جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پایان‌نامه دارای سه بخش کلی، شامل باورها، آیین‌ها و اندرزها می باشد و در آن تلاش شده میان تعداد معینی از باورها، آیین و اندرزهای متون مزدایی و شاهنامه فردوسی مقایسه‌ا‌ی تطبیقی انجام گیرد. بخش باورها شامل چهار فصل در موضوعات خداشناسی، هستی شناسی، انسان شناسی و فرجام شناسی است. در فصل خداشناسی از خداوند، دوبن‌گرایی، نگرشی بر دین بهی و ادیان دیگر سخن گفته شده است. در قسمت خداوند از ذات خداوند، رابطه‌ی مردم با او و رابطه‌ی او با آفرینش، در دوبن‌گرایی از رابطه‌ی دو بن خیر و شر و در قسمت نگرشی بر دین بهی و ادیان دیگر از ادیان موجود در شاهنامه و نظر متون مزدایی در مورد آن‌ها سخن گفته شده است. در فصل هستی شناسی، مباحث آفرینش، جبر و اختیار، اشه و دروغ، ایزدان و امشاسپندان، اهریمن و دیوان مورد بررسی قرار گرفته اند. در قسمت آفرینش، بحث از هدف آفرینش، قدمت یا حدوث آن و ماده‌ی تشکیل دهنده‌ آن شده است. در قسمت جبر و اختیار از جبر و اختیار آدمی صحبت شده است. در قسمت اشه و دروغ از راستی و دروغ، در قسمت ایزدان و امشاسپندان از ایزدان و امشاسپندان مزدایی که در شاهنامه نام برده شده اند، در قسمت اهریمن از وصف اهریمن، رابطه‌ی او با آفرینش و رابطه‌ی او با خداوند، در قسمت دیوان، وصف دیوان، رابطه‌ی دیوان با آفرینش خداوند و راه مبارزه با دیوان مورد بررسی قرار گرفته است. فصل انسان شناسی، دارای بخش‌های آدمی، فلسفه‌ی پیدایش طبقات اجتماعی، جایگاه پادشاهی و فرّه است. قسمت آدمی شامل مرتبه‌ی آدمی در بین آفریدگان، اجزای تن مادی و مینوی آدمی، جاودانگی و سرنوشت پس از مرگ اوست. در قسمت فلسفه‌ی پیدایش طبقات اجتماعی، فلسفه‌ی ایجاد طبقات اجتماعی و تمایزبین آن‌ها آمده است. در قسمت جایگاه پادشاهی، رابطه‌ی شاه با دیگران، موروثی بودن پادشاهی، لزوم فرمانبرداری از شاه و صفات خویشکاری پادشاه بحث شده است. در قسمت فرّه، چیستی فرّه، انواع فرّه، خویشکاری فره، فرّهمندان، موهبی یا اکتسابی بودن فرّه، دهنده‌ی فرّه، نوسانات فرّه و گریختن آن بحث می شود. فصل فرجام شناسی، مرگ، حساب روان آدمی، بهشت و دوزخ را در بر می گیرد. در بخش مرگ نگاه شاهنامه و متون مزدایی به مرگ و جایگاه آن در نظام آفرینش و در قسمت حساب روان آدمی، از حساب‌رسی آن‌جهانی بحث به میان آمده است. در قسمت بهشت و دوزخ دیدگاه شاهنامه و متون مزدایی به بهشت و دوزخ و ویژگی‌های آن‌ها بررسی شده است. فصل آیین‌ها، شامل آیین‌های مربوط به آب، آتش، آداب روبرو شدن با بزرگان، جادو، پیمان، شیوه‌های پرسش و نیایش، سوگواری، ور، خاکسپاری و خویدوده است. در این فصل، نحوه بر خورد با آب و آتش، روش روبرو شدن با پادشاهان و دیگر بزرگان، جادوگر بودن انیرانیان و بدی جادو در نزد ایرانیان، اهمیت پیمان، بدی پیمان شکنی و عواقب آن، شیوه‌های گوناگون پرستش و نیایش خداوند، بدی گریه بر مرده در متون مزدایی و انجام شدن این کار در شاهنامه، بررسی ور به عنوان آیینی دینی در متون مزدایی و شاهنامه، انواع تدفین در شاهنامه و نبود این روش ها در متون مزدایی و رسم ازدواج با محارم در شاهنامه و متون مزدایی بحث شده است. فصل اندرزها، شامل اندرزهایی درباره‌ی آز و خرسندی، دادگری، دانش، نام، ناپایداری گیتی، راستی، رنج و شادی، تنبلی و زهد است. مفاهیم موجود در شاهنامه را در قیاس با متون مزدایی، می توان به چهار دسته تقسیم کرد: 1- مفاهیمی که گاهی به شدت تحت تأثیر متون مزدایی قرار می گیرند. این مفاهیم شامل "امشاسپندان، فرّه، فلسفه‌ی پیدایش طبقات اجتماعی، پادشاهی، دیوان، آداب روبه‌رو شدن با بزرگان، جادو، ور و خویدوده" می شود. 2- مفاهیمی که از راه تواتر، با متون مزدایی شباهت دارند: "بهشت و اندرزهای بررسی شده" در این دسته می گنجند. 3- مفاهیمی که شباهت ها و تفاوت هایی با متون مزدایی دارند و شامل "دوبن گرایی، جبر و اختیار، نگرش به دین بهی و ادیان دیگر، آدمی، آتش، پیمان، شیوه های پرستش و نیایش و تدفین" می شوند. 4- مفاهیم متعارض با متون مزدایی که شامل "خداوند، آفرینش، اهریمن، مرگ، حساب روان آدمی، دوزخ، آب و سوگواری" می شود. این مفاهیم که عمدتاً شامل اصول دین است، "توحید، نبوت و معاد" را دربر می گیرد، بیش‌ترین تفاوت را با متون مزدایی دارد. در نتیجه، شاهنامه، هم بیان‌گر باورهای مزدایی و هم باورهای اسلامی است و ازاین‌رو نمی توان به آن، به‌عنوان سندی بی‌طرف، در بیان باورها، آیین‌ها و اندرزهای متون و دین مزدایی نگاه کرد.

فردوسی برای حفظ و تداوم هویت ایرانی، به تدوین شاهنامه همّت گذاشت. به دلیل اینکه در زمان حکیم توس، دوره باورمندی بی‌چون و چرا به اساطیر فرا رسیده بود، وی با تلفیق اساطیر با باورهای زرتشتی و غیرزرتشتی سده‌های پیش و پس از اسلام، قالب اسطوره را به حماسه مبدل کرد و کاخ شاهنامه را بنا نهاد. از این‌رو، شاهنامه صرفاً گزارشگر باورها و آیین‌های ایران پیش از اسلام نیست.این مقاله نخست ویژگی‌ها و کارکرد اهریمن، و آنگاه رابطة اهریمن با اورمزد و جهان را در اوستا و متون پهلوی با گزارش شاهنامه مقایسه می‌کند. سپس، گزارش فردوسی درباره سرشت و اوصاف دیوان، رابطة دیوان با اهورامزدا و آفریده‌های او، راه مبارزه با دیوان، و اوصاف سه دیو بزرگ (رشک، آز، خشم) را با گزارش متون زرتشتی باستان می‌سنجد و همسویی‌ها و ناهمسویی‌های آنها را آشکار می‌کند. این جستار نشان می‌دهد که در شاهنامه، اهریمن و دیوان جایگاه پیشین خود را از دست داده‌اند و از اقتدار آنها و تأثیری که در هستی داشته‌اند به ‌شدت کاسته شده است و به جایگاه فروتری که در متون و فرهنگ اسلامی دارند، نزدیک شده‌اند.

سروش یکی از مهم ترین ایزدان اوستایی است که در گاهان، اوستای نو، و متون پهلوی خویش کاری های مختلفی داشته و در ادبیات ایران پس از اسلام نیز نام و نقش او بر جای مانده است. فردوسی (د 411 یا 416 ق)، حماسه سرای چیره دست و بی بدیل ایران، در شاهنامه، در مقام گزارش باورهای دینی ایرانیان باستان، اوصاف و کارکردهایی را به سروش نسبت داده است. این مقاله، پس از بررسی تطبیقی ویژگی های سروش در گاهان، اوستای نو، و متون پهلوی، اوصافی همچون نگهبانی، دین یاری، افسونگری، پیام رسانی از سوی اهورامزدا، نجات بخشی، و خویش کاری پس از مرگ را با گزارش حکیم توس در نامه باستان مقایسه می کند و به این نتیجه می رسد که گزارش شاهنامه با متون مزدایی همسویی اندکی دارد و فردوسی خودآگاه یا ناخودآگاه تحت تاثیر باورهای ادیان ابراهیمی در باب ملائک، به ویژه جبرئیل، است و سروش او ترکیبی است از اوصاف دو سنت ایرانی و سامی.