جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت انسان از خویشتن خویش از ارکان شناخت­شناسی عرفانی است. جبران خلیل(1883-1931م) شاعری واجد بارقه­هایی از عرفان، ولی هنوز در آستانۀ معبد خلقت است. با آن­که او تجربه­های ناب یک عارف را از زبان "مصطفی­" باز­گو می­کند، اما گرفتاریش در دام سنّت­ها موجب شده است تا برخی او را در جایگاه عارفان بزرگ ننشانند. سهراب سپهری (1307-1359) نیز شاعری در جستجوی آگاهی، عشق و عاطفۀ در پیوند با عرفان است. عرفان سپهری تفاوت­های ماهوی قابل توجهی با عرفان کلاسیک ایران دارد. او در اشعارش بیشتر به اندیشة عرفانی از نوع خاص بودایی تمایل نشان می­دهد. این نوشتار به شیوۀ توصیفی و تحلیل محتوا نشان می­دهد که هر دو شاعر در بیان عناصر عرفانی و انسانی مانند خودشناسی و عشق، وامدار عرفان کلاسیک اسلامی­اند. عرفان جبران، بر­گرفته از روح تصوف شرقی، با صبغه­هایی از "­کتاب مقدس­" و متأثر از ادبیات غرب و شخصیت عیسی(ع) است؛ حال آن­که سهراب سپهری متأثر از تصوف هند و ایرانی با پس زمینه­ای از ناتورالیسم و متمایل به مکتب انسان­مدارانۀ بودایی می­باشد.

حل مسأله نقش مهمی در زندگی روز مرۀ انسان ها و تأمین روان ­درستی آنان ایفا می­ کند. انسان اندیشمند برای تداوم حیات و رفع نیازهای روزمره­ ی زندگی خویش نیازمند کسب مهارت های زندگی به ویژه مهارت حلّ مسأله از طریق پرسش کردن است. جلال­الدین محمد مولوی بلخی(604-672ه.ق) در زمره­ ی عارفان بزرگی است که تحت تأثیر فرهنگ قرآنی– اسلامی و با استفاده از ابزار تمثیل و با نقل حکایات جذاب و دلنشین توانسته است چگونگی حل مشکلات جامعه ­ی بشری را آدمیان تبیین نماید. این عارف بزرگ پرسش­ گری را از وجوه تمایز انسان از حیوان برشمرده و پرسش را مدخلی مطلوب و مناسب برای حل مسائل زندگی مادی و معنوی انسان و نیل او به کمال مطلوب و آرامش واقعی تلقی می­کند. این نوشتار با تحلیل دو حکایت «پادشاه و کنیزک» و واکاوی قصۀ «باغبان و شبه ­دزدان» در مثنوی معنوی مولوی و با روش توصیفی و تحلیل محتوا نشان می دهد که مولوی آگاهانه به تبیین حلّ مسائل زندگی انسانها در جامعه اهتمام داشته است. لذا وی بر رعایت مراحل شش گانه حل مسأله اهتمام جدی می ورزیده است و در صدد حل منطقی مسائل بر آمده است..

معرفت نفس، یکی از نیازهای مهم بشر است؛ مکاتب مختلف به نوعی، به آن پرداخته­اند. در عرفان اسلامی، توجه ویژه­ای به این مسئله شده­است؛ به نظر عرفا، انسان در پرتو معرفت نفس، به رشد و کمال می­رسد و نیل به معرفت خداوند، تنها از طریق معرفت نفس امکان­پذیر می­شود. عطار نیشابوری از جمله اندیشمندانی است که تلاش­کرده معرفت نفس را درونمایه آثار ادبی- عرفانی خود قراردهد. فهم نوع نگاه این عارف مسلمان به مقوله معرفت نفس می­تواند از یک سو، راهگشای پژوهش­های بعدی در این زمینه باشد، از سوی دیگر، به پرسش­های مطرح در این زمینه پاسخ مناسب ارائه­دهد. این پژوهش، مقوله «معرفت نفس» را از دیدگاه عارف بزرگ مسلمان، عطار نیشابوری، در منطق‌الطیر بررسی­کرده­است؛ برای این بررسی، روش توصیفی با تحلیل محتوا اختیارشده­است. برای گردآوری اطلاعات، از روش کتابخانه‌ای استفاده‌شده­است. از روش‌های توصیفی و استدلال عقلی، برای تحلیل یافته­ها، بهره­گرفته‌شده است. ابتدا، مروری کوتاه بر کتاب منطق­الطیر و اهمیت و جایگاه معرفت نفس در این اثر انجام­شده­است، انواع «خود» از دیدگاه عطار، رابطه معرفت نفس و معرفت الله، شیوه سلوک، کسب معرفت و وادی­های هفتگانه، خاصیت آینگی متقابل انسان و خدا، نفس امّاره و شیوه مقابله با آن در منطق­الطیرمورد بحث قرارگرفته­است.

این جستار، گفتمان انتقادی شمس تبریزی را از طریق شیوه­های بیانی مورد بررسی قرارمی­دهد. مفهوم قدرت و رابطه­ آن با ایدئولوژی که از مؤلفه­های اساسی نظریه گفتمان انتقادی است را در گفتمان­های شمس در­نظرمی­گیرد. این نوشتار، جایگاه و موضع قدرت ایدئولوژیکی شمس را بر اساس مفهوم دو کُنش تهدیدکننده­ وجهه و کُنش حافظ وجهه در مقابل قشرها و طبقات عرفانی (مراد- مریدی) و طبقات اجتماعی (عوام- فلاسفه، حکما و ...) نشان­می­دهد. در کنش تهدیدکننده­ وجهه­، شمس بی­پروا با شیوه­های بیانی مختلف، خود را در موضع قدرت و مخاطب را در موضع پذیرشِ قدرت شمس قرارمی­دهد. در کنش حافظ وجهه نیز بسامد بالا به حفظ وجهۀ خود شمس تعلق دارد و در رده­ای پایین­تر از خود، مولانا را قرارمی­دهد. روش ما در این پژوهش، کتابخانه­ای و به شیوه­ توصیفی- تحلیلی بوده­است. نتیجۀ این پژوهش نشان­می­دهد که موضع قدرت شمس مبتنی بر مؤلفۀ ایدئولوژی بوده­است.

خانواده اساس اجتماع، اولین سلول سازنده‌ی زندگی جمعی انسان، خشت بنای جامعه و کانون اصلی حفظ و ارتقای سنت‌ها، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی است. بی‌شک شالوده‌ی استوار پیوندهای اجتماعی و روابط خویشاوندی در بروز و ظهور عواطف انسانی کانون خانواده است. عارفان متقدم و متأخر به اهمیت و نقش سازنده خانواده واقف بوده‌اند. آنان احکام، آداب و اخلاق خانوادگی را در حد لازم و کافی از منابع دینی، اخلاقی و عرفانی فراگرفته و مهارت‌های لازم را کسب کرده اند. این پژوهش با هدف بیان نقش مؤلفه‌های عرفان عملی در نظام‌مندی کانون خانواده و با روش توصیفی و مطالعه‌ی کتابخانه‌ای نشان می‌دهد که اهل سلوک ضمن مراعات حرمت اهل خانه اعم از همسر یا کودکان خود در توجه و تأمین بهداشت روانی و شادمانی آنان نیز اهتمام خاص ورزیده اند. عارفان در برقراری رابطه‌ی صمیمانه با همگان به ویژه با خردسالان کوشا بوده و در انجام بازی و هم‌کلامی با کودکان همچون خودشان ایفای نقش می کرده‌اند.

مفهوم بهکتی یا عشق، چگونگی و کاربرد آن از بن مایه­های اصلی مکاتب عرفان هندویی و اسلامی است. منظومه­ی «بهگودگیتا» از آثار برجسته­ مکتب هندویی و مربوط به قبل از میلاد مسیح، و «سوانح العشاق» احمد غزالی (قرن 5 و6 ه.ق) نیز در عرفان اسلامی در زمرۀ نخستین آثار زبان فارسی است که با صراحت از عشق الهی سخن گفته­اند. عرفا این بن­مایه را حول محور رابطه­ی انسان و خدا به کار گرفته­اند و هر یک به تناسب تجربیات عرفانی خود و تعالیم مکتب شان ، به تجزیه و تحلیل و تقسیم بندی­هایی از این مفهوم پرداخته­اند. این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی به مطالعۀ مفهوم بهکتی و عشق در این دو اثر عرفانی می­پردازد. این مقایسه نشان می­دهد که منظومۀ گیتا روش «بهکتی» یا آیین پرستش عاشقانه را برای نیل به رستگاری و وصال حق بر دیگر راه­ها یعنی علم و عمل به عنوان آسان­ترین راه، ترجیح می­دهد. سوانح العشاق نیز با تکیه بر پیوند ازلی و ابدی روح و عشق و همچنین تقدس، قدیم و حقانی بودن عشق، آن را حقیقتی فراتر از درک عقل و علم تلقی کرده و تنها راه رسیدن به یگانگی با معشوق حقیقی و فنای در ذات حق و نهایتاً نیل به بقای جاودانه را فنای در عشق می­داند که راه رسیدن به آن نفی «خود» است.

‌گرایش به مبدأ هستی و میل به جاودانگی، دغدغۀ همارۀ انسان‌ها بوده است. ادیان آسمانی، ایمان را یگانه راه پاسخ به دو نیادگاه مذکور می‌دانند. بدون تردید، نگرش متفاوت مذاهب بر مفهوم ایمان موجب پدید آمدن تفسیرهای متفاوت شده است. بدین روی، نه تنها بیان مؤلفه‌های ادیان یهود، مسیحیت و اسلام از هم متمایز است، بلکه تفسیر فرق مختلف اسلامی از ایمان نیز متفاوت است. بدین سبب، تلاش متخصصان در راستای مفهوم‌سازی درست از این حقیقت، زمینه‌ساز بروز دیدگاه‌های متفاوت شده‌ است. مسئله پژوهش حاضر مقایسه مراحل تحول ایمان از دیدگاه اسلام و فولر است. روش پژوهش توصیفی و کتابخانه‌ای بوده است. یافته‌های تحقیق نشان داد که ادیان ابراهیمی به‌خصوص دین اسلام در آیات قرآن کریم ایمان را از سنخ رابطۀ محکم قلبی تلقی می‌کند و روان‌شناسان آن را نوعی گرایش درونی به مبدأ هستی می‌دانند که رشد ذهنی و تکامل در فهم بشری می‌تواند در تحول آن نقش داشته باشد.

روش سلوک عرفانی و چگونگی وصول عارفان بدان یکی از مباحث مهم و از دغدغه‌های عمده و اساسی اهل عرفان است. روش سلوک بر خلاف حالت جذبه که به صورت آنی بر عارف عارض می‌‌گردد، مبتنی بر مجاهدت، تلاش و کوشش فراوان است و از طریق ریاضت نفس به روش تدریج حاصل می‌شود و عارف سالک در راه به دست آوردن آن سختی و رنج‌ها را بر خویش هموار می‌‌کند. هدف اصلی‌این مقاله‌این است که با استناد به متون و آثار ابن‌سینا و با بهره‌گیری از تحلیل گفتار برخی از شارحان وی اثبات کنیم که وی علاوه بر پایبندی به سیر وسلوک عقلی که مقتضای روش فلسفی وی است، در اواخر عمر خویش و در برخی از آثارش از روش رسمی‌‌مشاییان که روش بحثی وعقلی محض است، عدول کرده است و به روش شهودی و اشراق حضوری که بعدها سهروردی آن را گسترش داد؛ روی آورده است. شاهد‌این ادعا، آثار بر جای مانده اوست. البته چنانچه اثر نفیس او با عنوان «حکمت المشرقیین» به طور کامل باقی می‌‌ماند، با شفافیت بیشتری می‌‌توانستیم دربارۀ بعد عرفانی او گفتگو کنیم. یافته‌های ما از آثار ابن‌سینا اثبات می‌‌کند که آن حکیم بزرگ علاوه بر مشی مشایی، اهل سیر وسلوک و ریاضت هم بوده است و برخی از اعمال ناشایستی که به وی نسبت داده‌اند، از سوی دشمنان و مخالفانش می‌‌باشد. روش به کار رفته در‌این پژوهش، روش تحلیلی توصیفی و بعضا پدیدار شناسی است.

در پژوهش حاضر سلوک عقلی و شهودی سهروردی بررسی و نظریه‌های فلسفی هابرماس به‌ویژه با محوریت نظام ارزش‌ها و اخلاقیات، عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی با اندیشه‌های وی ارزیابی‌شده است. هدف از این پژوهش این بوده است که نشان دهد سهروردی حتی در سلوک شهودی خویش از سلوک عقلی غافل نمانده است و عقلانیت فلسفی را برای رسیدن به حقیقت سعادت انسانی و نائل شدن به علم حضوری (شهود ـ اشراق) لازم و عقل و شهود را مکمل یکدیگر می‌داند. بر این اساس سهروردی به‌نوعی «مکتب تلفیق» را که آمیزه‌ای از عقل، نقل و شهود است بنیاد نهاده است. میان نظریات و اندیشه‌های سهروردی و هابرماس در حوزه نظام ارزش‌ها و عقلانیت ابزاری و کنش ارتباطی مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی وجود دارد که در این مقاله به بررسی و تحلیل آن‌ها پرداخته‌شده است. هابرماس و سهروردی هر دو برآنند که با گسترش حیطه ادراکات عقل می‌توان به حقایقی که به‌ظاهر فوق عقلانی می‌نمایند رسید. سهروردی بر این باور است که مکاشفه‌های عرفا را هم باعقل می‌توان درک کرد. هابرماس نیز بر این باور است که به حقایق ارزشی با عقلانیت می‌توان رسید اما از راه کنش ارتباطی و تفاهم. در نظر شیخ اشراق، عقل مکمل شهود است و شهود مکمل عقل؛ ولی از دیدگاه هابرماس عقل درصدد اثبات ادعا است. عقلانیتی که سهروردی برای توسعه آن کوشیده است عقلانیت فلسفی برای رسیدن به حقیقت و سعادت انسانی بود آن‌هم با رشد و توسعه علم حضوری.

موضوع اخلاق و اهمیت و نقش آن در سعادت انسان بر کمتر کسی پوشیده و پنهان است به دلیل همین اهمیت و نقش سازندۀ اخلاق است که همة مکاتب فلسفی اعم از مکاتب الهی و مادی نوعی روش و سبک اخلاقی و فلسفۀ اخلاق دارند. وجه مشترک‌ این مکاتب‌ این است که فلسفۀ اخلاق و سبک زندگانی اخلاقی در نظر آنها، متمایز و گاهی متفاوت از زندگانی معنوی و دینی است،‌ این تفاوت در مواردی به حدی است که منجر به جدایی دین از اخلاق شده است، چنانکه در اخلاق ارسطویی وکلاً اخلاق یونانی و اخلاق نزد ماکیاول، کانت و نوع متفکران مغرب زمین مشاهده می‌‌شود. لیکن از آنجا که اولاً: جوهر و ذات ادیان الهی یکی و از یک منبع و آبشخور مایه گرفته است و اگر تفاوتی در آنها دیده می‌‌شود، ناشی از شریعت است که خود تابع شرایط زمانی و مکانی است و ثانیاً: احکام و دستورات اخلاقی و سبک زندگی اخلاقی با قوانین و احکام دینی در ادیان الهی یکی است و اخلاق جدا و مستقل از دین وجود ندارد؛ بر آن شدیم تا اصول اخلاقی مطرح در ادیان الهی(آیین یهود، مسیحیت و اسلام) را بررسی کنیم و در‌ این پژوهش به نکات ارزنده‌ای دست یافتیم که حاکی از قرابت و همسویی فرامین اخلاقی در‌ این ادیان الهی است. امید است دیگر پژوهشگران دربارة زوایای دیگر ابعاد اخلاقی در ادیان ابراهیمی تحقیق کنند. روش به کار رفته در ‌ این مقاله، روش کتابخانه‌ای( یا جمع‌آوری اطلاعات) و بهره بردن از متود توصیفی و تحلیلی است