جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شوق یکی از احوال عرفانی است که در غیبت معشوق پدید می آید و در حضور او باید از بین برود. در متون منظوم و منثور عرفانی، تداوم شوق در عین وصل نیز دیده می شود. برخی از عرفا عقیده دارند در وقت وصال و حضور معشوق، شوق افزون و به اشتیاق تبدیل می شود. تداوم شوق یا تبدیل آن به اشتیاق در حضور معشوق، ناشی از بی پایان بودن سیر فی الله، بی کرانه بودن جمال معشوق، محدودیت ظرفیّت عاشق و خوف از زوال وصال می تواند باشد. معشوق هزاران جلوه دارد و عاشق در هر منزل به وصال جلوه ای از جمال او می رسد؛ لذا نسبت به یک جلوه واصل، ولی نسبت به جلوه های دیگر مشتاق محسوب می شود. نیاز مداوم عاشق به معشوق و بی نیازی معشوق نیز سبب تداوم شوق در حضور معشوق می شود. با پایان یافتن «سیرالی الله»، «سیر فی الله» آغاز می شود که به دلیل بی کرانه بودن جمال و جلال معشوق، این سیر پایانی ندارد، لذا وصال کامل در مقام «سیر فی الله» هیچ وقت حاصل نمی شود و عاشق همیشه باقی می ماند.

لازمة درک آثار ادبی آگاهی از پیش‌متن‌ها و آثار پیش از آن است. بر این اساس، کشف و دریافت سرچشمه‌های متون ادبی یکی از روش‌های فهم بهتر آن‌ها به‌شمار می‌آید. در این پژوهش با هدف بررسی میزان تأثیرپذیری فردوس‌المرشدیه از متون دینی و عرفانی، با روش توصیفی- تطبیقی به بررسی بینامتنی آن براساس نظریة ژرار ژنت پرداخته شده است. با مطالعة بیش‌متنیتی احوال و کرامات شیخ ابواسحاق کازرونی (352-426 ﻫ.ق) در فردوس‌المرشدیه، اسطوره‌سازی از قهرمان برمبنای دیرینه‌الگوها و نظیره‌سازی از شیوة زندگی و معجزات و داستان‌های پیامبران به‌وسیلة مریدان او برای نشان دادن علوّ مقام و عظمت پیرشان مشهود است. بررسی بینامتنی فردوس‌المرشدیه با دیگر متون عرفانی در سطح مضامین و اصطلاحات عرفانی، آیات و احادیث، حکایت‌ها و نقل‌قول‌های عارفان، گواه وجود بینامتنیت صریح در مضامین آن با رسالة قشیریه است. بنابراین رسالة قشیریه از منابع مطالعاتی شیخ ابواسحاق کازرونی و مریدان او بوده است و شیخ ابواسحاق برخی از مضامین عرفانی، حکایت‌‎ها و اقوال و دیدگاه عارفان دیگر را از قشیری وام گرفته که این رابطة بینامتنی صریح در سطح عبارات و واژگان در بیشتر موارد به‌صورت نقل قول بدون ارجاع در متن است.

زاویه دید زمانی، به بررسی زمان در روایت را بحث و در آن از سه جنبه اصلی ترتیب، دیرش و بسامد مطرح ‏می‏ ‏شود که باید آنها را در کل متن و نه دریک جمله بررسی کرد؛ این نوشتار به صورت توصیفی و تحلیلی به بررسی ‏‏زاویه دید زمانی در داستان حضرت ابراهیم و لوط در دو کتاب مقدس قرآن کریم و عهد عتیق پرداخته است، ‏نتایج ‏بدست آمده نشان می‏ دهد که اندیشه کلی حاکم بر دو کتاب بر زوایه دید زمانی تاثیر مستقیم داشته است؛ ‏ترتیب در ‏داستان عهد عتیق بارزتر از قرآن کریم می ‏باشد و زمان قرائت با زمان روایت نسبت هماهنگ‏تری در قران ‏کریم بر ‏عهد عتیق دارد و نیز بسامد در قرآن کریم مکرر و در عهد عتیق در اغلب از نوع مفرد است، این موارد از ‏ایدئولوژی ‏قرآن که هدایتی و تربیتی است و در عهد قدیم تاریخی است، را نشأت گرفته و به صورت کلی سعی در بیان آن را ‏دارد.‏

بسیاری از مضامین معدن‌الدرر منطبق با مفاهیم اساطیری است و باورهای اساطیری نقش بارزی در شکل‌گیری مطالب این تذکرة عرفانی دارد. این پژوهش به روش تحلیلی ـ تطبیقی به بررسی تجربة عرفانی و مراحل سیر و سلوک شیخ حاجی ناصرالدین عمر مرشدی بر مبنای نظریة جوزف کمپبل پرداخته است. هدف پژوهش حاضر، بررسی میزان سنخیّت مضامین معدن‌الدرر با نظریة جوزف کمپبل و موارد انطباق عرفان با اسطوره است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که قداست اسطوره‌ای قهرمان معدن‌الدرر، همانند ایزدان و دیرینه‌الگوها است. مطابق با نظریة تک‌اسطورة کمپبل، سفر قهرمان معدن‌الدرر در سه مرحلة: عزیمت، تشرف و بازگشت قابل تبیین است. شیخ مرشدی به عنوای قهرمان جستجوگر برای تحقق فردانیت، سفر انفسی خود را با ندای آهو آغاز، و با گذر از آستان و خروج از زهدان غار، تولدی دوباره را تجربه می‌کند و با گذراندن آیین تشرف و بازگشت، به تجلّی مقدّس دست می‌یابد. در پایان سفر انفسی، قهرمان به مقامی فراتر از تضادها دست می‌یابد و خداوند در همه چیز برای او متجلی می‌شود. شیخ مرشدی در تجربة عرفانی خود، الگوهای اساطیری را تکرار می‌کند. بسیاری از حکایت‌های معدن‌الدرر با مؤلفه‌های سفر قهرمان کمپبل همخوانی دارد و تنها در برخی از مؤلفه‌ها جابه‌جایی دیده می‌شود.

زبان عرفانی زبانی است که از یک جنبه با زبان به معنی عام آن و از سوی دیگر با انسان که دارای اندیشه‌های پیچیده و گوناگون برای نیل به کمال و تکریم شده در آفرینش است ارتباط دارد و از سوی دیگر با نهادهای اجتماعی گره خورده است. عارفان و متصوفه به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی تحت عنوان صوفیه یا اهل تصوف که در برهه-ای از تاریخ جایگاه و زبان و اصطلاحات و فکر و فرهنگ خاص خود را داشتند؛ علم و افکار و اندیشه‌ها و زبان عارفان به دلیل ارتباط با زبان قرآن و زبان دین و موافقت آن با سرشت و گرایش انسان به عرفان و شناختی که برای او فطری است، تبدیل به فرهنگی شده است که در بستر زبان و فرهنگ فارسی نقشی انکار ناپذیر دارد. زبانی که عارفان به کار می برند زبانی است که شناخت و آشنایی با آن ما را به تجربیات و دنیای خاص آنان نزدیک می‌کند و تا حدودی امکان فهم اعمال و افعال آنان را بر ما روشن می‌کند. زبا ن عرفان نیز چون سایر زبان‌ها ویژگی‌ها و ابعاد گوناگون خود را داراست؛ ویژگی‌هایی که به دلیل تناقض در بیان تجربیات و عدم گنجایش آن‌ها در سطح ظاهری زبان و سختی است، چنانکه ما در قرون و ادوار مختلف عرفانی با متون منظوم و منثوری مواجهیم که گاهی زبانی، فهم آن را بر مردم عادی تنگ و غیر قابل دسترس می‌کند. علاوه بر این، زبان دارای درجات مختلفی از آسانی بسیار ساده و قابل فهم همگان را داراست؛ چون کشف‌المحجوب و اسرارالتوحید و در مقابل با متونی سرشار از رازها و رمزها، تمثیلات، کنایات و شطحیاتی روبرو می‌شویم که علاوه بر غیر قابل فهم بودن بر همگان؛ فهم آن نیازمند مطالعات گسترده‌ای در ساحت عرفان و زبان عارفان و آشنایی با اصطلاحات خاص آنان است؛ از قبیل آثار شیخ اشراق و عین القضات همدانی. حد واسط این متون را نوع سومی از آثار تشکیل می‌دهد که زبان عرفانی آن نه چندان آسان و نه چندان سخت است. هرگونه مطالعه و بررسی در زمینه‌ی زبان عرفانی مستلزم شناخت ادوار ادبیات عرفان ایرانی- اسلامی و شناخت عارفان و آثار مهم آنان در این دوره‌ها است که به طور کلی عرفان‌پژوهان این ادوار را به سه دوره تقسیم می‌کنند. الف. دوره نخست؛ این دوره پیدایش مفاهیم عرفانی را تا قرن پنجم دربرمی‌گیرد و در واقع دوره‌ی شکل‌گیری و پیدایش عرفان اسلامی، تثبیت و تحکیم اولیه‌ی آن است. و عرفایی که در این دوره ظهور کردند هر یک تأثیری ژرف در رشد و پیشرفت عرفان اسلامی داشتند. در این مرحله است که آنان به نگارش متونی پرداختند که عرفان این مرحله را از جوشندگی و آفرینندگی ویژه‌ای برخودار کرد و در اواخر این دوره مشایخی همچون قشیری، سُلمی، ابوطالب مکّی، هجویری و خواجه عبدالله وظیفه‌ی تنظیم و گردآوری آثار را بر دوش کشیدند. طبقات‌الصوفیه‌ی سلمی، کشف-المحجوب هجویری از جمله آثار ارزشمند این دوره است. (کاظمیان مقدم، 2015: 3-2) ب. دروه‌ی دوم: دوره‌ی دوم از اوایل قرن ششم آغاز و تا قرن نهم ادامه می‌یابد، در این دوره عرفان عملی رشد چشم‌گیری می‌یابد و عرفان نظری و ادبی از خامی و عدم انسجام فاصله می‌گیرد و به کمال و پختگی می‌رسد. شروع این دوره با چهره‌های برجسته‌ای مانند؛ ابوحامد غزّالی، عین‌القضات، سنایی غزنوی، عبدالقادر گیلانی و ابونجیب سهروردی همراه است. عرفان ادبی با ظهور سنایی آغاز و قرن‌ها بعد با مولوی و حافظ به اوج می‌رسد. عارفان نام‌آوری چون عطّار نیشابوری، مولوی، سهروردی، نجم‌الدّین کبری، محی‌الدّین عربی و عراقی پرچمداران کلام عرفانی‌اند. این دوره عصر طلایی و اوج کلام تمثیلی زبان فارسی است. در این دوره عرفان ادبی با مولوی و عراقی و عرفان نظری با محی‌الدّین و شاگردانش به اوج می‌رسد. (همان: 3) ج. دوره‌ی سوم: دوره‌ی پایانی تقسیم‌بندی تاریخ تحوّلات صوفیه از اوایل قرن دهم تا زمان حال را در برمی‌گیرد که با کوشش عارفانی همچون سیّدحیدر آملی و ملّاصدرا به ترتیب با تشیع و فلسفه هم افق می‌گردد. (همان: 4-3) رخنه‌ی تصوف و عرفان به افکار و اندیشه ادیبان از بیانات و مواعظ شفاهی مشایخ شروع شد و با گذشت زمان، زبان و ادب فارسی در ادای تعالیم و معارف آنان به کار گرفته شد؛ بنابراین در کلیه‌ی آثار عرفانی شاهد زبانی هستیم که در یک سوی آن اندیشه‌ی عرفانی و آسمانی و مواعظ دینی و اخلاقی و در سوی دیگر زبان ادبی با تمام ظرایف و امکانات آن قرار دارد. موضوع این رساله «بررسی سیر تطور زبان عرفانی در آثار منثور فارسی از قرن پنجم تا قرن نهم هجری قمری» است و تلاش بر آنست که سطوح زبانی و بلاغی و نشانه‌های زبانی و هنجار شکنی‌های زبانی، نمادها و سمبل‌های دخیل در زبان عرفانی را بررسی کند. محور این تجسس در آثار برجسته‌ی این ادوار با تأکید بر کشف‌المحجوب هجویری، آثار عین‌القضاه همدانی، معارف بهاء‌ولد و مصباح‌الهدایه کاشانی و آثار جامی خواهد بود و زبان عرفانی و سیر دگرگونی و تغییر آن در آثار منثور برجسته از قرن پنجم تا قرن نهم با توجه به مؤلفه‌های زیر مورد بررسی و مقایسه قرار خواهد گرفت: - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید عناصر تشکیل دهنده‌ی متن از قبیل: واژگان، اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها، ترکیب‌ها و .... -تفاوت آثار منثور عرفانی از دید نحو و چگونگی جمله‌سازی و عبارت‌پردازی. - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید گفتمان و کاربردشناسی زبان. - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید مؤلفه‌های فرمالیستی و خروج از هنجار زبان. - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید محتوای اندیشگانی و چگونگی تطابق یا عدم تطابق فرم با این محتوا. مؤلفه‌های فوق با ذکر نمونه‌هایی از آثار منثور و تفاوت‌های این مؤلفه‌ها و ویزگی‌ها و سیر تطور آن‌ها مد نظر خواهد بود. تفکر و تعمق در آثار عرفانی و پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه روشنگر این موضوع است که عرفان برداشت هنری از دین و زبان عارفان همان زبان هنری و ادبی است؛ تنها وجه تمایز این دو در سمت و سوی زبان عارفان است که به منظور تبین تعالیم دینی و آداب و رسوم اهل تصوف، بیان حالات و احوال اهل عرفان و بیان تجربیات روحی و مکاشفات است، پس ا

هوش معنوی، کاربرد معنویّت برای پاسخگویی به نیازهای ذهنی و پرسش‌های بنیادین هستی‌شناسانه است که بر پایة عقاید دینی به‌کار گرفته می‌شود و نقش اساسی در تأمین سلامت روانی و هدفمند کردن زندگی دارد. اگرچه در پژوهش‌های انجام گرفته در حوزة هوش معنوی به گروه سنّی بزرگسالان توجه فراوانی شده‌است، می‌توان این نوع از هوش را با توجه به آموزه‌های قرآنی در کودکان نهادینه کرد. یکی از روش‌های این امر، بهره‌گیری از شعر است. در پژوهش حاضر که به شیوة تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته‌است، به بررسی هوش معنوی کودکان بر اساس شعر و مبتنی بر آموزه‌های قرآنی پرداخته می‌شود. به همین منظور، مؤلفه‌های هوش معنوی در شعر کودک واکاوی، و با استناد به آیه‌های قرآنی، کارکرد آن بررسی شده‌است. کاربرد هوش معنوی در شعر کودک باعث می‌شود که فضایل اخلاقی در کودکان پرورش یابد و او پاسخی متناسب با درک خود، نسبت به خدا و هستی بیابد و با اعتقاد به خدای آفریننده، در برابر سختی‌ها بردبار باشد. مؤلفه‌های هوش معنوی در شعر کودک، منطبق با آموزه‌های قرآنی و با کارکرد تعلیمی است. از این رو، رهاورد وحی الهی برای پرورش روح کودک و تعالی بخشیدن به او برای شکوفایی، قابلیت و توانایی‌ها در درک امور فرامادی است.

طبق نظر نظریّه­پردازانِ بینامتنیت ازجمله کریستوا، هر متنی در ارتباط با متون پیشین، معنی می­یابد. متن ممکن است صورتِ گسترش­یافته یا شکل هنریِ متون قبلی باشد. حدیقۀ سنایی به­عنوان متن تعلیمی و عرفانی، از متون اسلامی فارسی و عربی بهره­ها برده است. نهج­البلاغه، یکی از متون اسلامی است که سنایی در پدید آوردنِ حدیقه­الحقیقه، به­صورت گسترده و فراتر از حدّ تأثیرپذیری، بدان نظر داشته است؛ به­گونه­ای که برای درکِ بسیاری از نکته­های حدیقه، باید به سخنان مولا علی(ع) به­ویژه نهج­البلاغه مراجعه کرد. موضوع رذایل و محرّمات، به دلیل بازتاب نسبتاً گستردۀ آن، در کلام علی(ع) و نیز حکیم سنایی، مبحث اصلی تحقیق حاضر است که براساس رابطۀ بینامتنی و با تأکید بر نهج­البلاغه و حدیقه­الحقیقه بررسی می­شود. نتیجۀ پژوهش نشان می­دهد سنایی در مثنویِ تعلیمی عرفانیِ حدیقه­الحقیقه، هم از امکانات شعری و هم از واژگان، مضامین و اشارات ارزندۀ سخنان علی(ع) به­صورت­های سه­گانۀ بینامتنی (نفی بخشی، نفی متقارن و نفی کامل) استفاده کرده است. بی­تردید، این تعاملِ آگاهانۀ حدیقه با کلام علی(ع)، موجب ماندگاری و پویایی اثر سنایی شده است.

بی‌تردید علی (ع) از شخصیت‌های بزرگ اسلامی است که همواره شیعه و سنی به جایگاه والای وی اعتراف کرده‌اند. سنایی از شاعران مسلمانی است که در ارائه فضایل و مناقبِ دینی، اخلاقی و عرفانی آن حضرت سنگ تمام گذاشته است که از اعتقاد راسخ وی به علی (ع) حکایت دارد. می‌توان گفت سنایی جزو اولین شاعرانی است که از شعر خود برای ترویج مباحث اعتقادی استفاده می‌کند. ویژگی‌ها و فضیلت‌های علی (ع) که در آیات، احادیث و اشارات تاریخی آمده، در لابه‌لای اشعار وی نمایان است. طبق اشعار حدیقة الحقیقه، علی (ع) با مؤلفه‌هایی نظیر عبادت، توحید و جهاد در راه خدا به خداوند تقرب می‌جوید. آن حضرت به دلیل آراستگی به فضایلی نظیر جود و بخشش، قناعت، شجاعت، علم، اعتدال و دوری از رذائلی مانند طمع و خشم، هم در دوران زمامداری و هم غیر آن، بهترین الگوی اخلاق معرفی می‌شود. اگرچه سنایی علی (ع) را پس از سه خلیفه ستوده است، به‌واسطه خویشاوندی با خاندان نبوت و نیز برخی ویژگی‌های خارق­العاده و برجسته، اکرام و احترام آن حضرت را واجب‌تر دانسته و توانسته پیوندی ملموس بین راه علی (ع) و راه نبوت ایجاد کند، به طوری که می‌تواند نمونه و الگوی یک انسان کامل، هم در دنیا و هم در روز قیامت، برای مسلمانان و سایر انسان‌ها باشد. نهایت اینکه سنایی علی (ع) را امامی دینی، مرادی عرفانی و سخنوری اعجاب‌انگیز برای خود و دیگران معرفی کرده است.

دیدگاه کلامی مولوی با دیدگاه عرفانی او در باب جبر تفاوت دارد. او از منتقدان جبر کلامی، و از مدافعان جبر عرفانی است. مولوی دیدگاه اهل جبر نکوهیده را، به دلیل نتایج نامطلوب دنیوی و اخروی آن، نمی پذیرد ولی جبر در مفهوم عرفانی رضا و معیّت با حق و توحید افعالی را قبول دارد. نفس پرستی، دنیاگرایی و حقیقت ستیزی را از دلایل نقد و ردّ جبر نکوهش شده ی اهل جبر، و خداگرایی، حقیقت طلبی و نفس ستیزی را از دلایل حقانیّت جبر عرفانی برمی شمارد. تفسیر و رفتار غلط اهل جبر، مفهوم جبرعامیانه را زشت، ولی تفسیر و رفتار درست عاشقان خدا، جبر عاشقانه را پذیرفتنی ساخته است. از نظر مولوی قدرت عشق با فانی ساختن عاشق در وجود معشوق، اراده ی عاشق را با اراده ی معشوق را یکی می گرداند و عاشق را به مقام رضا و معیّت با حق می رساند و این همان مفهوم جبر ستوده ی عارفانه است.