جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سلسلة‌الذهب عنوان روایاتی است که در سند آن چند امام معصوم وجود دارد که هر امامی متصلاً از پدرش روایت را نقل می‌کند و در نهایت به خداوند، پیامبر، امیر مؤمنان یا امام حسینختم می‎شود. برای این روایات، تعریف مشخّصی از حیث شروع یا پایان یا تعداد امام در سند آن وجود ندارد. آنچه مهم است، وجود زنجیره‌وار چند امام معصوم در سند آن است. از این‌رو روایاتی که دارای سلسله‌ای متشکّل از دست‌‌کم سه امام معصوم باشد نیز تحت این عنوان قرار می‌گیرد. گردآوری، مقایسه و تحلیل احادیث از این دست در موضوع امامت، ما را به یافته‌های معتنی‌به در مسئله ولایت، خلافت بلافصل، انتصابی‌بودن امامت، عصمت، علم، تعداد، شأن و جایگاه امام و مقام امیر مؤمنان رساند؛ همچنین شاهد و پاسخ متقنی به برخی شبهات در این حیطه فراهم آورد که مهم‌ترین آن، شبهه تطوّر و تکامل باورهای دینی در طول زمان است. اصالت برخی باورهای امام‌شناختی شیعی، دستآورد دیگر این پژوهش است. نوشتار پیش‌رو به این منظور و با روش آماری- تحلیلی به نگارش درآمده است.

نشأة الفکر الفلسفی فی الإسلا م نوشته سامی نشار، شروع فکر عقلانی در اسلام را به معتزله، اشاعره و سپس به شیعه نسبت داده و در ادامه به بیان عقاید هر فرقه پرداخته است. مقاله حاضر در دو دسته نقد محتوایی و روشی، کتاب را مورد تحلیل و نقد قرار داده است. نشار در بخش اول محتوا، شیوع فکر عقلانی در اسلام را به معتزله نسبت داده است که ادّعای ما در نقد این عقیده، انتساب شروع تفکّر عقلی به حضرت علی  و شیعه است. در بخش دوم محتوا، نقد نسبت به بیان عقاید شیعه در جلد دوم کتاب او است. سپس در نقد روشی، روش او در استناد به کتاب های مخالفان شیعه و کتاب های نامعتبر، مورد نقد قرار گرفته است. بنابراین به ضرورت صیانت از عقاید شیعه و نظام فکری عقلانی قرآن و تشیع، با استناد به کتاب های معتبر کلامی شیعی از انتساب های نادرست به ساحت شیعه، دفاع شده است. روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و روش تحقیق نقلی و تاریخی است که با شیوه نقدی، تحلیلی و مقایسه ای، بازنویسی شده اند.

بداء، آموزه‌ای رمزآلود و برآمده از امامیه است که انتساب معنای لغوی آن درباره خداوند؛ به‌منزلة آشکار شدن امری پنهان است، که انکار این آموزه در سایر اندیشه‌ها و هم‌داستان نبودن اندیشمندان شیعه در تبیین آن ‌را به ‌دنبال داشته است. این پژوهش، با هدف بررسی تطبیقی اندیشه‌های سیدمرتضی و آیت‌الله سبحانی به‌ شیوه تحلیلی ـ توصیفی به پاسخ این سؤال می‌پردازد که «مفهوم بداء چیست و روایات بداء چگونه تبیین می‌شود»؟ براین‌اساس، از دیدگاه آیت‌الله سبحانی، معنای لغوی بداء به انسان بازگشت دارد و بداء الهی به معنی امکان تغییر سرنوشت توسط انسان خواهد بود. سیدمرتضی، علی‌رغم ظاهر گفتارش که او را در زمره منکرین بداء قرار می‌دهد؛ بداء را به روا و ناروا تقسیم می‌کند و بداءِ روا را مساوق نسخ می‌داند؛ اما از منظر آیت‌الله سبحانی، نسخ و بداء از یک سنخ‌اند که بداء در تکوین و نسخ در تشریع؛ جریان دارد و منشأ اعتقاد به بداء، آیات قرآن و اخبار ائمه است. سیدمرتضی به‌دلیل یکسان‌پنداری نسخ و بداء، روایات بداء را علم‌آور نمی‌داند و در فرض صحت، به نسخ معنا می‌کند.

امامت از آموزه‌های مهم اعتقادی همه گروه‌های شیعی است. امامیه و زیدیه دو فرقه زنده شیعی هستند که در این حوزه، باورهای مشترک و مختلفی دارند. یکی از فروعات مهم بحث امامت شئون امام است که خود می‌تواند زیرمجموعه‌هایی چون معناشناسی شأن، شئون فردی و اجتماعی امام، مقایسه شأن امام در فرق شیعه و... را دارا باشد. نوشتار حاضر به بررسی مقایسه‌ای شئون امام در آثار سیّدمرتضی از متکلمان امامی و قاسم رسّی از امامان زیدی می‌پردازد. سوال اصلی این است که شئون امام از دیدگاه این دو شخصیت برجسته متعلق به دو سنت کلامی شیعی چه شباهت‌ها و چه تمایزاتی دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که شأن امام، کارویژه‌ای است که منحصراً از امام انتظار می‌رود. سیّدمرتضی و قاسم رسّی به مرجعیت علمی امام معتقدند و شئون حکومتی و اقتصادی مختلفی را به او نسبت می‌دهند. سیّد برخلاف قاسم رسّی، شئون تکوینی و اخروی ویژه‌ای را در باب معجزه، امامت باطنی، شهادت بر اعمال و آگاهی از احوال مکلفین معرفی می‌کند که به عصمت و علم امام بازمی‌گردد؛ در حالی که قاسم رسّی عقیده‌ای به اغلب این شئون تکوینی و اخروی ندارد. این پژوهش در جمع‌آوری مطالب از شیوه کتابخانه‌ای و ابزار فیش‌نویسی و فهرست‌نویسی و در حوزه اندیشه‌ورزی از روش تحلیلی و مقایسه‌ای استفاده کرده است.

بر پایهٔ بسیاری از نقل‌ها، نظریهٔ «تفویض» به معنای قدرت استقلالی انسان در انجام افعال خود، به معتزله به عنوان یکی از فرقه‌های مهم اسلامی نسبت داده شده است. البته، این انتساب از ناحیهٔ برخی محقّقین به چالش کشیده شده و در مقابل، برخی به هواخواهی از آن برخواسته‌اند. این نوشتار در پی آن است تا با روش کتابخانه‌ای و با بررسی پایه‌های فکری معتزله در بحث از شیوهٔ آفرینش افعال انسان و جست وجو در عبارات ایشان و از سوی دیگر، با تکیه بر گواهی‌های کهن تاریخی در آثار فرقه‌پژوهان و نکته‌آرایی‌های بدیع در گونه‌شناسی اصطلاحات «تفویض و قدر»، به داوری در این میان نشسته و آورده‌ای منطقی را در پاسخ به این پرسش اصلی که «پیوند معتزله و تفویض چگونه قابل ارزیابی است؟‌» نتیجه دهد. بر این اساس، با استناد به آنچه گذشت و با عنایت به گزارش‌های علمای هم‌عصر و نزدیک به دوران اوج معتزله و همراهی نظام فلسفی مورد قبول اکثریت ایشان در پذیرش نظام اسباب و مسببات و وجود شواهدی متقن در عبارات برجای مانده از ایشان در نفی «استقلال‌» عبد در ایجاد افعال خویش و همچنین نارسایی شواهد مخالفان مانند بهره‌‌گیری از قاعدهٔ «استحاله اجتماع قادرین علی مقدور واحد» در انتساب این نظریه به ایشان، در نهایت، پیوند معتزله و تفویض را دارای پشتوانه منطقی و ادله کافی نیافتیم.

مقالة «بداء» در دايرةالمعارف اسلام چاپ لایدن هلند، به قلم گلدزیهر و تریتون به رشته تحریر درآمده و به معرفی آموزة بداء نزد شیعیان می‌پردازد. این مقاله مواردی چون تعریف بداء، ادلة آن، پیشینة تاریخی و برخی از مصادیق بداء را با استناد به منابع سنی و شیعی مطالعه كرده است. گرچه در این مقاله تلاش بر این بوده که هر دو دیدگاه مخالف و موافق را منعکس سازد، ساختار نامناسب و استفادة بیشتر از منابع اهل‌سنت (در مقایسه با منابع شیعی) مقاله را از نظر محتوایی دچار اشکالاتی ساخته که بازنویسی مقاله را ضروری می‌كند. اختلاف نظرات میان متکلمان امامیه در تبیین بداء نیز در ناموفق بودن نویسندگان غیرمسلمان از ارائة تصویری مشترک و بی‌‌اشکال از بداء سهم بسزایی داشته است. در این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی، محتوای ارائه‌شده دربارة موضوعاتی چون تعریف بداء و ارتباط آن با علم الهی، تاریخچة پیدایش عقیده به بداء در جامعة اسلامی و برون‌دادهای اجتماعی ـ تاریخی آن نقادانه ارزیابی می‌شود. افزون بر این، اشکالات موجود در ساختار فعلی مقاله مطرح و ساختار مناسبی براي اصلاح پیشنهاد می‌شود.

امامت آن موضوعی است که از نگاه بسیاری از محققین، نزاع بر سر آن موجب شکاف بین مسلمین و ایجاد مذهب های متعدد در یک دین گشته است. این موضوع برای مذهب شیعه از اساسی‌ترین و ریشه ای‌ترین مباحث مورد بحث و اثبات است. حساسیت آن از این روست که دین اسلام را دین تکامل یافته ای می‌دانند و حتی گمان تفسیر امامت به نحوی دیگر را نادرست می‌کنند و اکمال دین را بعد از پیامبر (ص) به وجود امام معصوم و منصوب من الله می‌دانند. لهاذا اگر حساسیت در مذهب شیعه بر سر این موضوع به طور حقیقی بسیار بوده و اهمیت آن را همان‌طور که محققین گفته اند پذیرفته اند، لازم می‌آید نسبت به آنچه دیگر ادیان و مذاهب در مورد دیدگاه شیعه راجع به امامت می‌گویند کنجکاو بوده و به دلیل آنکه گفتمان آن‌ها نشر یافته و موجب می‌شود در مجامع علمی تلقی شود که شیعه به طور حتم نظری را که آن‌ها نشر داده اند دارد، لازم و واجب است که نظریات آن‌ها توسط شیعیان بررسی و نقد منصفانه را ارائه دهند تا به نشر صحیح این نکات بنیادی، در این موضوع حیات بخش کمک کرده باشند. نویسنده می‌داند که جای کار و بحث در مورد مستشرقین و مباحث کار شده‌ توسط آن‌ها بسیار است، حتی در مورد موضوع امامت نیز این رساله و توان نویسنده به اندازه‌ی نیاز احساس شده برای بررسی این مطلب نبوده است. اما برای ادای دین، هرچند پر نقص، سعی بر ارائه و نقد کلیات موضوع امامت در نگاه مستشرقین را داشته است. امید بر آن است که خود نویسنده و یا محققین بهتر، گام های مهمتری را در این زمینه بردارند.

این پژوهش بر آن است با بررسی منظومه‌ی اعتقادی تشیع عقاید اختصاصی شیعیان اثنی‌عشریه را دریافته و به توصیف و تحلیل آنها از دیدگاه و بیان امام خمینی(ره)، بنیان‌گذار کبیر انقلاب اسلامی بپردازد. روش گردآوری داده‌ها در این پژوهشِ نظری، روش کتابخانه‌ای است و با بهره‌مندی از ابزار فیش‌نویسی و فهرست‌نویسی به توصیف و تحلیل داده‌ها پرداخته شده. با بررسی عقاید مسلمانان می‌توان دریافت که مسلمانان در اصل آموزه‌های توحید و معاد دیدگاه‌های مشترکی دارند و فروعی از این دو اصل به عنوان عقاید اختصاصی شیعیان مطرح می‌شود. تمسک شیعه به آموزه‌های اصیل قرآنی در کنار گنجینه‌ی علم اهل بیت علیهم‌السلام راهگشای آنها در پاسخگویی به مسائل و شبهات مطرح شده است. نظریه‌ی «امر‌بین‌الامرین»، آموزه‌ی «بداء» و اعتقاد به توحید به صورت «توحید ذاتی، صفاتی و افعالی» در کنار هم از جمله اختصاصات شیعه در ساحت خداشناسی و تبیین خاص شیعه از عدل، به عنوان مسأله‌ای که اختصاصی بودن آن در حوزه‌ی مسائل مرتبط با خدا قابل تأمل است، جای می‌گیرد. در ساحت آخرت و فرجام‌شناسی نیز آموزه‌ی شفاعت و اعتقاد شیعیان به شفاعت اهل بیت علیهم السلام و کارگزاری اهل بیت علیهم السلام از سوی خدا در امور مرتبط با قیامت از اختصاصات ساحت آخرت‌شناسی است. شیعیان در برخی مسائل دیگر نیز با هر یک از فرق اسلامی تفاوت نظر دارند ولی این موارد اختصاصی محسوب نمی‌شود و علاوه بر شیعیان برخی دیگر از فرق کلامی اسلام نیز بدان معتقدند. در این پژوهش پس از بیان ساختار کلی کلام اسلامی، آنچه به عنوان عقاید اختصاصی شیعه برشمرده شده، بر آثار امام خمینی(ره) عرضه شده است؛ نگاه جامع امام(ره) به مسائل به عنوان اسلام‌شناسی جامع الاطراف که فلسفه و عرفان و کلام را در تبیین آموزه‌های شیعی به صورت متوازن و هماهنگ به کار گرفته‌اند، موجب تکامل و یا تمایز دیدگاه‌های ایشان نسبت به سایر اندیشمندان مسلمان شده است. امام(ره) اختصاصاتی نیز در حوزه‌ی عقاید اسلامی دارند که در قالب نوع بیان خاص، تئوری جدید در پاسخ به شبهات و یا برهانی نو قابل طرحند. برهان فطرت، برهان ایشان در اتصاف صفات الهی که منجر به طرح دیدگاه‌های خاصی در مورد صفات الهی از سوی ایشان شده، تقریر خاص ایشان از معاد جسمانی و عقلی را می‌توان از اختصاصات کلامی امام(ره) دانست.

قاضي سعيد قمي شيعي و موسي‌بن ميمون يهودي، در دو اثر مهم خويش، يعني شرح توحيد صدوق و دلالهًْ الحائرين، بر تباين همه‌جانبه ميان آفريدگار و آفريدگان پاي مي‌فشارند؛ ازاين‌رو، ذات مقدس الهي را از هرگونه صفتي پيراسته مي‌دانند و وجود هرگونه صفت ثبوتي را براي ذات خداوند رد مي‌کنند. به‌باور ايشان، اعتقاد به صفت براي ذات الهي، چه آن صفت عين ذات باشد و چه زائد بر ذات، به نوعي تشبيه، ترکيب در ذات و به تکثير قدما مي‌انجامد و از شرک و الحاد در اعتقاد سر در مي‌آورد. ديدگاه هر دو دانشمند در بحث وجودشناسي صفات را، مي‌توان همان نظريه نيابت و خلو ذات از صفات دانست؛ گرچه در استدلال بر اين مدعا، ميان آنها تفاوت‌هاي اندکي به چشم مي‌خورد. به‌باور قاضي سعيد، اين نظريه، مقتضاي پيروي از رهنمودهاي اهل‌بيت عليه السلام در معرفت ذات الهي است و دلايل عقلي نيز اين مدعا را اثبات مي‌کند. از ديدگاه وي، در متون ديني، پيامبران و معصومان عليه السلام براي رعايت حال عوام مردم، صفاتي براي خداوند متعال بيان کرده‌اند، وگرنه خداوند از داشتن هرگونه صفتي پيراسته است. گفتني است که مبناي نفي صفات از ذات الهي، باعث شده هر دو متفکر در تفسير صفات وارد شده در متون ديني، روشي سلبي در پيش گرفته و صفات ثبوتي ذاتي را به صفات سلبي برگردانند و در معناشناسي صفات، مسلک الاهيات سلبي را برگزينند.