جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجلسی از بزرگتر­ین نویسندگان حدیث شیعه در دوره صفویه، به دلیل رواج اخباری­گری و تشیع در ایران و نیاز مردم به آشنایی با معصومان% به نشر آثار شیعه پرداخت. از میان آثار پرشمار مجلسی، جلاءالعیون به جهت گردآوری روایات سیره پیامبر$ به زبان ساده بر مبنای روایات شیعی و با استناد به منابع اهل‌سنت، ارزش فراوانی دارد که بررسی روش‌شناسی مجلسی در این کتاب بسیار ارزشمند است. در این مقاله روش سیره نگاری علامه مجلسی در جلاء العیون بررسی شده است تا روشن گردد مجلسی با چه رویکردی به بهره­گیری از گزاره­های تاریخی و روایی شیعه و اهل سنت پرداخته، و هم­چنین در تدوین سیره نبوی دنبال چه هدفی بوده است؟ دست­آورد پژوهش اینکه مجلسی سیره نبوی را در جلاء­العیون مستند به گزارش­های تاریخی منابع شیعی کرده و بر پایه ترکیب گزارش­های تاریخی با استدلال­های کلامی شیعی به دنبال تبیین باورهای کلامی شیعه بوده و در این زمینه استناد به منابع اهل سنت را نیز مورد توجه قرار داده تا بتواند برای اهل سنت آن روزگار یا مستبصران آن دوره شواهدی برای باورهای شیعه بیاورد و به استوارسازی باورهای شیعه بپردازد.

شیعه­پژوهی در غرب گرچه از اواخر سده نوزدهم و در اوایل سده بیستم میلادی موضوع تحقیق قرار گرفت، پس از تحولات در جهان اسلام و آشنایی با ظرفیت تشیع به‌ویژه پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، گسترش بسیار یافت. در اولین رویارویی غربیان با تشیع در نبردهای صلیبی، فاطمیان و اسماعیلیان همچون نمایندگان اسلام‌شیعی معرفی شدند و غربیان تا حد بسیاری، تحت تأثیر فضاهای رسمی جهان اسلام، تشیع را مکتبی بدعت­آمیز قلمداد کردند. پرسش این است که مطالعات شیعی در غرب چه روندی داشت؟ در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، سیر تطور آشنایی غربیان با تشیع و پژوهش­های ایشان در این باره بررسی خواهد شد. به هر حال با وجود رشد تدریجی مطالعات در این باب، هنوز آثار موجود درباره شیعه امامیه بسیار اندک است.

خویشاوندی نسبی عباسیان با خاندان رسالت، پیروی از امیرالمؤمنین حضرت علی‌(ع) در برابر امویان، پی‎گیری خون‌خواهی شهیدان عاشورا، شعارهایی مانند الرضا من آل محمد و یا منصور و گزارش­هایی درباره منصور و مهدی بودن فرزندان آنان، زمینه‌ای فراهم آورده بود که عباسیان در دوره پیش از خلافت دارای گرایش شیعی و مانند کیسانیه و زیدیه از گروه‌های شیعی شمرده شود. همسانی و همسویی ماهیت جنبش عباسیان با این نمادهای شیعی از موضوعات شایسته پژوهش است. این مقاله با روش گردآوری داده‎ها و تتبع کتابخانه­ای و با رویکرد وصفی و تحلیلی به بررسی انتقادی ماهیت جنبش شیعی عباسیان می‌پردازد. این ارزیابی نیازمند سنجه‌هایی در زمینه جایگاه اجتماعی جنبش، جایگاه دینی رهبران جنبش، رفتار رهبران عباسی، انگیزه و اهداف جنبش و دست‌آورد جنبش برای شیعیان است تا میزان باور و همراهی عباسیان با اندیشه­های شیعی در فرآیند جنبش تا دست­یابی به خلافت روشن گردد. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهنده آن است که هم­گرایی جنبش عباسیان با باورهای شیعی در یک فرآیند پنهان چرخش داشته است و گام‌به‌گام به اندیشه­های گروه­های رقیب شیعه گرایش پیدا کرده­ است.

مصر در آستانه ورود فاطمیان، دچار آشفتگی اجتماعی گسترده‌ای بود و جوهر صقلی، نماینده خلیفه فاطمی در مصر، تلاش نمود تا با راهبرد یک امان‌نامه، نوید امنیت و آرامش را دهد و در سایه آن، مذهب اسماعیلیه و جایگاه خلیفه فاطمی را نهادینه نماید. این نوشتار، به تبیین شاخص­های امنیت اجتماعی از دیدگاه جوهر صقلی و راهبردهای وی در برپایی اقتدار سیاسی و نظامی، امنیت اجتماعی، نهادینه‌سازی مذهب اسماعیلیه و تحکیم جایگاه خلیفه فاطمی، پرداخته است. دستاورد پژوهش، نشانگر آن است که جوهر با راهبرد شاخص­های امنیت اجتماعی، مانند: آزادی اندیشه و رفتار، اقتدار و توان سیاسی نظامی، توانمندی و فرصت­سازی، عدالت، همزیستی و همبستگی، امید به آینده، آرامش اجتماعی و روانی، امید به وجود منجی نجات­بخش، مبارزه با محتکران، و نیز شاخص­های امنیت نظامی، همچون: اقتدار نظامی در برابر تهدیدها، مبارزه با ناامنی اجتماعی، مبارزه با مخالفان و برهم‌زنندگان نظم و امنیت و نیز برپایی دیوان مظالم، به نهادینه‌سازی مذهب اسماعیلیه در مصر پرداخت.

آشنایی با شیعه در میان غربیان از دیرباز آغاز شد، اما شیعه پژوهی یهودیان به یکصد سال پیش بر می­گردد و در این بازه زمانی فرایندی داشته و زمینه نقطه عطفی در شیعه پژوهی غربیان شدند؛ بنابراین بررسی ویژگی پژوهش­ها و مراکز علمی آنان بایسته است. از میان شیعه پژوهان یهودی؛ گلدزیهر، اتان کلبرگ، اسحاق حسون و ژوزف الیاش از جایگاه مهمتری بر­خوردار هستند و گلدزیهر نقطه عطف آغازین آنان بود. پایه­گذاری دانشگاه­ها در برجسته شدن رویکرد تحقیقاتی آنان و ارتباط مراکز علمی آنان با آلمان مهم است و بزرگترین خاورشناسان در این مراکز پژوهش کرده­اند و پیروزی انقلاب اسلامی ایران در تحول رویکرد شیعه­پژوهی این شیعه پژوهان و دانشگاه­های آنان تاثیر زیادی داشته است. در این نوشتار شیعه پژوهی یهودی با بهره­گیری از داده­های کتاب­خانه­ای و استناد به نوشته­های مستشرقان یهودی؛ دیدگاه­ها و آثار آنان بررسی شد و چنین می­نماید که شیعه پژوهی یهودیان در آغاز علمی بود و به دلیل برخی تحولات سیاسی، غلبه با رویکرد به شیعه پژوهی سیاسی و رسانه­ای در میان آنان شد.

در جریان نو شدن مذهبی، پژوهش در زمینه استشراق و شیعه ­پژوهی، جایگاه ویژه­ای دارد و در این میان، ویلفرد فردیناند مادلونگ[1] به­سبب آثار بسیارش، مستشرقی برجسته و شایسته توجه است. در این نوشتار، کتاب جانشینی محمد(ص) او، بررسی شده تا دیدگاه و تفکر وی در باره جانشینی پیامبر(ص) دست‌مایه بررسی و نقد قرار گیرد. بدین ­منظور، با بررسی دوره ­های خلافت ابوبکر، عمر، عثمان و حضرت علی(ع)، به تبیین دیدگاه ایشان در زمینه تدبیر، آینده­ نگری، سیاست­مداری و تحولات سیاسی در دوره هریک پرداخته شده است. با توجه به رویکرد تحلیل تاریخی ـ جامعه ­شناختی که کتاب جانشینی بر مبنای آن نگاشته شده و از لوازم این رویکرد و البته کار تاریخی، نگاه زمینی و طبیعی به حوادث است، نه نگاه ماوراءالطبیعه، این فهم حاصل گردیده است که مادلونگ، علم غیب پیامبری ـ که خصوصیتی فراطبیعی است ـ را در نظر نگرفته و بر این باور است که محمد(ص)، از مرگ زودهنگام خویش مطلع نبوده تا برای خود جانشینی تعیین نماید. در همین راستا، وی اذعان می‌دارد که قرآن اشاره صریحی به جانشینی علی(ع) ندارد و ایشان را صرفاً بر مبنای داستان‌های قرآن در باره خلافت پیامبران سلف و خاندان ایشان، مستحق جانشینی پیامبر(ص) می­داند و می­گوید که همچون پیامبران گذشته، محمد(ص) نیز به­ یقین می‌خواست یکی از افراد خاندانش جانشین او گردد. گفتنی است که پژوهش حاضر، به روش توصیفی ـ تحلیلی و باتوجه­ به داده­ های اسنادی و کتابخانه‌­ای صورت پذیرفته است.

پیدایی و گسترش تشیع، یکی از مسائل مهم مطالعات شیعی است و برخی پژوهش‌گران، دیدگاه‌هایی چالشی در این باره دارند. امیرمعزی هم در این زمینه نظریه‌ای ویژه دارد و در آثار خود، با روش پدیدارشناسی، بر این باور است که آموزه‌های مکتب تشیع از یک سو، از فرهنگ و آموزه‌های باستانی ایران پیش از اسلام سرچشمه می‌گیرد و به دلیل فرمان‌روایی اعراب بر امپراتوری اسلامی و فضای قومیت‌گرایی پنهان مانده است و از دیگر سوی، تشیع دارای اسرار باطنی زیادی است که امامان‰ به شیعیان رازآشنای‌شان در قالب یک «سنت عرفانی فراعقلانی» منتقل کرده‌اند. به باور وی، گرچه این اصحاب خاص در منابع فرقه‌نگاری به «غالیان» شهرت یافته‌اند، در اصل،‌ اینان یاران حقیقی و مؤمنان راستین هستند و به علت آشکارسازی این اسرار باطنی و تعالیم خاص، مورد لعن و طرد امامان‰ قرار گرفته‌اند. امیرمعزی مکتب فکری شیعی را بر دو پایه «ایران‌گرایی» و «غلوگرایی» استوار می‌داند. این مقاله، در پی بررسی نظریه وی با رویکرد تاریخی و کلامی است.

تمدن پژوهی در نظام علمی غرب، سابقه­ای دیرینه دارد و چیستی تمدن اسلامی از این قاعده مستثنا نیست. هدف اصلی نگارش این مقاله، شناخت چیستی تمدن اسلامی براساس تنوع رویکردها است. با توجه به مفهوم شناسی تمدن با رویکردهای ماهیت نگر، تمایزنگر، علت­نگر و تحلیل مفهومی و با توجه به برخی ویژگی­های تمدن مانند نظام اجتماعی، این جهانی بودن، هماهنگی و همسویی عناصری آن، هویت و پویایی تمدن و سنخ شناسی مطالعات تمدنی در نظام علمی غرب، حداقل پنج رویکرد درباره چیستی تمدن اسلامی قابل استخراج است: رویکرد قائل به وحدت در عین تنوع تمدن اسلامی، رویکرد قائل به شأن استقلالی تمدن اسلامی، رویکرد قائل به شأن اسلامی - ایرانی و عاریه­ای تمدن اسلامی، رویکرد قابل به جوهرة غیر تمدنی و فرهنگی آن­چه تمدن اسلامی نامیده می­شود؛ رویکرد قائل به جوهرة عربی داشتن تمدن اسلامی. این مقاله، با رویکرد منطقی – تاریخی و با روشی مبتنی بر استقراء تاریخی این پنج رویکرد را کاویده است.