جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علاء الدوله‌ سمنانی‌، عارف‌ قرن‌ هشتم‌ هجری‌، بر آن‌ بوده‌ است‌ که‌ در پایان‌ عمر تفسیر باطنیِ کاملی‌ در 24جلد بر قرآن‌ بنویسد ؛ او این‌ قصد خود را با تکمله‌ای‌ که‌ بر تفسیر عرفانی‌ نجم‌ الدین‌ رازی‌، معروف‌ به‌ بحرالحقائق‌ و المعانی‌، می‌نویسد، عملی‌ می‌سازد و در همان‌ جا یاد آور می‌شود که‌ این‌ جلد به‌ منزله‌ جلد نخست‌ از تفسیر مفصّل‌ «مطلع‌ النُّقط‌ و مجمع‌ اللُّقط‌» خواهد بود. تفسیر علاء الدوله‌ از سوره‌ طور آغاز می‌شود و تا پایان‌ قرآن‌ ادامه‌ می‌یابد، ولی‌ در همان‌ آغاز، سوره‌ فاتحه‌ را نیز (به‌ رغم‌ اینکه‌ در تفسیر بحر الحقائق‌ و المعانی‌ رازی‌، تفسیر شده‌ بود) تأویل‌ می‌کند. تکمله‌ علاء الدوله‌ سمنانی‌ ضمناً این‌ نکته‌ را به‌ اثبات‌ می‌رساند که‌ بر خلاف‌ پندار برخی‌ معاصرین‌، تفسیر بحر الحقائق‌ و المعانی‌ از آن‌ نجم‌ الدین‌ کبری‌ نیست‌. در پایان‌ این‌ مقاله‌، مقایسه‌ای‌ میان‌ نثر علاء الدوله‌ و نجم‌ رازی‌ تفسیر صورت‌ گرفته‌ است‌.

برخی موقعیت‌ های اجتماعی -‌ سیاسی موجب می ‌شود که نویسندگان گاه از شیوه ‌ای غیرمستقیم برای بیان اندیشه ‌های خود استفاده کنند و سخن خود را از زبان شخصیتی دیگر، در زمان و مکانی دیگر مطرح سازند. از جمله این نویسندگان جلال آل ‌احمد است که هنگام چاپ دوم مجموعه داستان «زن زیادی» مطلبی را در آغاز کتاب و به عنوان مقدمه گنجانیده که نام «رساله پولوس رسول به کاتبان» بر آن نهاده شده است. این رساله بر ساخته جلال در واقع اعتراض نامه ‌ای بود از جانب او به پرویز ناتل خانلری که از جماعت روشنفکران مخالف رژیم پهلوی جدا شده و به جمع درباریان پیوسته بود.ضرورت بیان این مساله آنگاه آشکارتر می‌ شود که بدانیم این ترفند و شگرد ادبی جلال، به عنوان متنی واقعی از انجیل، به باور بسیاری از اهل فرهنگ درآمده، در نوشته ‌های برخی محققان بدان استناد شده و موجب خطاهای بسیاری گشته است. هدف اصلی این مقاله، بیان زمینه ‌ها و پیامدهای این اقدام جلال و ارائه دلایل ساختگی بودن این رساله بوده است تا از اشتباهات احتمالی نسل جوانتر در این خصوص پیشگیری شود. این ادله به شیوه مطالعات درون متنی و برون متنی (با استناد به مفاد متن نامه و نیز اظهار نظر شفاهی معاصران جلال) انجام پذیرفته است.

عامی شروی از عارفان صاحب کرامت و فضیلت در قرن نهم هجری بوده و از او تنها یک اثر به نام «مصباح الارواح» به دست ما رسیده است، اما از کثرت نسخه های این اثر و گستردگی جغرافیایی کتابخانه هایی که حاوی این نسخه هستند، می توان دریافت که کتابش نزد اهل علم و کتابت، شهرت و مقبولیتی داشته است. در کتب تذکره، اطلاعات چندانی درباره او نمی یابیم و خود نیز چندان نشانی از حوادث تاریخی، اماکن یا اعلامی که به شناخت او یاری رساند، باقی نگذاشته است؛ تنها اشاره به واقعه ای که در سال 821 هـ در بغداد و کنار مزار امام موسی کاظم (ع) بر نویسنده عارض گشته، محدوده زمانی و مکانی نویسنده را مکشوف می سازد. با توجه به حوادث و مصائبی که در سال های پایانی قرن هشتم و دهه های آغازی قرن نهم در عهد تیموری، بر فرقه نو ظهور حروفیه هموار شد، همچنین با امعان نظر در دو باب از ابواب 25 گانه مصباح الارواح عامی شروی –که مشحون از اندیشه های حروفیانه است- به روشنی می توان حدس زد که چرا این نویسنده دانشمند و فصیح، در کتمان مشخصات خود، تعمد ورزیده است. معرفی این چهره گمنام و بررسی اثر مغفول مانده او، همچنین می تواند تکمیل کننده برخی حلقه های مفقود شده، در فهم زمینه های پیدایش تفکر شیعی در ایران قرن نهم باشد.

یکی از نسخ فارسی به جا مانده از قرن هفتم هجری در زمینه عرفان و تصوف اسلامی، کتابی به نام آینه جهان نما و طلسم گنج گشا از نویسنده ای ناشناخته به نام «ابوسعید بن مجتبی یمنی» است. نویسنده، اثر خود را که بیشتر در باب اخلاق و انسان شناسی صوفیانه است، به ممدوح خود یعنی احمد خالدی زنجانی، از وزرای دوره مغول در اواخر قرن هفتم تقدیم کرده است. تقدیم این اثر باید میان سال های 691 تا 697 ﻫ. ق اتفاق افتاده باشد. متن کتاب به نثر ساده و مرسل، و حاوی حکایات و اشاراتی رمزی است و مولف در بسیاری موارد، پس از ذکر داستانی رمزی و سمبلیک، خود کلید حل آن را به دست خواننده می دهد. بهره گیری از آیات، روایات و اشعار صوفیانه در این اثر فراوان است. در عین حال، مولف هنگام تالیف این اثر به باب هایی از مرصادالعباد نجم الدین رازی نظر داشته است. مقاله حاضر ضمن معرفی کتاب و فواید تاریخی، ادبی و شیوه عرفانی آن به معرفی برخی از نسخه های خطی این اثر در کتابخانه های معتبر داخلی و خارجی پرداخته است.

این پژوهش، ناظر بر این نکته تاریخی که عارفان صاحب قلم به اقتضای زمانه خود و در برابر رقیبان متشرع، درصدد اثبات این مدعا برآمده اند که معارف صوفیه با مفاد کتاب و سنت، پیوندی راستین داشته است، با بررسی بیش از بیست اثر عرفانی نشان می دهد که در بسیاری موارد، ترکیبی از دو نوع انگیزه فردی (از قبیل گونه ای الهام، ذکر یار، اجابت حضرت رسول، نذر و الزام خویش، حفظ نام و یادگاری، جلب شفاعت نیکان و...) و اجتماعی (از قبیل هدایت ورزی، نگرانی از زوال این معرفت، اتمام حجت بر بطالان، تقویت دل نوسالکان، مقابله با مدعیان عرفان، اصرار مریدان، عدم فهم کتب تازی و...)، مولفان عارف را به نگارش واداشته است. سنت رایج در میان عارفان، این بوده است که اصرار مریدان زمینه های لازم را برای قرار گرفتن در موقعیت الهام و دریافت اشارات ربانی، فراهم می آورده است.

در گفت و گویی که حضرت موسی (ع) در کوه طور با باری تعالی داشت، خداوند به او امر کرد که «فاخلع نعلیک، انک بالواد المقدس طوی». این دیدار که در سوره طه گزارش شده، از دیرباز در میان مفسران و عارفان مجال بحث یافته است. این بحث ها بیشتر بر دو محور جریان داشته است؛ نخست اینکه به طور اساسی فلسفه این فرمان مبنی بر خلع نعلین چه بوده است و دیگر آنکه نعلین در این آیه، استعاره از چه مفاهیمی می تواند باشد. مفسرانی که مسلک عرفانی داشته اند، در چرایی این امر الهی، لطایف و اشاراتی بلند یافته اند و نعلین را نیز نمادی از مفاهیمی انتزاعی همچون خوف و رجا، تعلقات کونین، طبیعت و نفس، اسباب تلوین، صفات و افعال، محل الفصل و الوصل، قوه اتصال و انفصال، اشتغال به اهل و ولد، و ... دیده اند.در این مقاله، پس از بیان پیشینه داستان که ریشه در عهد عتیق دارد، اصل دیدار بر اساس قدیمی ترین مآخذ تفسیری نقل شده است. سپس درباره فلسفه خلع از منابع کهن، اطلاعاتی ارائه و آن گاه به ترتیب موضوعی به تنوع معانی استخراج شده از نعلین پرداخته می شود.

جامی با نگاهی عارفانه هستی را می نگرد، می فهمد، و تبیین می کند. در این تفسیر، عشق کلیدی ترین و محوری ترین مفهوم است. عشق در این نگاه، تنها نسبتی عاطفی میان دو انسان نیست- که البته این هم هست- بلکه مقوله ای است گسترده و فراگیر که با آن هم می توان انگیزه آفرینش را فهمید و هم ارتباط متقابل پدیده های مختلف هستی را تبیین کرد. آنچه حق را به آفریدن می انگیزد، عشق اوست به خویشتن و کمالات پنهان آن و از آنجا که هستی چیزی جز تقیدات وجود بحت حق نیست، این عشق پس از شکل گیری عالم کثرات در تمامی هستی نیز به صورت های مختلف جریان می یابد و به هر شکل، جلوه ای است از همان عشق آغازین، یعنی عشق حق به خویشتن. عشق با این گستره وسیع خویش، هم انواعی دارد و هم مراحلی. در این مقال کوشش بر آن است که از منظر جامی به برخی عناصر اصلی هرم عشق در منظومه فکری او نگاهی بیفکنیم.