جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شخصي به نام «امير فضل الله بقي مؤيد» اشكالاتي بر كلام الهي «قل هو الله احد» وارد كرده كه مؤلف در اين مختصر پاسخ آنها را داده است. ظاهرا مراد از امير فضل الله، مير فضل الله بن محمد كيا استرآبادي است كه از شاگردان معروف محقق اردبيلي و در عقليات صاحب نظر بوده است و از او نقل شده كه هنگام وفات از اردبيلي پرسيدند كه بعد از شما به كه رجوع كنيم، محقق اردبيلي پاسخ داد كه در مسائل شرعيه از مير علام و در مسائل عقليه از مير فضل الله (رياض العلماء 4/362 و 5/117). و همين مي تواند مؤيد صحت نسبت اين رساله به مقدس اردبيلي باشد. در الذريعه دو كتاب به فضل الله استرآبادي با نامهاي «التوحيد في دفع الشبهات الثلاث عن كلمة التوحيد» (4/488) و «شرح كلمة التوحيد و دفع الشبهات عنها» (14/41) نسبت داده كه موضوع آن با آنچه محقق اردبيلي در ابتداي تهليلية آورده مطابق است و البته اين دو نام مذكور در الذريعه، دو عنوان از يك كتاب است. آغاز كتاب: بسمله، و به نستعين يقول المعتصم بحبل ربه الصمد ... . . احمد لما رايت ما كتبه السيد المدقق امير فضل الله التقي المويد بعض الشبهة علي كلمة التوحيد و « قل هو الله احمد » اردت الجواب الحري عند كل احمد ... . انجام كتاب: قال الشبهة الاولي في تركيبها فيدل علي نفي اله واحد، فتامل، تمت بعون الرب الودود. [دانشگاه تهران 16/678]

چند برگي است به نقل از خط علامه مجلسي که از حديقه الشيعة مقدس اردبيلي نقل نموده وشامل احاديثي در رد صوفيه است. توضيحات به فارسي واحاديث به زبان عربي آورده شده است.

با ستايش شاه عباس دوم (1077-1052ق) در ديباچه: شعر. اول شهي كيم جلوسه تاريخ ديمشم يكه مصرع دلخواه. ثالث قهرمان روي زمين شاه عباس ثاني جمجاه 1052 ق. در «مقدمه» و 5 «باب» و 1 «خاتمه» : 1- درباره واجب الوجود. 2- صفاته ثبوتيه 3- صفات سلبيه 4- نبوت 5- امامت. و اين يكي گسترده، در چند «فصل». «احمد منزوي ». اين رساله، ترجمه همان رساله «عقائد الاسلام» تركي است منسوب به مقدس اردبيلي است كه معلوم نيست ترجمه از اردبيلي است يا غير او و در رساله تركي آن هم ترديد شده است. بايد توجه داشت كه همين ترجمه نسخه اي با تاريخ كتابت 1037 در مدرسه فيضيه دارد كه جمع كردن آن با تاريخ 1050 را مشكل مي كند مگر اينكه آن را داراي دو ترجمه بدانيم. «درايتي» ترجمه فارسي عقايد الاسلام منسوب به مقدس اردبيلي است. «حافظيان» آغاز كتاب: شكر بيحد به آن واجب الوجود كه اثبات الوهيتش مثل الشمس في كبد السماء ظاهر و پيدا و ثبوت و حدانيتش مثل (النهار اذا تجلي) باهر و هويدا است ... انجام كتاب: اگر درواقع ضروري باشد نزد ديگران و لکن بر او ظاهر نشده باشد سبب کفر شدن به انکار آن ظاهر نيست چه جاي آنکه اجماعي باشد که ضروري نشده باشد مثل حرمت جماع درحيض تمت.

منسوب به مقدس اردبيلي درگذشته 993 ولي آنطور كه از ديباچه كتاب بر ميآيد تاريخ نگارش آن پس از 1052 كه سال جلوس شاه عباس ثاني است مي باشد. با سربند «لمولفه» برخي از سروده ها را به كار برده است. با ستايش شاه عباس دوم (1077-1052ق) در ديباچه: شعر. اول شهي كيم جلوسه تاريخ ديمشم يكه مصرع دلخواه. ثالث قهرمان روي زمين شاه عباس ثاني جمجاه 1052 ق. در «مقدمه» و 5 «باب» و 1 «خاتمه» : 1- درباره واجب الوجود. 2- صفاته ثبوتيه 3- صفات سلبيه 4- نبوت 5- امامت. و اين يكي گسترده، در چند «فصل». «احمد منزوي ». اين رساله در برخي منابع به خود مقدس اردبيلي نسبت داده شده و اثري فارسي نيز با همين نام و موضوع موجود است كه برخي از او دانسته اند. آنچه در ترديد اين نسبت آمده تاريخ 1050 است كه در متن تركي ديده شده است. متن تركي از او نيست (الذريعه 15/281) زيرا تاليف كتاب حد اقل 59 سال بعد از وفات اردبيلي بوده است. و اصل اثر از خود اوست كه نسخه هائي با تاريخ كتابت قبل از قرن 11 و تاريخ قبل از 1050 دارد كه آن را تاييد مي كند. جز آن كه وجود تاريخ در ديباچه، احتمال افزودن هاي بعدي را تقويت مي كند. «درايتي» در اصول دين است شامل چهار باب: 1. اثبات واجب2. نبوت3. امامت4. معاد اين كتاب به عربي و فارسي ترجمه شده است. «حافظيان» آغاز كتاب: بسمله، شكر بيحد او لواجب الوجود كيم اثبات الوهيتي الشمس في كبد السما ... و بعد، يلمك كرك كيم مراد بو جمله عالمدنك و مقصد خلق نبي ... انجام كتاب: يا عالم افلاكده و اكو عالم. تمت الكتاب بعون الله تعالي الملك الوهاب و حسن توفيقه. [مدرسه فيضيه ص 4؛ ذريعه 15/281؛ دائرة المعارف 2/17] شرح و حواشي: ترجمة العقائد = اثبات الامامة مسأله دان، اسماعيل بن حسين (-11) عقايد الاسلام (ترجمه) تبريزي، محمد بن تقي (-14)

حاشيه ايست با عناوين « قوله - قوله » برقسمت الهيات شرح جديد قوشچي تجريد الاعتقاد خواجه نصير طوسي که بنا به تصريح اردبيلي اين حاشيه رابراي فرزندش تقي الدين در 13 ربيع الاول 986 به پايان رسانده، اما دربرخي فهارس 19 ربيع الاول 982 تاريخ اتمام کتاب ضبط شده است . از اين حاشيه در الذريعه (6/113)، در بحار الانوار (1/23)، رساض العلماء (1/57)، خاتون آبادي در وقايع السنين (ص 492)، در روضات الجنات (1/84)، در اعيان الشيعه (3/83) نام برده شده است. حاشيه ايست متوسط با عناوين قوله-قوله بر شرح علاء الدين قوشچي(879ق) بر الهيات تجريد الكلام خواجه نصير الدين طوسي كه در نجف اشرف براي برخي از تلاميذ خصوصا فرزندش تدريس مي نموده و فقط الهيات از شرح قوشچي حاشيه شده است... «باريك بين، محمد كريم» حاشيه مفصلي است بر بخش لاهيات شرح تجريد الاعتقاد وقشچي،كه براي فرزندش ابوالصلاح تقي الدين محمد نگاشته و در روز سه شنبه 13ريبع الاول 986 به انجام رسانيده است. اين حاشيه با تحقيق دكتر احمد عابدي به وسيله انتشارات دفتر تبليغات اسلامي در قم به چاپ رسيده است. «حافظيان» آغاز كتاب: تزيين حواشي شرح تجريد الكلام يستدعي حمد واجب الوجود الملك العلام. احمده علي ما فضلنا من الانام و اشكره علي ما خصنا به من سوابغ الانعام.... و بعد فان هذه حواش اتفقت من افقر العباد الي رحمة ربه الغني احمد الاردبيلي نزيل الغري علي الهيات شرح الجديد للتجريد....المقصد الثالث في اثبات الصانع تعالي و صفاته اي في اثباتها سواء كانت ثبوتية او سلبية، او المراد الثبوتية و ذكر السلبية بالتبع، او عطف علي « اثبات» اي في ذكر الصفات و بيانها ثبوتية او سلبية. قال المحقق الطوسي رحمه الله « الموجود ان كان واجبا فهو المطلوب و الا استلزمه» اي ام كانت الشيئ الذي ثبت له وجود و ثبوت واجبا فهو المطلوب، اذ لا شك في وجود الموجود... انجام كتاب: و ايضا للامر بالمعروف و النهي عن المنكر شروط و احكام و مراتب مذكورة في الفقه ليس هنا محله فليرجع اليه. هذا آخر ما اردناه من القيود علي الهيات التجريد لبيان ما ينتفع به الولد الاعز، وفقه الله تعالي للعلم و العمل ابتغاء لمرضاته الواحد الاحد، ابوالصلاح تقي الدين محمد. كان ذلك في يوم الاربعاء ثالث عشر شهر ربيع الاول سنة سب و ثمانين و تسعماة هجرية. تم و كمل. [آيت الله جليلي 91؛ فهرست سپهسالار 4/210؛ الذريعة 6/113؛ مدرسه نواب 519؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1313 ؛ مجلس شوراي ملي 11/112؛ كتابخانه ملي تبريز 1/405؛ التراث العربي 2/298 ؛ نشريه 4/447 ؛ مرعشي 18/279 ؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 197 و 638 ؛ كتابخانه عمومي اصفهان 1/225 ؛ مكتبة اميرالمؤنين 2/374 ؛ رايانه آستان قدس]

رساله ايست دراصول دين شامل چهار باب داراي فصول: باب اول دراثبات واجب الوجود باب دوم: نبوت باب سوم: امامت که مفصل تر ازابواب ديگر است و چهار پنجم كتاب را تشكيل مي دهد. و مؤلف به مناسبت، شرح حال جمعي از علماء شيعه واز جمله نام کتب شيعه را درآن آورده است. باب چهارم: دربيان معاد و حقيقت ما جاءبه النبي (ع) اين کتاب را قبل از حديقة الشيعه خود نوشته است زيرا در آن به اين اثرش اشاراتي دارد. «اردلان» محقق اردبيلي در ابتدا تقليد در اصئل عقايد را جايز مي دانسته ئ سپس از آن عدول كرده است. در «حديقة الشيعه» آنرا «اثبات الواجب» ناميده است. منزوي گويد: «اين كتاب دو برگردان تركي دارد كه يكي از محمد فرزند نقي تبريزي كه در تهران چاپ سنگي شده و دوم ميرزا اسماعيل فرزند حسين نايب تبريزي كه در سال 1332 در تبريز چاپ سنگي شده است. » از اين رساله با دو سرآغاز متفاوت در فهارس آمده جز آن كه رساله اي تركي نيز از آن موجود است كه بعضا از مقدس اردبيلي دانسته شده. معلوم نيست كه اصل رساله به چه زبان بوده و آيا يكي است يا دو رساله و ممكن است «عقائد الاسلام» او، جز اصول دين باشد ولي رساله اي فارسي و تركي با يك سرآغاز كاملا نشان مي دهد كه يكي ترجمه ديگري است. با اين تفاوت كه در توضيح يكي 5 باب آمده و در ديگري 4 باب ذكر شده است و انجام هر دو رساله يكي است. در الذريعه رساله «اصول دين» با آغاز «بدان هداك الله ... » را همان رساله چهار بابي و از مقدس اردبيلي دانسته و «عقائد الاسلام» همان متن تركي و پنج بابي است كه منسوب به مقدس اردبيلي است و داراي ترجمه فارسي است و داراي تاريخ جلوس شاه عباس دوم است كه انتساب آن به مقدس اردبيلي را كاملامخدوش مي كند. فهرستنگاران از آن با عنوانهاي اثبات واجب، اصول دين، اثبات امامت ياد كرده اند كه همگي يك رساله است. محقق اردبيلي براي آن نامي انتخاب نكرده ولي در ديگر تاليفاتش با عناوين اثبات واجب، اثبات امامت، رساله فارسيه و بعض الرسائل از آن ياد كرده است. در مجمع الفائدة (3/213-219) كه بسياري از موارد برشمرده او در رساله اصول دين هست؛ در حديقة الشيعه كه چندين بار با نامهاي اثبات واجب (دو مورد)، رساله فارسي و رساله فارسيه (هر كدام دو مورد)، اثبات امامت (سه مورد) و در سه مورد ديگر با عنوان رساله نام برده و مطالبي را از آن نقل كرده و يا به آن ارجاع مي دهد؛ در حاشيه شرح تجريد كه از اصول دين خود ياد مي كند. «درايتي» از كتابهاي معروف مقدس اردبيلي است كه در وصف آن آمده: رساله در كلام به روش شيعي و بيشتر در امامت است و در چهار باب و از كشاف و تفسير طبري و كتابهاي اخبار و اصول چهارگانه شيعي و از ابن ابي الحديد و سعد تفتازاني و قوشچي و شاه اسماعيل ياد مي كند. (فهرست دانشگاه تهران 3/578). منزوي در فهرست نسخه هاي خطي (2/879): «از ملا احمد مقدس اردبيلي ... در چهار باب 1- اثبات واجب و صفات ثبوتيه و سلبيه اش در 3 فصل؛ 2- پيامبري؛ 3- امامت؛ 4- معاد. در بحث امامت بسيار سخن گفته و سه چهارم كتاب را در برگرفته است و در آن سرگذشت چند تن از دانشمندان شيعه و نگارشهاي آنان را آورده است و در حديقة الشيعه از كتابي به نام اثبات الواجب ياد كرده است. » در كشف الحجب، ص 228 از رساله اثبات الواجب فارسي اردبيلي نام برده و به تبع آن در مرآت الكتب (2/8) نيز مطرح شده است. در حديقة الشيعه در ص 3 و 7 به رساله اثبات الواجب ارجاع داده است. فقط سخن در اين است كه مراد از اثبات الواجب در حديقة الشيعه همين رساله است يا رساله اي ديگر؟ و اصولا حديقة الشيعه از مقدس اردبيلي است يا خير؟. اين رساله با عنوان «ترجمة العقائد» در كشف الحجب (ص117)، و «رسالة في اثبات الواجب الوجود» در همان (ص 228)، و «اثبات الواجب» در الذريعه (1/103)، « اصول دين» در الذريعه (2/183)، و «ترجمة العقايد» در الذريعه (4/117) و «كلام» در فهرست دانشگاه تهران (5/1885) ياد شده است. منزوي گويد: «اين كتاب دو برگردان تركي دارد كه يكي از محمد فرزند نقي تبريزي كه در تهران چاپ سنگي شده و دوم ميرزا اسماعيل فرزند حسين نايب تبريزي كه در سال 1332 در تبريز چاپ سنگي شده است. » از اين رساله با دو سرآغاز متفاوت در فهارس آمده جز آن كه رساله اي تركي نيز از آن موجود است كه بعضا از مقدس اردبيلي دانسته شده. معلوم نيست كه اصل رساله به چه زبان بوده و آيا يكي است يا دو رساله و ممكن است «عقائد الاسلام» او، جز اصول دين باشد ولي رساله اي فارسي و تركي با يك سرآغاز كاملا نشان مي دهد كه يكي ترجمه ديگري است. با اين تفاوت كه در توضيح يكي 5 باب آمده و در ديگري 4 باب ذكر شده است و انجام هر دو رساله يكي است. در الذريعه رساله «اصول دين» با آغاز «بدان هداك الله ... » را همان رساله چهار بابي و از مقدس اردبيلي دانسته و «عقائد الاسلام» همان متن تركي و پنج بابي است كه منسوب به مقدس اردبيلي است و داراي ترجمه فارسي است و داراي تاريخ جلوس شاه عباس دوم است كه انتساب آن به مقدس اردبيلي را مخدوش مي كند. «درايتي» آغاز كتاب: بدان هداك الله كه چون آدمي قابل علم و تكليف، مكلف است به اصول دين و فروع آن به عقل و نقل و دوم موقوف است به اول پس بايد كه اول اولرا بداند و آن چهار است لهذا اين رساله مرتب شد بر چهار باب ... انجام كتاب: اگر درواقع ضروري باشد نزد ديگران و لکن بر او ظاهر نشده باشد سبب کفر شدن به انکار آن ظاهر نيست چه جاي آنکه اجماعي باشد که ضروري نشده باشد مثل حرمت جماع درحيض تمت. [الهيات مشهد 1/300 و 2/151؛ فهرست سپهسالار3/36و 3/148؛ فهرست دانشگاه تهران10/1682و3/577؛ الذريعة2/183؛ نسخه هاي خطي فارسي، منزوي 2/879؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1364؛ مرعشي3/128و 8/184؛ فهرست آستان قدس 1/43 و 4/24؛ فهرست دانشگاه 3/577 و 1885 و 1886؛ اهدائي به آستان قدس ص 371؛ مدرسه فيضيه 3/393؛ نشريه 7/796؛ نشريه 7/552؛ فيلم دانشگاه 2/238؛ دانشگاه تهران 3/577؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/490؛ فهرستواره منزوي 9/93]

حاشیه بر شرح مختصر عضدی یکی از کتاب‌های‌ محقق‌ اردبیلی‌ است که در اکثر کتب تراجم و کتاب‌شناسی از آن نام برده‌اند. از همه مهم‌تر اینکه ‌‌خود‌ مقدس اردبیلی چندین بار از این حاشیه در کتاب «مجمع الفائدة» نام برده‌ و ارجاع‌ به آن داده است. این کتاب، حاشیه‌ای است بر شرح مختصر عضدی. دو شرح بر «مختصر الأصول» ابن حاجب معروف است: 1. شرح سید شریف‌الدین‌ جرجانی؛‌ 2. شرح قاضی عضد ایجی و بر هر دو شرح، حواشی زیادی نوشته شده و محقق اردبیلی بر شرح قاضی ایجی حاشیه نگاشته که معروف به «شرح العضدي» است. ناگفته نماند محقق اردبیلی قصد داشته است که بر تمام کتاب «شرح مختصر الأصول»» عضدی‌ حاشیه‌ بنویسد؛ زیرا خود مقدس اردبیلی در آخر حاشیه بر مختصر‌ الأصول عضدی (قسم اجماع) بدین مطلب تصریح کرده است.