جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حاشيه اي است با عناوين (قوله-قوله) بر رساله قضا و قدر ملاصدرا كه يكي از شاگردان ملا علي نوري نگاشته و در ضمن از عبارت «قال الاستاذ» و هكذا قال الاستاذ سود جسته است. در فهرست موجود در برگ نخست نيز نام رساله «تقريرات الحكيم النوري دام ظله المتعلقة برسالة الصدرية ره في القضا و القدر» آمده است. (مرعشي نجفي، محمود) [مرعشي 35/361؛ الكرام البرره 3/47؛ كتابشناسي جامع ملا صدرا 275. ]

اين رساله حاوي چندين پاسخ و پرسش درباره مسائل گوناگون و عرفاني و فسلفي و كلامي است. پاسخها بيشتر با عنوان بدان اي مسلمان آغاز شده و ظاهرا از مولي علي نوري است. در اين رساله از حاشيه زاد المعاد مولا محمد باقر مجلسي و حاشيه شرح مختصر آقا حسين خوانساري و نان و حلواي شيخ بهايي ياد شده است. يكي از پرسشهايي كه در اين رساله بدان جواب داده شده است در اينجا با پاسخ آن نقل ميگردد: سوال - انسان هر فعلي كه ميخواهد بكند براي هر امري دنيوي و اخروي مجبور است يا مختار اكر بفرمايند كه امر بين الامرين است لاجبر و لا تفويض پس در اينصورت فساد ظاهر است جهت آنكه ظاهرا فعل شر را بنده بشراكت جناب باري كرده است جواب: بدان اي برادر كه اين سوال مشهور از غوامض و مشكلات مسائل اصوليه دينيه ميباشد و معركه آراي مختلفه، هر كس چييزي يافته و بافته از تار و پود فكر و خيال خود بافته است و حق آن است كه از معدن علم و عصمت عز صدور يافته كه « لا جبر و لا تفويض بل الامر بين الامرين » ليكن از دامن فهم مراد اين كلام معجز نظام صدق بنياد، دست فكر علماي ظاهر قاصر بفهم اين فقير منظور از اين سخن بي نظير بر درك علماي باطن محصور است. القصه ما رميت اذ رميت گفت حق فعل حق بر فعل ما دارد سبق يعني در صورت خلاصه رمز سراسر كنز اين است كه افعال عباد چنانچه حق تعالي در رد آيه كريمه مذكور، هم نفي كرده است و هم اثبات و ليكن فاعل خيرات بالحقيقه خداست و عباد فاعل بالعرض و مجاز ميباشند و بر عكس در فعل شرور و آفات و از اينجا رفع تعارض و تنافي ميانه آيات و اخبار ميشود و حقيقة و مجاز اينجا دخلي بحقيقة و مجاز مصطلح علماي علم عربيت ندارد. علماي باطن گشتاخ و بي ادبند و از شدت آداب داني احتياج به آداب علم ندارند. اينك فهرست داراي 34 سوال: سوال اول: علماي اماميه ... . چه ميفرمايند در اين مسئله شرعيه كه آيا روح اسناني مجرد سات يا مادي ... . ؟ سوال دوم: آيا روح انساني داخل مجموع بدن است و يا خارج از بدن ... . ؟ سوال سوم: وقتي كه جناب حضرت عيسي و ادريس ... . به بهشت داخل شدند از صورت جسم به اين بدن داخل شدند ... . ؟ سوال چهارم: شخي ميت را در خواب ميبند و با او گفتگو ميكند آيا ميت مزبور خود ميداند ... . ؟ سوال پنجم: وقتي كه عالم فاني ميشود بهشت و دوزخ هم فاني ميشود يا خير ... . ؟ سوال ششم: طائفه اي از اصحاب حضرت عيسي را حواريون كيگويند اسم ايشان حواريون بوده است ... ؟ سوال هفتم: حقيقت خواب چه چيز است و چه باعث ميشود كه بعضي خوابها مي بينند ... . ؟ سوال هشتم: بهشت و دوزخ حقيقي را جناب باري خلق كرده است و الحال موجود است يا نه يا در قيامت خواهند آفريد ... ؟ سوال نهم: جهت انسان در بهشت اكل و شرب هست يا نه ... ؟ سوال دهم: مراد از قالب مثالي چه ميباشد و معاني معين براي قالب مثالي هست ... . ؟ سوال يازدهم: انسان هر فعلي كه ميخواهد بكند براي هر امري دنيوي و اخروي مجبور است يا مختار ... ؟ سوال دوازدهم: نصاري از ما دليل خواسته باشند براي آمدن ... و دليل واضح براي قبول كردن ايشان چه چيز است ... ؟ سوال سيزدهم: روح از چه چيز خلق شده است و خود روح الحال چه چيز است ... ؟ سوال چهاردهم: بهشت دنيا در زمين است يا در آسمان ... . ؟ سوال پانزدهم: جناب اقدس الهي براي هر ذو حياتي عمري وقرر فرموده ... . و يا آنكه عمر حدي است كه نميگذرد ؟ سوال شانزدهم: ملائكه اناثند يا ذكور ... ؟ سوال هفدهم: پيش از طلوع آفتاب ... . سرخي كه در آسمان پيدا ميشود از چه چيز است ... . ؟ سوال هيجدهم: علماي اماميه چه ميفرمايند كه ايا روح انساني يا ساير حيوانات مجرد است ... . ؟ سوال نوزدهم: روح انسان داخل بدن است يا خارج از بدن ... . ؟ سوال بيستم: مراد از قالب مثالي چه ميباشد و كجا ميباشد ... ؟ سوال بسيت و يكم: بهشت و دوزخ خقيق را خدا آفريده است ... ؟ سوال بسيت و دوم: در احاديث هست كه وقت سكرات موت ... . و كيفيت حضور ايشان بچه نحواست ... . ؟ سوال بسيت و سوم: روح از چه چيز خلق شده و خود روح ... . ؟ سوال بسيت و چهارم: لعن بريزيد و شيطان و عمر ... . چه نفع دارد ... ؟ سوال بيست و پنجم: در دعاي كميل است كه الهي و مولاي اجريت خدا ايا جاري كردي ... . ؟ سوال بسيت و ششم: در حديث است كه درجعت و در سوال قبر ... . مراد از محض مومن و ... . ؟ سوال بسيت و هفتم: مثلا كسي سفر دريا ميكند و غزق ميشود ... . آيا در اينصورت حتمي است بايد بشود ... ؟ سوال بسيت و هشتم: خدايتعالي در روز الست كه ارواح مشركين را خلق كرده آيا ميدانست كه اينها كافر خواهند ... ؟ سوال بسيت و نهم: براي پيغمبران ... وفات حقيقي مثل انسان هست ... . ؟ سوال سيم: حقيقت خواب چيست ... ؟ سوال سي و يكم: اسنان هر فعلي كه ميكند از امور دنيويه يا اخرويه مجبور است يا مختار ... در پايان پاسخ به اين سوال گويد: زياده چه عرضه دارد عرصه تنگ است سوال سي و دوم: در حديث است كه در شب معراج پيغمبر از ... چرا بايد از كه از موت مكره باشد ... ؟ سوال سي و سوم: بعضي مكالمات كه شيخ بهائي در نان و حلوا فرموده از آنجمله: كاكل مشكين بدوش انداخته ... غرض شيخ از اين چه بوده ... ؟ سوال سي و چهارم: امام رضا (ع) وقتي كه بمجلس مامون داخل شد آيا امام ميدانست يا نه ... ؟ (عبد الحسين حائري) پاسخ به 35 پرسش گوناگون است كه به مباحث گوناگون كلامي و فلسفي مي پردازد. در الذريعه از اين رساله با نامهاي گوناگون ياد كرده در (جلد دوم، ص 85) با «الاسئلة السلطانية» آمده كه پرسش ها را از فتحعلي شاه و پاسخها را از حكيم نوري دانسته؛ در (جلد 5، ص 210) با عنوان «جوابات سلطان آقا محمد خان» كه پرسشها را از آقا محمد خان قاجار فرض نموده است؛ در (جلد 12، ص 246) با عنوان « سؤال و جواب» كه در حاشيه كشف الفوائد علامه حلي چاپ شده كه تقريبا يك سوم از اين نگاشته است. برخي پرسشها را از ميرزاي قمي دانسته اند كه با توجه به مضمون عاميانه برخي پرسشها اين انتساب بسيار بعيد است. پرسشها عبارت است از: 1- تجرد نفس؛ 2- جايگاه روح نسبت به بدن؛ 3- چگونگي ورود حضرت ادريس و عيسي به بهشت با بدن جسماني يا غير آن؛ 4- چگونگي بدن ميت و صدق و كذب اخبار ميت؛ 5- فناي بهشت و دوزخ؛ 6- سبب تسميه حواريون حضرت عيسي؛ 7- حقيقت خواب؛ 8- خلقت بالفعل بهشت و دوزخ؛ 9- خوردن و آشاميدن و ازدواج بهشتيان؛ 10- مرا از قالب مثالي و ... ؛ 11- جبر و اختيار؛ 12- دليل بر نبوت خاصه در مناظره با نصارا؛ 13- خلقت روح و علم بدان؛ 14- جايگاه بهشت دنيا؛ 15- عذاب قبر؛ 16- صدقه و دعا رافع اجل محتوماست؟؛ 17- ملائكه و بيان ذكوريت و اناثيت آنها؛ 18- علت سرخي آسمان و. .؛ 190 تجرد روح؛ 20- ارتباط روح و بدن؛ 21- قالب مثالي و پرسش از معراج جسماني؛ 22- جايگاه بهشت و دوزخ حقيقي؛ 23- چگونگي حضور پيامبر و ائمه در نزد محتضر؛ 24- خلقت روح و تفضيل ائمه بر يكديگر؛ 25- تاثير لعن بر اشقياء و صلوات بر اولياء؛ 26- شرح فقره اي از دعاي كميل؛ 27- رجعت، سؤال قبر، لوح محفوظ و محو و اثبات؛ 28- قضاي الهي؛ 29- علم حق در عالم ذر؛ 30- فوت پيامبران و اولياء؛ 31- حقيقت خواب و اخبار ميت؛ 32- جبر و اختيار؛ 33- پرسش از حديث قرب نوافل و انتساب تردد به خداوند؛ 34- تاويل ابياتي از شيخ بهائي و ملاي روم؛ 35- علم امام و تنافي آن با وقوع در تهلكه بويژه در اخبار حضرت رضا و حضرت علي عليه السلام. آغاز كتاب: سوال علماي اماميه و فقهاي اثني عشريه رضي الله عنهم چه ميفرمايند در اين مسئله شرعيه كه آيا روح انساني مجرد است يا مادي براي او فاني شدن هست يا نه اگر بفرمايند مجرد است و فاني نميشود چه ميفرمايند در خصوص آيه شريفه كل شي هالك الاوجه انجام كتاب: رضا به داده بده وز جبين گره بگشا ** كه بر من و تو در اختيار نگشاد است مجمل و ملخص سخن اين است كه عصمت مانع از ارتكاب مناهي است. و السلام [دانشگاه تهران 12/2771؛ مدرسه فيضيه 2/59؛ فهرستواره منزوي 6/93 و 6/160 با عنوان «روح» ]

ردّ «ميزان الحق» هنري مارتن پادري (1810-1883م) است، به نام فتحعلي شاه و عباس ميرزا نايب السلطنه و بدستور ميرزا عيسي قائم مقام فراهاني درسال 1232 نگاشته است. با ذكر اعتراضات پادري. (محمد باقر حجتي) مؤلف از دانشمندان معروف نيمه اول قرن سيزدهم بوده و در اصفهان مي زيسته است و اين كتاب را در رد بر يكي از مبلغين پرتستان كه در آن زمان در ايران بوده و به پادري معروف شده است در زمان فتحعلي شاه نوشته و در خطبه كتاب نام عباس ميرزا نايب السلطنه را نيز برده و خود گويد كه ميرزا عيسي قائم مقام فراهاني وزير معروف، به او پيغام داده كه چنين كتابي بپردازد. (سعيد نفيسي) آغاز كتاب: بسمله. الحمدلله الاول بلا اول کان قبله و الآخر بلا آخر يکون بعده ... پس بر راي اخوان صفا و خلاّن وفازاده خاکسار بي قدر و مقدار عرضه مي دارد که درعهد معدلت مهد پادشاه انجام كتاب: حاجتي باعاده آن نمي باشد الحمدلله ... علي هاجرها وآله الوارثين لکماله سلام الله اکمل التام الشامل العام وصلواته الدائمة وبرکاته القائمة والسلام. [مرعشي 3/249؛ نسخه هاي خطي فارسي، منزوي 2/931؛ الذريعة 6/257؛ کتابخانه ملک 2/207؛ فهرست آستان قدس 1/114 [براي اطلاع از بقيه كتبي كه بر رد اين كتاب نوشته شده است بنگريد به الذريعة 10/214 ذيل عنوان «الرد علي الفادري (پادري) النصراني» ] و 4/91؛ الهيات تهران ص 46؛ ادبيات تهران 3/11 و 15؛ كتابخانه مجلس شورا 6/59 و 23/598 و 10/2098؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 2/86؛ ذريعه 3/102 «برهان الملة» ناشناخته، همانجا 6/257 «حجة الاسلام» كه مي گويد در رد هنري مارتن است با تاريخ نگارش 1332ق؛ اعلام 2/1665 علي النوري بن جمشيد؛ نسخه ها 2/947 «رد هنري مارتين» ناشناخته؛ مرعشي، اشكوري 3/249 كه تاريخ انجام را 1232 ق آورده است؛ مشار، فارسي 2/5084 «ميزان الحق» دو عنوان از دو تن؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص214؛ رايانه ملي ص 788؛ رايانه استان قدس؛ فهرستواره منزوي 9/261]

از آخوند ملا علي نوري سپاهاني در اينكه هيچ زماني بي امام نخواهد بود در پاسخ شاگرد خود حسيناي ليورجاني. (محمد تقي دانش پژوه) آغاز كتاب: بسمله. حوقله ... . و ما اردت الا الاصلاح ما استطعت ... ... باقرة عين الاحباء مولانا حسينا ... . اگر ازين دو فرقه استفسار ننمودي. انجام كتاب: عما يصفون. [دانشگاه تهران 13/3310؛ فهرستواره منزوي 9/130]

جذوات و مواقیت، از مهم ‌ترین آثار فلسفی میرداماد (۹۷۰ـ۱۰۴۱)، به فارسی. نام این اثر، به تصریح مؤلف و در کتابهایی چون نِبْراسُ الضیاء، القبسات و شرح میرسیداحمد علوی بر دو بیتی «عینان عینان»، جذوات و مواقیت است که گاه در برخی منابع برای اختصار یا از باب تسمیه کل به جزء، با عنوان جذوات نیز از آن یاد شده است. جذوات جمع «جَذْوه» به معنای پاره آتش و مواقیت جمع «میقات» به معنای وعده گاه است، که ناظر بر فصول کتاب و متأثر از اصطلاحات حکمت اشراق هستند. میرداماد با الهام از آیه شریفه ۹۹سوره قصص و تحت تاثیر شدید حکمت اشراق شیخ شهاب‌الدین سهروردی نام ۱۲ فصل آغازین کتاب حاضر را جذوه نهاده است .جذوات در واقع پاسخ‌نامه میرداماد به این پرسش علمای هند است که 'چرا هنگام تجلی حضرت حق, کوه طور بسوخت, اما پیکر حضرت موسی علیه‌السلام نسوخت .'این کتاب, در عین حال تفسیری حکمی بر آیه شریفه ۱۴۳سوره اعراف و نیز اثری مبسوط در علم حروف و اعداد به شمار می‌آید .زیرا در نیمه پایانی کتاب میرداماد از رابطه حروف و اعداد با عوالم هستی و اسرار و لطایف حروف برای حل شبهه یاد شده بهره برده است .ملمع نویسی, تقدیم فعل بر فاعل, تطابق صفت و موصوف در تانیث و تذکیر, و تطویل از جمله ویژگی‌های این کتاب است .مهم‌ترین مباحث جذوه‌ها عبارت‌اند از :مراتب طولی و عرضی موجودات دو جهان هستی, اولیت و آخریت واجب تعالی, اسامی عالم مجردات و عالم جسمانیات, وحدت واجب الوجود, کیفیت و ترتیب صدور عقول, ترکیب مراتب صدور, دیدگاه‌های گوناگون درباره مثل, اسمای حسنی, ویژگی‌های نبوت, حقیقت مرگ, حقیقت زهد و عبادت, و مانند آن .

كتاب «نبراس الضیاء و تسواء السواء فی شرح باب البداء و اثبات جدوی الدعاء» تاليف مير محمدباقر داماد از حکمای نامدار عصر صفوی است که با ظهور در حوزه فکری اصفهان، فلسفه را متحول ساخت و سعی داشت مبانی حکمت مشّا را با جلوه­ های اشراقی در هم آمیزد. این رساله، درباره مسئله بداء به رشته تحریر درآمده و از مهم ترین آثار کلامی میرداماد به شمار می آید. تا جایی که در آثار اندیشمندان پس از وی تأثیر چشم گیری داشته است.

تفسیر ملاصدرا در هفت جلد به زبان عربی و شیوه فلسفی و کلامی و سبک اشراقی می‌باشد. مـلاصدرا نخست بعضی از آیات قرآن و سوره‌های مناسب را که امکان خوض در مباحث فلسفی و عرفانی داشته انتخاب نموده سپس به تفسیر آنها می‌پردازد. لـذا تـفـسیر او شامل بخشی از قرآن است که آنها عبارتند از سوره حدید، سوره اعلی، آیة الکرسی، سوره نور، سوره سجده، سوره واقعه، سوره زلزال و سوره جمعه. بـعـد از سـال ۱۰۴۱ ق مـفسر تصمیم به تفسیر تمامی قرآن می‌گیرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغایت آیه ۶۵ سوره بقره (و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت) دیگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات یافت و در همان سامان به خاک سپرده شد. وضعیت کتاب: نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه ای در قزوین و نسخه‌های متعدد در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه مرعشیه قم موجود است. این تفسیر نخستین بار سوره الواقعه و تفسیر آیه النور در سال ۱۳۱۳ ق و بعد بارها با بقیه سوره‌ها و مجموع تفسیر در تهران چاپ سنگی شده است. سـپـس آقـای سید عبداللّه فاطمی از سوره الحمد لغایت آیه (یا ایها الناس اعبدوا ربکم) در ۴۵۶ صـفـحـه بـقـطـع وزیـری بدون تاریخ طبع نموده و مجدد در سال‌های ۱۳۵۲ - ۱۳۶۷ ش توسط انتشارات بیدار قم در هفت مجلد طبع گردیده است.

نبراس الضياء و تسواء السواء في شرح باب البداء و إثبات جدوی الدعاء، اثر میر محمدباقر داماد (متوفی 1041ق)، رساله‌ای است درباره مسئله بداء و به‌مناسبت‌ نقد فخر رازی به شیعه در باب بداء و پاسخ خواجه نصیر طوسی پرداخته‌ و نظر‌ خود را در تبیین این مسئله آورده است. کتاب حاضر یکی از آثار مهم کلامی میرداماد است؛ چه، اینکه در آراء تمام اندیشمندان پس از او، جای پای این رساله به چشم می‌خورد. کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز و مطالب مشتمل بر یک دیباچه و سه بخش کلی است. در مقدمه مصحح، پس از نگرشی کوتاه به خصایص کلام شیعه دوازده امامی، از جمله منصوص بودن امامت، رجعت، تقیه و بداء و ارائه کتابنامه‌ای در آن، به تحلیل آموزه بداء پرداخته شده است. مؤلف در دیباچه رساله، با نقل کلام امام فخر رازی، بیان خود را آغاز می‌کند. فخر رازی در کتاب «محصل» گوید: شیعه با استفاده از دو اصل بداء و تقیه، خود را از هر اشتباه و کذبی مبرا می‌نمایند. همی گویند در آینده ما دارای حکومت و عزت خواهیم شد و وقتی بدان دست نمی‌یابند، گویند بداء شده است و وقتی حرفی می‌زنند و بعد معلوم می‌گردد که خطا و باطل بوده، گویند تقیتا گفتیم. خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب «نقد المحصل» به پاسخ از این افتراء برآمده و گوید: اولا خبر بداء خبر واحد است - در مورد اسماعیل پسر امام جعفر صادق(ع) - و موجب علم و عمل بدان نیست و ثانیا تقیه مورد خاص دارد و در تمام موارد جایز نیست. محقق داماد از کلام امام فخر رازی برمی‌آشوبد و کلام خواجه نصیرالدین طوسی را در مسئله تقیه مورد قبول و در مسئله بداء مورد اشکال قرار داده و می‌گوید: اولا مسئله از طریق اهل سنت نیز مطرح گردیده و پاره‌ای از آیات قرآنی دال بر آن است. ثانیا خبر روایت بداء در مورد اسماعیل پسر امام جعفر صادق(ص) غیر قابل قبول است و معارض با اخبار باب امامت ائمه اثناعشری(ع) است و بر اساس مبنای فوق، پایه بخش نخستین رساله خود را پی می‌نهد. بخش اول: در پی انتقاد به خبر بداء، نویسنده امامت ائمه اثناعشری را محرز می‌داند، ولذا ادله اثبات امامت را بر دو پایه استوار می‌بیند: الف)- احادیث و اخبار فضائل ائمه اثناعشری(ع)؛ ب)- مثالب و کژی‌های موجود در جانشینان دروغین خلافت. بدین طریق او بیش از یک‌سوم رساله خود را به همین اصل اختصاص داده که در آن نیز از گفتارهای جدلی و خطابیاستمداد جسته است. بخش دوم: در این بخش به طرح اصلی رساله پیرامون بداء رسیدگی می‌گردد که خود بر سه پایه استوار است: الف)- ذکر اخبار وارده در مسئله بداء؛ ب)- بررسی لغوی واژه «بداء» و عدم انکار استناد آن به خداوند؛ ج)- طرح بیانی مسئله بداء که این بخش نیز بر دو قسمت است: طرح آموزه بداء و هماهنگی مفهوم آن با نسخ و اختلاف آن در تشریع و تکوین که در پایان رساله با اشاره‌ای گذرا به طرح همین بخش، رساله به‌صورت ناتمام انجام یافته است. بررسی مسئله تکوین و موجودات مکون که در پی آن، به مذهب تثلیث و تربیع در اقسام موجودات اشاره شده و در این رهگذر، وجه تخصیص بداء به مکونات، روشن می‌‌گردد. بخش سوم: این بخش که از جهتی، یک بخش فرعی و استطرادی در مسئله بداء می‌باشد، به اعتباری به‌طور مستقیم با بداء در ارتباط است. در این مرحله به طرح حصول کثرت از وحدت از رهگذر مسائل علم حروف و اعداد اشاره شده که بیش از یک‌پنجم رساله را به خود اختصاص داده است. بداء - در لغت عرب - به معنای آشکار شدن چیزی پنهان است و نیز در جایی که برای انسان تغییر عقیده یا علم حاصل شود، به کار می‌رود و در‌ قرآن مجید‌ آمده است که: «بدا لهم سيئات ما عملوا». متکلمان و مفسران مسلمان در شرح و تفسیر آن، مطالبی نزدیک به هم ‌‌گفته‌ و نوشته‌اند، ولی این مسئله در نظر میرداماد اهمیت‌ ویژه‌ای داشته و در این کتاب، به‌صورت مفصل، بدان پرداخته است. میرداماد در توضیح‌ مسئله بداء می‌گوید که بداء مانند «نسخ» است - و می‌دانیم که نسخ به معنای تغییر تمام یا بخشی‌ از حکم شرعی و قانون‌ موضوعه است، پس از آنکه، دیری آن حکم و قانون عملی شده باشد - اگر در اوامر و نواهی شرعی که خطاب به مردم است تغییری یافت گردد یا به‌کلی برداشته شود، آن را «نسخ» می‌گویند و هرگاه که أمر تکوینی (یعنی‌ سرنوشت رقم‌خورده‌ای) از جانب خداوند دگرگون شود - مثل آنکه با دعاء و صدقه و مانند آن، بلائی از سر انسان بگذرد - آن را بداء می‌نامند. اما بداء در سلسله مراتب امر و مشیت الهی جایی معین دارد و چون‌ علم‌ الهی را به مراتب قضا و قدر علمی و عینی تقسیم نموده است، قضای الهی را به‌دور از هرگونه بداء و تغییر ‌و تبدیل می‌داند؛ همچنان‌که آن را حتی درباره مفارقات (موجودات منزه از ماده‌ مانند‌ فرشتگان) روا نمی‌داند. میرداماد معتقد است که در وعاء دهر - که جای ثبات و نظام جامع و کلی حوادث و حقایق است - بداء راه ندارد؛ زیرا اگر در دهر راه یابد، مانند آن است که دهر‌ از ثبات‌ خود بیرون آمده و شکل تغییر و سیلان را - که ویژه ماده است - پذیرفته باشد. آنچه که در آن، بداء راه دارد، عالم «قدر» است که با وعاء زمان منطبق است. مسئله بداء، از یک طرف به مسئله وعاء دهر و از‌ طرف‌ دیگر‌ به قضای الهی و مراتب علم باری تعالی مربوط می‌گردد و بر روی هم روشن می‌‌شود‌ که دستگاه‌ فلسفی‌ میرداماد بر محور وعاء دهر و حدوث دهری بنا شده و استوار است و از‌این‌رو‌ در کتاب حاضر نیز به بهانه اثبات و تصحیح بداء - که از عقاید امامیه است - به بیان انحاء‌ حدوث‌ ذاتی و دهری و زمانی می‌پردازد و وعاء زمان و ویژگی‌های آن و فرق‌ زمان‌ با‌ وعاء ثوابت دهری را شرح می‌‌دهد. گویی با بیان اوصاف وعاء زمان که اساس و جوهره ذاتی‌ آن‌ حرکت و تغییر و تبدل و سیلان و بی‌قراری است، می‌خواهد نتیجه بگیرد که «بداء» نه‌ فقط‌ صحیح‌ و ممکن که بایسته و ناگزیر است و حکم ثابت الهی در جهان متغیرات بایستی گاهی به‌صورت‌ بداء، جامه عوض کند.

کتاب «تقویم الإیمان و شرحه کشف الحقائق» تالیف میر محمدباقر داماد است. این مجموعه شامل متن «تقویم الایمان», نوشته میرداماد و شرح آن با عنوان «کشف الحقایق» است که آن را سید احمد علوی عامل نگاشته است. افزون بر آن کتاب با تعلیقات ملا علی نوری همراه است. متون یاد شده, هر سه به زبان عربی است. اما مقدمه مفصل مصحح که به زبان فارسی است اطلاعاتی را در باب «تقویم الایمان», شروح و تعلیقات آن, چگونگی تصحیح اثر به دست می دهد. گفتنی است فصل آغازین تقویم الایمان به برخی مبادی و مباحث مربوط به امور عامه اختصاص دارد که از آن جمله است: تعریف فلسفه, موضوع فلسفه, مسائل فلسفه, انقسام موجود به واجب و ممکن, تقسیم به جوهر و عرض, ملاک نیاز ممکن به علت, و تساوق وجود و تشخص. مباحث فصل دوم بیشتر به براهین اثبات واجب و ابطال تسلسل و دور مربوط می شود. فصل سوم و چهارم, بیشتر به تبیین و اثبات صفات سلبی واجب اختصاص دارد. در فصل پایانی کتاب نیز مباحث معرفت شناسانه و دیدگاه های میرداماد در مقوله علم به ویژه علم الهی مطرح گردیده است.