نشان خواهیم داد.

تبیینِ پیشرفت علم، یکی از مباحثی است که همواره در فلسفه علم مورد توجّه بوده و روایت­های مختلفی در خصوص اینکه پیشرفت چه زمانی حاصل شده و چه معیارهایی برای پیش­رونده بودن یک نظریه در نظر گرفته می­شود، ارائه شده است. از چالش­های مهم در مبحث پیشرفت، تغییرات ریشه­ای در نظریه­های علمی است که از آن با نام انقلاب­های علمی یاد می­شود. کوهن، این انقلاب­ها را گسست­هایی در تاریخ علم می­پندارد و اگرچه با اشاره به فعّالیّت جورچینیِ دانشمندان، به پیشرفت در دوره علم عادی اذعان دارد، امّا با مطرح کردن قیاس­ناپذیر بودن پارادایم­ها، از تبیینِ پیشرفت در انقلاب­های علمی ناتوان است. درمقابل، بسکار با توصیفِ لایه­مند بودن جهان، علم را فرایندی مداوم و پیوسته می­پندارد که با هدفِ دستیابی به مکانیزم­ها و ساختارهای علّی، به کشف و توصیفِ لایه­های جدید و عمیق­ می­پردازد که پایانی برای آن قابل­تصوّر نیست. او پیشرفت را بر همین مبنا تبیین کرده و معتقد است علم، در حرکت به سمتِ لایه­های زیرین، هم امکانِ پیشرفت دارد و هم تغییر. در این مقاله ضمنِ شرح نظریه پیشرفت کوهن و بسکار، به بررسی جنبه­های معرفت­شناختی و هستی­شناختی این دو دیدگاه پرداخته شده تا عدمِ توانایی کوهن در تبیین پیشرفت در انقلاب را در پرتو آراء بسکار، بررسی کنیم.

مهمترین رویکردها در تبیین پیشرفت علم، عبارتند از: رویکرد معنایی، کارکردی، معرفتی و ادراکی. هر کدام از این رویکردها با توجّه به هدفی که برای علم متصوّر است، پیشرفت را نیز بر همان مبنا تعریف می‌‌کنند. رویکرد معنایی، پیشرفت را مبتنی بر تقرّب به صدق، رویکرد کارکردی مبتنی بر حلّ مسئله، رویکرد معرفتی مبتنی بر انباشت دانش و رویکرد ادراکی نیز پیشرفت را مبتنی بر افزایش فهم، تعریف می‌‌کند. روی بسکار با توصیفی لایه‌‌مند از جهان، «علم» را حرکت به سمتِ لایه‌‌های عمیق‌‌تر دانسته که با هدفِ کشف مکانیزم‌‌های مولّد انجام می‌‌شود. او «پیشرفت» را نیز مبتنی بر همین لایه‌‌مندی و کسبِ دانش نسبت به لایه‌‌های زیرین، تبیین می‌‌کند، امّا از آنجا که به اجتماعی بودنِ علم معتقد است و دانش را محصولی اجتماعی و در معرض تغییر می‌‌داند، به خطاپذیریِ شناختْ اذعان دارد و بر این باور است که حرکت به سمت لایۀ جدید، ضرورتاً به پیشرفت علم نمی‌‌انجامد؛ اگر چه این امکان وجود دارد که با کسبِ دانش نسبت به لایۀ جدید، دانشِ پیشینْ بازبینی و تصحیح شود. در این مقاله، ضمنِ شرح نظریۀ پیشرفت بسکار و تبیینِ امکانی بودنِ آن با توجّه به خطاپذیریِ شناخت، یک هدف اساسی را دنبال می‌‌کنیم. این هدف، در بررسیِ هر چهار رویکرد، به منظور نشان دادنِ عدم توجّه آنان به جنبۀ خطاپذیریِ شناخت و تأثیر آن در تبیین پیشرفت، خلاصه می‌‌شود.

دلالت ­پژوهی فلسفی یکی از سنت­های پژوهشی متداول در گستره علوم اجتماعی است. در این روش ­شناسی، پژوهشگران در رشته­ های مختلف از فلسفه­ های علوم اجتماعی، دلالت ­هایی را برای رشته تخصصی خود می­ یابند. یکی از فلسفه­ های جدید که به واسطه قدرت تبیینی و رهایی ­بخش مورد توجه رشته ­های مختلف در علوم اجتماعی و انسانی قرار گرفته است، واقع­گرایی انتقادی است. هدف این مقاله، برشمردن دلالت­های این رویکرد شناخت­ شناسانه یا سنت پژوهشی برای خط مشی ­گذاری علم، فناوری و نوآوری است، اگرچه کانون تمرکز بر مرحله «دستورکارگذاری» در چرخه خط­ مشی­ گذاری استوار است. این مطالعه با اتکاء به واقع‌گرایی انتقادی «روی بسکار» به تحلیل محتوایی دو سند افق 2020 و اقتصاد زیستی 2030 اروپا پرداخته است. مجموعه دلالت‌های استخراجی پژوهش نشان داد که واقع‌گرایی انتقادی، نظام خط‌مشی‌گذاری علم و فناوری را به فضای واقع‌بینانه‌تری رهنمون کرده، مولفه­ های مهمی همچون فضا-زمان، مفهوم-کنش و نظام معانی را نیز به متغیرهای تصمیم می­افزاید. مؤلفه اخیر در کنار مفهوم جوامع زبانی، قدرت تبیین بهتری از خط­ مشی­ گذاری در نظام نوآوری بخشی یا فناورانه را در مقایسه با دیگر سنت‌های پژوهشی به نمایش می­گذارد.

اثرات گسترده‌ی فردی و اجتماعی تکنولوژی‌ها اهمیت ارزیابی اخلاقی، جهت سیاست گذاری و هدایت مناسب آن‌ها را آشکار کرده‌است. در این میان ارزیابی زودهنگام تکنولوژی‌های نوپدید که در مراحل اولیه توسعه خود قرار دارند این فرصت را فراهم می‌آورد که از مخاطرات آن‌ها تا حد امکان بکاهیم. اما ویژگی عدم قطعیت درباره اثرات آتی این تکنولوژی‌ها امکان ارزیابی اخلاقی‌ آن‌ها به واسطه بخش عمده‌ای از نظریات مندرج در علم اخلاق را با دشواری همراه می‌کند. به همین دلیل توجه به ارائه رویکرد‌های اخلاقی متناسب با شرایط تکنولوژی‌ها نوپدید باید مورد توجه اخلاقدانان قرار گیرد. در این مقاله در پی‌آنیم که نخست مفهوم عدم قطعیت در این حوزه را شفاف سازی نماییم. سپس به بررسی ساختار برهان‌های اخلاقی نتیجه‌گرا خواهیم پرداخت و بیان می‌کنیم چرا مفهوم عدم قطعیت در تضاد با چنین ساختاری است. دست آخر طرحی برای رویکرد‌های جدید در اخلاقی تکنولوژی‌های نوپدید ارائه خواهیم نمود که شامل عنصری ثابت جهت ارزیابی چالش‌های اخلاقی، عنصری پویا برای پویش نحوه توسعه این تکنولوژی‌ها و همچنین تبیین نسبت ما بین این دو عنصر خواهد بود

این مقاله نقدی است بر مقاله «ملاحظاتی نقادانه درباره دو مفهوم علم دینی و علم بومی» تألیف دکتر علی پایا که در آن استدلال­هایی علیه مفهوم علم دینی اقامه شده است. نویسنده مقالة مورد نقد در نقّادی خود موضعی پوپری اتخاذ کرده است. در مقالة انتقادی حاضر نشان داده می­شود که این منظر برای نفی مفهوم علم دینی کفایت نمی­کند؛ زیرا نقادی پوپری نمی­تواند نظریة علمی حاوی آموزه­های متافیزیکی را از این آموزه­ها عاری کند. نقادی، بدون حکمی از جهان دوم پوپر رخ نمی­دهد و این نشان می­دهد که ممکن است خود نقادی هم در بستری از آموزه­های متافیزیکی سامان یابد. در انتهای مقاله، با مروری مختصر بر آرایِ دو مدافع علم دینی، نشان داده می­شود که در برخی نظریه­پردازی­های علمی، نمی­توان بدون موضع­گیری در خصوص جهان­بینی دینی، نظریه­پردازی کرد.

در این مقاله، بعد از مرور بر سه فهم متفاوت از تکنولوژی، یعنی تکنولوژی به عنوان «ابزار»، به عنوان «به‌کارگیری ابزار» و به عنوان «گشتل»، آرای فینبرگ به اجمال طرح و نقد شده است. دلیل رجوع به آثار فینبرگ این است که او به طور وسیع و نظام­مندی به مقولة تکنولوژی بدیل پرداخته است. در بخش انتهایی این مقاله به این پرسش پرداخته شده است: با چه مستمسکی می­توان از مفهوم تکنولوژی بدیل دفاع کرد؟ در این بخش نشان داده شده است که در دو سطح «روش» و «چارچوب شناختی-هنجاری» می‌توان به تکنولوژی بدیل اندیشید.