جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعبیر «اهل البیت» یکی از تعابیر کلیدی در شناخت آموزه‌های شیعی است. این تعبیر در طول تاریخ دچار تطور مفهومی شده است. علت این تطور تأثیر کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن در حوادث تاریخی است. در نوشتار حاضر، تطور مفهومی این تعبیر در هفت قرن نخست هجری و در چهار دوره نبوی، خلفای راشدین، خلافت اموی و خلافت عباسیان بررسی می‌شود. به نظر می‌رسد در تمام دوره‌ها مفهوم «اهل البیت» میان معنای لغوی، قبیله‌ای، عقیدتی و دینی داد و ستد می‌شده است. سرانجام، در قرن هفتم هجری مفهوم حقیقی «اهل البیت» در معنای اصطلاحی‌ای که پیامبر (ص) تبیین کرده بود، استقرار می‌یابد.

بدا ازجمله آموزه‌های اعتقادی مورد توجه خاص شیعیان است. تعریف بدا در روایات چنین آمده است که دست خداوند برای محو و اثبات، تقدیم و تأخیر و برای هر تغییر و تحولی در هر زمان و به هر کیفیت در عالم تکوین باز است در حالی که به همه کائنات قبل از خلق علم داشته و علم انبیا و فرشتگان نیز ناشی از علم او است که هیچ تردیدی در آن راه ندارد. اما پرسشی مطرح است که بحث بدا را به حسب ظاهربا چالش روبرو کرده است و آن این‌که هرگونه ایجاد تغییر و تحولی ناشی از جهل سابق و علم لاحق است، بنابراین در باره خداوند که دارای علم ازلی و مطلق است چگونه خواهد بود؟ برای پاسخ به این پرسش و چالش‌های دیگر تا کنون اقدامات علمی فراوانی انجام گرفته و راه‌کارهای متنوعی ارائه شده است. این جستار بنا دارد راه حل‌های ارائه شده در روایات را مورد بررسی قرار دهد تا نشان دهد بدای الهی ناشی از جهل و عدم علم نیست زیرا در نظام اعتقادی شیعه که مبتنی بر قرآن و سنت است، به همه جوانب مسائل کلامی از جمله مسئله بدا و چالش‌های فرضی آن توجه شده است وبرای برون رفت از هر گونه احتمال چالش افزایی از جمله مهمترین چالش ناسازگاری بدا با علم الهی راهکار علمی و اقناعی ارائه شده است.

از مسائل مهمی که همواره اذهان را به خود مشغول کرده، مسئله برزخ و ویژگی‌های حیات برزخی است. احمد احسایی از جمله اندیشمندانی است که در آثارش به عالم برزخ و ویژگی‌های حیات برزخی توجه نشان داده است. از دیدگاه وی، حیات انسان به همین حیات دنیایی محدود نیست، بلکه پس از مرگ، حیاتش در عالم برزخ و سپس در عالم آخرت ادامه خواهد داشت. جستار پیش رو در صدد نیل به فهم صحیح ویژگی‌های حیات برزخی و برزخیان از نگاه وی با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتاب‌خانه‌ای است. هرچند بر دیدگاه احمد احسایی در توصیف و تحلیل ویژگی‌های حیات برزخی و برزخیان نقدهایی اساسی وارد است، از اعتقاد وی به کلیات شاخصه‌های این حیات و برزخیان، از جمله فشار قبر، سؤال و جواب، وجود روز و شب، بهشت و جهنم برزخی، مکان برزخی، تجسم اعمال، ارتباطات و ملاقات برزخیان با اهل دنیا و با دیگر برزخیان، می‌توان دفاع کرد و اینها مطابق فهم متکلمان از آیات و روایات است.

در نظام اعتقادي شيعه «علم امام» از ويژگي‌ها و مقومات مهم امامت است، به‌گونه‌ای‌که نقش زيرساختي و بنيادي بر ديگر ويژگي‌هاي امامت، مانند نصب الهي و عصمت دارد و ازجمله امتيازاتي است که امامت با آن مورد سنجيده مي‌شود. شيعيان از بدو پيدايش مسئله امامت تاکنون به علم امام نظر ويژه داشته‌اند و با رويکردهاي گوناگون درباره کمّ‌ وکيف آن اظهارنظر نموده‌اند. ازجمله شخصيت‌های کلامي معاصر علامه مصباح يزدي است که در زمره متکلمان، از خود آثار معارفي قابل‌توجهي به‌ يادگار گذاشته و آراء کلامي او مدنظر ويژه کلام‌پژوهان قرار گرفته است. اين جستار بر آن است تا در حد یک مقاله، کمّ ‌وکيف علم امام را که اخيراً به يکي از آموزه‌هاي اعتقادي چالش‌برانگيز روز تبديل شده است با توجه به آثار به ‌يادگار مانده از ايشان مطالعه و بررسي کند تا کمّيت وکيفيت علم امام که براساس بيان ايشان علاوه بر استدلالات عقلي با روايات نيز همخواني دارد به‌طور ويژه نمايان گردد و از اين رهگذر، رويکرد کلامي ايشان و پاسخ به بعضي از شبهات مربوط به علم امام نيز به اجمال مطمع‌نظر قرار گيرد.

بیشتر علمای شیعه برآنند که آیاتی از قرآن مشیر به رجعت است و از وقوع آن پیش از قیامت خبر می دهد اما اندکی نیز هیچ نشانی از رجعت در قرآن نمی‌یابند. از میان مثبتین، برخی ادعای صراحت آیات در این معنا را دارند حال آنکه برخی دیگر که البته درصد اندکی از ایشان هستند، این ادعا را به جا نمی‌بینند. در میان شیعیانی که هیچ آیه ای را دال بر رجعت نمی‌ یابند نیز اختلاف است. برخی برآنند که قرآن در این باره سکوت کرده، نه از وقوع آن در آینده خبر میدهد و نه وقوع آن را نفی می‌کند. حال آنکه برخی دیگر ادعا می‌کنند که قرآن به صراحت ایده رجعت را انکار کرده است. دو ادعای صراحت آیات در اثبات و صراحت آیات در انکار رجعت سنگین‌ترین ادعاهای مطرح است. در این نوشتار پس از اعتبار سنجی استناد مدعیان صراحت آیات، چه در جهت نفی چه در جهت اثبات، به این نتیجه رسیدیم که در قرآن هیچ تصریحی درباره رجعت نمی‌توان یافت؛ نه در اثبات رجعت، نه در انکار آن. که اصلا اگر «صراحتی» در کار بود، این همه اختلاف پیش نمی‌آمد. نهایت اینکه قرآن، ظهور دارد، یکی قوی‌تر و یکی، ضعیف‌تر.

تاریخ کلام امامیه در مسیر رشد و تعالی خود تا کنون مدارسی را پشت سر نهاده است که هرکدام نقش تحول آفرینی در بالندگی اندیشه کلامی امامیه داشته اند. همه باورها و بن مایه های اعتقادی شیعه در دو مدرسه نخستین (مدینه و کوفه) تکوین، تبیین و تثبیت شد. سپس میراث پیشین با دو رویکرد کلامی، در مدرسه قم و بغداد ، مدون و انتقال پیدا کرد. با افول قم و بغداد، یکی از مدارس سترگ شیعه که از جهت جامعیت، تنوع ونو آوری از مدارس سرآمد امامیه شد، مدرسه حله بود. مدرسه ای که علاوه بر ایجاد تحول در دیگر علوم اسلامی، خاستگاه تحولات عدیده با رویکردهای متفاوت دراندیشه کلامی شیعه گردید. در آن میان تنها رویکرد فلسفی کلامی بود که توسط محقق طوسی بیشتر مورد توجه قرار گرفت ، دیگر رویکردها در شعاع رویکرد غالب فلسفی کمتر به چشم آمدند. از این رو این جستار برآن است، با مروری بر تحولات کلامی مدرسه حله از پیشینه، نو آوری و روند شکل گیری یکی از رویکردهای کلامی که توسط علامه حلی بوجود آمد ودر نگاه به حله مورد توجه بایسته قرار نگرفت، سخن گوید و نقش آن در تحول آفرینی کلام امامیه را بیش از پیش بنمایاند.

کتاب نقد اصول المذهب الشیعة نوشته ناصر القفاری، به صورتی گسترده و شدید، عقاید و باورهای شیعی را نقد، و به آن هجمه کرده است. از جمله باورهایی که هدف هجمه وی قرار گرفته، عصمت امام است. نویسنده در کتابش با استفاده از مغالطات متعدد، باور شیعیِ عصمت امام را نقد می‌کند. این پژوهش، با هدف تبیین مغالطات قفاری در نقد عصمت صورت گرفته و با توجه به محدودیت مقاله، فقط به سه مغالطه دروغ، مغالطه منشأ و مغالطه نقل‌قول ناقص می‌پردازد. شواهد متعدد در این پژوهش نشان می‌دهد نویسنده با نسبت‌دادن دروغ به افراد و جریان‌ها، ایجاد منشأ متعدد برای عقیده عصمت و تقطیع روایات ائمه b در قالب شبه‌استدلال‌ها، قصد تحریف حقیقت و القای دیدگاه‌های غیرواقعی بر مخاطب را دارد. در این مقاله از روش توصیفی‌تحلیلی استفاده شده و شیوه گردآوری داده‌ها نیز کتاب‌خانه‌ای است.

در نظام اعتقادی امامیّه آموزة کلامی عصمت یکی از مسائل بنیادی و زیرساختی نبوت و امامت است که از ابتدا، از دغدغه‌های علما واندیشمندان اسلامی بوده، با عنایت خاص و با رویکردهای متفاوت مورد توجه قرارگرفته است. شیعیان که عصمت را از زمرة شرایط امامت می‌دانند، بر اصل باورمندی آن اتفاق نموده‌اند، اما دربارة قلمرو آن، با رویکردهای متفاوت اظهار نظر و اختلاف کرده‌اند. از میان رویکردها، دو رویکرد، نقشی تعیین‌کننده در مباحث کلامی ایفا کرده است: یکی رویکرد عقل‌گرای متکلمان بغداد و دیگری رویکرد نص‌گرای محدثان قم. از متکلمان، شیخ مفید و از محدثان، شیخ صدوق به‌عنوان شخصیت‌های شاخص، که هرکدام به مدرسه‌ای تأثیرگذار در تاریخ کلام امامیّه تعلق خاطر داشتند، انتخاب شدند، تا در این جستار نظراتشان در بارة قلمرو عصمت مورد بررسی قرار گیرد و نیز مشترکات و اختلاف نظر آنها در جهات مختلف قلمرو عصمت نشان داده شود.

مسئله‌ی امامت یکی از آموزه‌های بنیادین اعتقادی امامیه است. یکی از اوصاف امام در اعتقاد شیعه، داشتن علم ویژه است. در طول قرن‌ها، گستره‌ی این علم و منابع آن از سوی عالمان با مشرب‌های متفاوت تبیین و بررسی شده است. این اثر در 22 مقاله، علم امام را در کلام اسلامی، فلسفه و عرفان اسلامی، معارف وحیانی و در نگاه اهل سنت و مستشرقان بررسی کرده است.

طبق شواهد تاریخی وبنا به عللی، از بدو پیدایش نهج البلاغه تا کنون شبهاتی از ناحیه منتقدان با اهداف مختلف در باره انتساب نهج البلاغه به امام علی علیه السلام مطرح شده واز قرن ششم با درج در منابع، شیوع بیشتری یافته. مجموع شبهات مطرح شده زیر مجموعه دو نوع شبهه اساسی است، نوع اول شبهات مربوط به گردآورنده نهج البلاغه است که با توجه به پاسخهای شبهات از نوع دوم ضرورتی در پرداختن به آنها دیده نمی شود. اما شبهات نوع دوم که مربوط به انتساب نهج البلاغه به امام علی علیه السلام است ازآن رو که هر کدام چالشی برای اعتبارنهج البلاغه محسوب می­شوند از دیر باز تا کنون مورد توجه قرار گرفته و نسبت به آنها واکنش­‌هایی نشان داده شده است . در این جستار تلاش براین است علاوه بر تفکیک و دسته بندی نظام یافته گونه های مختلف شبهات - که کمتر مورد توجه قرار گرفته - به نقد آنها پرداخته شود تا در راستای نمایاندن و رد شبهات، برانتساب علمی نهج البلاغه به امام علی علیه السلام نیز تاکید گردد.