جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«انتقام» به‌طور فطری در انسان‌ها و به‌طور غریزی در بعضی حیوانات وجود دارد. انتقام دارای اقسام گوناگون است، ازجمله انتقام الهی و غیرالهی. در این مقاله، بررسی تطبیقی این موضوع در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن و استخراج نکات اشتراک و افتراق آنها انجام شده است. این پژوهش به نتایجی رسیده که عبارت‌اند از: (۱) هر دو مفسر انتقام را جزء سنت‌های الهی دانسته و برای آن دو قسم فردی و اجتماعی قائل‌اند. (۲) انتقام‌های اجتماعی جزء حقوق جامعه شمرده شده است. (۳) عفو و گذشت در موارد انتقام شخصی نیکو، ولی در حقوق اجتماعی نکوهش شده است. (۴) خداوند هنگامی از انسان‌های مجرم و گناهکار انتقام می‌گیرد که آیات و نشانه‌های الهی به آنها یادآوری شده و حجت بر آنها تمام شده باشد. (۵) علامه طباطبایی قصاص را نوعی انتقام می‌داند، ولی سید قطب قصاص را انتقام نمی‌داند. (۶) هیچ‌کدام از دو مفسر متعرض این امر نشده‌اند که در آنجا که انتقام جنبۀ اجتماعی دارد و از حقوق جامعه است انتقام‌گیرنده چه کسی است. (۷) مباحث سید قطب دربارۀ انتقام متداخل و گاهی ناسازگار است، درحالی‌که در مباحث علامه طباطبایی چنین نیست. «انتقام» به‌طور فطری در انسان‌ها و به‌طور غریزی در بعضی حیوانات وجود دارد. انتقام دارای اقسام گوناگون است، ازجمله انتقام الهی و غیرالهی. در این مقاله، بررسی تطبیقی این موضوع در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن و استخراج نکات اشتراک و افتراق آنها انجام شده است. این پژوهش به نتایجی رسیده که عبارت‌اند از: هر دو مفسر انتقام را جزء سنت‌های الهی دانسته و برای آن دو قسم فردی و اجتماعی قائل‌اند. انتقام‌های اجتماعی جزء حقوق جامعه شمرده شده است. عفو و گذشت در موارد انتقام شخصی نیکو، ولی در حقوق اجتماعی نکوهش شده است. خداوند هنگامی از انسان‌های مجرم و گناهکار انتقام می‌گیرد که آیات و نشانه‌های الهی به آنها یادآوری شده و حجت بر آنها تمام شده باشد. علامه طباطبایی قصاص را نوعی انتقام می‌داند، ولی سید قطب قصاص را انتقام نمی‌داند. هیچ‌کدام از دو مفسر متعرض این امر نشده‌اند که در آنجا که انتقام جنبۀ اجتماعی دارد و از حقوق جامعه است انتقام‌گیرنده چه کسی است. مباحث سید قطب دربارۀ انتقام متداخل و گاهی ناسازگار است، درحالی‌که در مباحث علامه طباطبایی چنین نیست.

از دیدگاه قرآن کریم، سعی انسان نزد خداوند، از ارزش خاصی برخوردار است. با این وجود پژوهشگران کمتر به این واژه پرداخته‌اند. جستار پیش‌رو با هدف واکاوی مؤلفه‌ها و شبکه معنایی واژه «سعی» در قرآن، از علم معناشناسی استفاده برده است. بدین منظور با استفاده از همنشین‌های این واژه، به شناسائی مؤلفه‌های بنیادین و شبکه معنایی این کلمه با روش معناشناسی و تحلیل آیات مرتبط پرداخته شده است. معنا‌شناسی کمک خواهد کرد که معنایی بر اساس قرآن از واژه دریافت شود که سبب فهم بهتر، دقیق‌تر و عمیق‌تر از آیات خواهد شد و به ترجمه‌های قرآن کریم و تفاسیر کمک شایانی کند. یافته‌ها حاکی از آن است که «سعی» دارای معنی واحد با مؤلفه‌های «زنده بودن، به‌کارگیری توان و نیرو، حرکت، در مورد انسان جهت، و فراوانی به تناسب هدف و اقتضائات موضوع» است. همچنین دریک طبقه‌بندی، سعی در قرآن، به انسان و غیر انسان نسبت داده شده است. سعی برای غیر انسان، همراه با حرکت و جنبش و جلوه‌ای از حیات برای این موجودات است. سعی در کتاب خدا، به خداوند نسبت داده نشده است.

سوره آل­ عمران از سوره مدنی است که غالب محتوای آن در اوامر و نواهی و تبیین برخی از احکام بوده و بخشی از سوره­ نیز به مورد خطاب قرار دادن اهل کتاب و بخش دیگر به پردازش داستان آل­ عمران اختصاص دارد. این سوره نسبت به سوره­ های مکی دارای ویژگی­ های خاصی­ است. پژوهش حاضر با بهره ­گیری از ابزار سبک شناسی و روش ­توصیفی- ­تحلیلی می­ کوشد ویژگی­ های برجسته­ سبک این ­سوره در بُعد علم معانی را مورد مطالعه ­قرار دهد و کارکرد هر یک از لایه ­های سبکی را در تبیین معانی مورد نظر بیان ­کند تا از این زاویه، کارکرد عناصر سبک‌ساز و ویژگی ­های برجسته سبک زبانی- بیانی این ­سوره را به نمایش­ بگذارد. برآیند پژوهش نشان می­ دهد که یکی از مهم ترین ویژگی­ های سبک این سوره، اسلوب «نداء» با ساختارهایی­ چون: «یا أَهْلَ الْکِتاب‏»، «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا»، «ربِّ»، «ربنّا» و «یا مریم» است که در هر یک از این پنج اسلوب ندا به فراخور آیات، معانی قصد شده که با این سبک تناسب دارد. به علاوه دقت در سبک ندای مستقیم و غیر مستقیم و تفاوت هر یک در اظهار معانی از جمله دستاوردها و نوآوری­های این پژوهش است. افزون­ بر این، در این­ سوره در بسیاری از آیات، ترتیب و چیدمان جمله­ ها آهنگین بوده و گونه­ های مختلف تکرار و کارکرد شایسته موسیقی معنوی آن در تبیین معانی آیات شایان توجه است.

کتاب بصائرالدرجات منسوب به صفار قمی، از جمله کتب متقدم شیعه محسوب و جایگاه مهمی در منظومه اعتقادی شیعه در مسأله امامت دارد و حاوی 1881 روایت است؛ در مورد این کتاب، دو چالش؛ انتساب بصائر به صفار قمی و وجود روایات غلوآمیز در آن، بحث‌های زیادی را برانگیخته است. پژوهه پیش‌رو، به صورت توصیفی _ تحلیلی، علاوه بر بررسی شخصیت علمی صفار و نقش او در انتقال معارف اعتقادی شیعه، به بررسی کتاب بصائرالدرجات تنها اثر باقی مانده وی، پرداخته و روایات آن را، بازکاوی و بررسی نموده است. یافته‌های این پژوهش، نشانگر آن است که انتساب این کتاب به صفار، قطعی می‌باشد و بحث‌های چالشی برخی در انتسابِ بصائر به وی، از قرن پنجم نشأت می‌گیرد که جو حاکم بر محافل امامیه، تحت تأثیر عقل‌گرایی، این بود که گرایش فکری اهل‌سنت را آشکارا به چالش نکشند، همین امر سبب شد نسبت به محتوا و ماهیت کتابِ بصائرالدرجات، با نوعی از کتمان، طوری وانمود شده که گویا این کتاب متعلق به صفار قمی نیست. چالش دوم؛ یعنی وجود روایات غلوآمیزِ هر چند اندک در بصائر، ناشی از تفاوت مبانی و روش ابن داوود حلی با وی و متأثر از اختلافِ معنا و مصادیق غلو، نزد محدثان و عالمان قرن چهارمِ شهر قم بوده است.

شناخت و امکان تحقق وحی از کهن‌ترین مباحث قرآنی، دینی و کلامی است که اندیشمندان فِرَق اسلامی و همچنین غیر مسلمانان به آن پرداخته‌اند. از این رو تحلیل و نقد تعریف‌های متنوعی که پیرامون وحی ارائه شده است، ضرورت می‌یابد؛ که البته هدفی است که نوشتار حاضر دنبال می‌نماید. نخست امکان وحی با بازشناسی پیش نیازهای شناخت آن مانند انسان‌شناسی و پیامبرشناسی انجام گرفته است. پس از آن شاخصه‌های ظرف نزول وحی یعنی عناصر سازنده‌ی ساختار نبوت که عبارتند از اعجاز، علم و عصمت بررسی گردیده است. بررسی سه محور گفتگوی اثباتی و انکاری و تحمیلی پیرامون تعاریف وحی نیز از نظر پنهان نمانده است که با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی برای مورد ارزیابی قرار گرفته است. تحلیل مسأله نشان می‌دهد که مقوله وحی با مفاهیمی چون تجربه دینی به‌کلی متفاوت است. به علاوه نبوغ بشر نمی‌تواند او را از رابطه وحیانی بی‌نیاز نماید. بنابراین وحی فقط با تحقق کامل عناصر سازنده نبوت حاصل خواهد شد.

نظریه‌پردازی در خصوص آغاز دوره روش‌های تفسیری از مهم‌ترین مباحث تاریخ تفسیر است. از دیدگاه استاد محمدهادی معرفت، شروع دوره عقل‌گرایی یا اجتهاد در تفسیر، هم‌زمان با عصر تابعین بوده و پیش از آن، روش مرسوم میان صحابه مبتنی بر نقل و روایت گزارش شده است. این نظر با دیگر مباحث ایشان در خصوص ویژگی‌های تفسیر صحابه – که در کتاب تفسیر و مفسران آمده – مغایرت دارد. به‌علاوه انطباق این دیدگاه با مستندات تاریخی، روش مفسران شیعه و سنی و نصوص قرآنی محل بحث است. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی برمبنای منابع کتابخانه‌ای به تحلیل و نقد نظر آیت‌الله محمدهادی معرفت پرداخته است. نتایج نقد و تحلیل مسأله نشان می‌دهد که تأکیدات قرآن‌کریم، توصیه‌های نبی‌مکرم(ص) و اهتمام برخی از بزرگان صحابه بر تعقل، استنباط و اجتهاد در کشف مراد آیات موجب شد تا روش عقل‌گرایی و اجتهاد از همان سال‌های ابتدای بعثت و هم‌زمان با حیات پیامبر(ص) مرسوم شود. این شیوه تفسیری به دوره تابعان اختصاص ندارد؛ جز اینکه از گسترش و پردازش بیشتری برخوردار گردید.

تأثیرگذاری قرآن بر فرهنگ زمانه و تغییر در رفتار مخاطبان عصر نزول، همواره از مسائل مهم و چالش‌برانگیز میان مفسران و دانشمندان علوم قرآنی است. این مسئله در پاره‌ای از موضوعات؛ مانند نهی از ربا و رباخواری جدی‌تر است؛ چراکه عده‌ای از سود و منافع آن بهرمند شده‌اند و دگرگونی آن به‌راحتی امکان‌پذیر نیست. مطالعة آیات کریمه و دیدگاه فریقین برای این تحقیق ضروری است. نتایج به‌دست آمده، نشان می‌دهد که شیوة تربیتی قرآن‌کریم مبتنی بر روش تدریجی، همراه با القای آرامش رفتاری به مخاطب است. در این روش، به‌صورت گام‌به‌گام به موضوعپرداخته و درنهایت، با دستورات تأکیدی، اوامر و نواهی به مخاطب ابلاغ می‌شود. موضوع نهی از «ربا» و «ربا‌خواری» نیز در همین قالب دیده شده و مراحل متعددی برای آن درنظر گرفته شده است. بر این اساس، قرآن‌کریم با روش تربیت تدریجی، موضوع را از«ایجاد قرابت ذهنی» آغاز می‌کند و تا «نهی نهایی» پیش می‌برد. بی‌تردید، شیوة تربیتی قرآن‌کریم در بسیاری موارد؛ از جمله در موضوع تحریم ربا و ربا‌خواری، منحصر به‌فرد بوده و تا آن زمان، رایج نبوده است.

تحقیق حاضر به دنبال بررسی تطبیقی مفهوم عصبیت مذموم در تفاسیر فریقین با روش توصیفی و تحلیلی است. این تطبیق بین تفاسیر المیزان علامه طباطبایی(ره)، مجمع‌البیان طبرسی، نمونه‌ی مکارم شیرازی، مفاتیح‌الغیب فخررازی، درالمنثور سیوطی، روح‌البیان بروسوی و کشاف زمخشری انجام شده است. از تطبیق این تفاسیر برداشت می‌شود که همه‌ی مفسرین مذکور متفق القول، عصبیت مذموم را محکوم کرده و درباره‌ی عواقب و پیامدهای خطرناک آن هشدار داده‌اند، عواقبی چون داشتن حجاب بر دیدگان، کافر و مشرک شدن، کر و لال و در ظلمات بودن، محشور شدن با اعراب جاهلی، تبعیت از شیطان، گرفتار شدن درآتش دوزخ، تفرقه و از بین رفتن وحدت بین مسلمانان و ... که هر کدام از آن‌ها برای شقاوت و سیاه روز شدن افراد در دنیا و آخرت کفایت می‌کند. برای در امان ماندن از این پیامدهای شوم، مخصوصا برای حفظ وحدت بین مسلمانان باید از دامن زدن به اختلافاتی که موجب بروز تعصبات بی‌مورد می‌شود، خودداری کرد و برای جلوگیری از پیدایش این صفت رذیله و یا درمان آن می‌توان از عواملی چون قیام لله، تفکر، تقوا، توجه به پیامدهای شوم عصبیت، جهت دادن و هدایت کردن تعصبات مذموم به سوی تعصبات مطلوب و ممدوح، صبر، تسلیم در برابر حق، بالا بردن سطح فرهنگ و ایمان انسان‌ها و ... استفاده کرد که در آیات و روایات به آن‌ها اشاره شده است

گستره مفهومی واژه ارتداد در قرآن کریم عام‌تر از مفهوم ارتداد فقهی است و از حیث سیاق و ترکیب عبارات با ذکر قیود شرطی در پاره‌ای از آیات نیز جنبه حکمی می‌یابد. از این رو، برخی از مفسران فریقین با استناد به اطلاقات ادله توبه بر این باورند که توبه مرتد مطلقاً مجاز و اقتضاء دارد که مورد پذیرش واقع شود و این اطلاق اعم از آن است که مرتد به معنای فطری باشد یا ملی و یا ارتداد از جانب مذکر باشد یا مؤنث و یا آنکه کفر وی با نیت یا با گفتارى کفرآمیز و یا با کارى کفرآور محقق شود. لکن گروهی دیگر از مفسران فریقین قائل به تفصیل شده‌اند. از آنجا که منشأ اصلی اختلاف در صدور احکام ارتداد که مترتب بر مجازات‌های دنیوی و اخروی است، هم می‌تواند ناشی از اختلاف مبنایی باشد و هم ریشه در شیوه استنباط از آیات مربوطه داشته باشد، این پژوهش با روش توصیف و تحلیل محتوا، در صدد است ضمن بررسی اهم آرای تفسیری فریقین، راه حل مناسبی در برون رفت این تعارض نیز ارائه نماید.