جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فضل‌­الله ­بن­ روزبهان (د.927 ق) از مورخانی است که در اندیشه تاریخ­‌نگاری اسلامی - ایرانی جایگاه ویژه‌­ای دارد. پرداختن ­به تاریخ از منظر یک فقیه محدث که همواره میان ذهن آرمان­‌گرای خود و وقایع موجود در جامعه در نوسان بود، موجب نگرش خاص او به تاریخ شده است. این مقاله با هدف پرداختن به ­­بررسی ویژگی­‌های تاریخ‌نگری خنجی و تأثیر آن بر تاریخ‌­نگاری او با تکیه بر عالم ­آرای ­امینی و دیگر منابع کمکی نوشته شده است. یافته­‌های پژوهش بیانگر این است که معرفت تاریخی مؤلف با توجه به­ چارچوب‌­های ذهنی و شرایط سیاسی و اجتماعی زیستگاهش بر اساس مؤلفه‌­هایی همچون نگرش دینی (تأویل‌­گرایی و تقدیرگرایی)، نگرش فرقه‌­ای­ و کلامی، نگرش انتقادی، اخلا­ق‌­محوری و نخبه­‌گرایی و بینش سیاسی- اجتماعی، همراه با رویکردهای روایی و تحلیلی - انتقادی استوار است.

هدف از پژوهش حاضر بررسی عوامل موثر بر شکل‌گیری تسنن دوازده امامی در قرن نهم هجری و تاثیرات متقابل آن در برابر تشیع می‌باشد. تلاش نگارندگان بر آن است تا به این پرسش جواب داده شود که چه عواملی در شکل-گیری اولیه و توسعه تسنن دوازده امامی در این قرن موثر بوده است؟ و تسنن دوازده امامی و تشیع چه تاثیرات متقابلی بر یکدیگر داشته‌اند؟ یافته‌های این پژوهش که به صورت توصیفی- تحلیلی صورت‌گرفته، حاکی از این است که برچیده‌شدن حلافت عباسی به عنوان قدرتمندترین نهاد دینی اهل تسنن، سبب شد تاسایر گروه‌های مذهبی بویژه شیعیان مجال فعالیت در فضای خاص سیاسی آن دوران را یافته و به تدریج بر تعداد پیروانشان افزوده‌شود. در کنار این امر فراگیر‌شدن نهضت‌‌های صوفی درایران با توجه به تسامح مذهبی تیموریان، نوعی خاص از تفکر جدید را وجود آورد که سعی داشت تا ضمن پایبندی به اصول مذهب تسنن، توجه ویژه‌ای به امامان شیعه (ع) داشته و روند متعادلی در همزیستی تسنن و تشیع در ایران بوجود‌آورد که تحت عنوان تسنن دوازده امامی شناخته می‌شود. در این بین تصوف به عنوان حلقه واسط جریانی شد که حاصل آن گذر مذهبی ایران از تسنن محض به تشیع در حدفاصل قرون هفتم تا نهم هجری بود.

ابوسعید ابوالخیر (357ـ440ق)، از جمله مشایخ متصوفه مکتب خراسان است که به دلیل نقش‌نمایی در عرصه‌های عرفان عملی از یک سو، و حضور گسترده در عرصه‌های تربیتی و اجتماعی از دیگر سو، توجه متون ادبی و عرفانی را معطوف به بیان کرامات خود ساخته است. بدون شک، نقش وی در خلال رخدادهای قرون چهارم و پنجم هجری قمری، در ایجاد همگرایی جامعه با تصوف بی‌بدیل و منحصر به‌فرد است؛ اما به نظر می‌رسد، برخی متون ادبی و عرفانی چون اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید که به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن‌منور (وفات پس از570ق) و درباره زندگی و اقوال و احوال شیخ به نگارش درآمده، در ذکر ارتباط شیخ با سران حکومت غزنوی و سلجوقی، راه اغراق پیموده‌اند. مقاله حاضر، نقش اجتماعی و سیاسی ابوسعید در خراسان عهد غزنوی و سلجوقی را از طریق مقایسه مطالب مندرج در اسرار التوحید با منابع تاریخی هم‌عصر او بررسی کرده است.

سیاست‌های مذهبی شاه طهماسب اول صفوی، نقش مهمی در فرآیند گسترش مذهب تشیع اثنی‌عشری در ایران عصر صفوی داشته است. بدون آگاهی از انگیزه‌های درونی شاه طهماسب برای به کار بستن این سیاست‌های مذهبی، نمی‌توان به درک صحیحی از وضعیت فرهنگی و مذهبی ایران در دوران حکومت او رسید. ریشه‌یابی منشأ اتخاذ سیاست‌های مذهبی و چگونگی بروز اعتقادات و علائق شاه طهماسب در اقدامات فرهنگی او، مسئله اصلی این پژوهش است. متغیرهایی نظیر شرایط سیاسی و مذهبی زمان و پیشینه اعتقادی شاه طهماسب در این مورد تأثیرگذار بوده‌اند و به نظر می‌رسد اولویت اصلی شاه طهماسب در بخش سیاست فرهنگی و مذهبی، اعتلای جایگاه خاندان پیامبر (ص) در جامعه بوده است که نشئت‌گرفته از اعتقادات و تمایلات درونی او است.

مسلمانان معتقدند که در کتب ادیان مختلف، اشاراتی مبنی بر ظهور پیامبراکرم(ص) و رسالت جهانی وی شده است. گوشه ای از این اشارات در عهدین، با وجود تحریف فراوان در اعصار مختلف، باقی مانده است. برای نمونه، در انجیل یوحنا، که بحث محوری آن رسالت جهانی پارقلیطا است، به جاودانگی دین و آیین او اشاره دارد. پارقلیطی، به اعتقاد مسلمانان برخلاف توصیه مسیح در اعصار مختلف مورد بی مهری قرار گرفته است؛ گروه های مختلف مسیحی، همواره سعی در تحریف داشته و هریک سعی نموده اند به نحوی آن را برخلاف واقعیت های موجود توجیه نموده، تفسیری متفاوت با شواهد و قرائنی که حاکی از رسالت جهانی پارقلیط است ارائه نمایند.بدین ترتیب، این سؤال مطرح می شود که استدلال مسلمانان در برابر منکران انعکاس رسالت جهانی پیامبراکرم(ص) در انجیل یوحنا چیست؟در باب های 14 و 16 انجیل، از واژه ای به نام «پارقلیطا» با رسالتی جهانی سخن رفته است. محققان مسلمان معتقدند شواهد مطمئن و موثقی وجود دارد که مراد از این واژه، همان «احمد»ی است که قرآن با قاطعیت تمام از ابدیت و جهان شمول بودن تعالیم وی سخن ها می گوید.