جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف: تدوین راه‌کارهای تحول علوم انسانی از طریق مطالعه هدفمند بر روی مضامین اصلی انسان‌شناسی قرآنی و انسان‌شناسی اومانیستی است.روش: این تحقیق از نوع کیفی بوده و از روش‌های تحلیل محتوای مضمونی و همچنین از تحلیل عقلانی و استنتاجی استفاده شده است.یافته‌ها: در پاسخ به پرسش اول این تحقیق یعنی ویژگی‌ها و مضامین اصلی انسان در قرآن یافته‌هایی شامل: طبع‌دوگانه، میل به بی‌نهایت،هویت فازی، کل منسجم، شرف ذاتی، سرشت جهت‌دار،لوح مکتوب،رسالت آفرینشی، کنش ممتاز، خردقدسی، اراده نافذ، آزادی معنوی و نیاز به راهنما به دست آمد و در پاسخ به سوال دوم پژوهش یعنی مضامین اصلی انسان در اومانیسم یافته‌هایی شامل : طبع شرورانه، خودمرکزی، توسعه ناحدود، لوح سفید، گسست وجودی، آزادی حداکثری، خرد جزیی و کنش طبیعی به دست آمد و مبتنی بر مقایسه دو مبنای انسان‌شناسی، دلالت‌های فلسفی و مطالعاتی برآمده از آن یافته‌ها، مورد استنتاج قرار گرفت.نتیجه‌گیری: در تحول علوم انسانی استناد و تکیه به انسان‌شناسی مقایسه‌ای و استفاده از تجارب مفید جهانی امری ضروری است. بر این اساس، دلالت‌هایی برای کاربست تحول قابل ارائه است که شامل دلالت‌های فلسفی، مطالعاتی است.

آیات ششم تا هشتم سوره ضحی در مقام بیان مواهب خاص خداوند بر پیامبر خاتم (ص)، تعدد فهم تفسیرنگاران را به دنبال داشته است. این تنوع و اختلاف برخاسته از واژگان کاربسته، ساختار جملات و البته چندمعنایی آیات سه­گانه است. چندمعنایی در آیات، انعکاس قدرت و حکمت خداوند در گزینش واژگان و چینش ساختارهایی است که سبب می­شود یک واحد زبانی در یک بار استعمال و در یک متن مشخص از معانی متعدد برخوردار گردد و بتوان همه آن معانی را به عنوان مراد پروردگار پذیرفت. نوشتار حاضر با هدف بررسی تفسیری آیات ششم تا هشتم سوره ضحی در گام اول به تبیین نظرگاه مفسران می­پردازد و سپس می­کوشد با تحلیل واژگان کاربسته و ساختار جملات و بررسی روایات تفسیری، مناسبت و موافقت این ­دو را در چندمعنایی آیات به اثبات رساند. نتایج این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است نشان می­دهد که روایات تفسیری در وفاق با مفردات و ساخت آیات مورد بحث، مؤید امکان خوانش­های مختلف و فهم معانی متعدد از آنها است.

مفسران در تفسیر فرازهای: «انظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ» و «وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ» در سوره انعام درباره امکان یا عدم امکان بیان کذب در روز قیامت و اینکه کافران در این آیه درباره چه چیزی دروغ می گویند، اختلاف نظر داشته و آراء ایشان در سه دسته اصلی قابل تقسیم است. این پژوهش با بررسی آراء و دلایل ارائه شده توسط مفسران و با توجه به ارتباط آیات نشان می دهد بیان دروغ در قیامت ممکن است. همچنین درباره اینکه مشرکان در این آیات درباره چه چیزی دروغ می گویند، نشان می دهد جدای از بحث صدق و کذبِ آرزو و وعده که توسط مفسران مطرح شده است، در این آیه احساس یا مفهومی از ابراز ایمان وجود دارد که مفسران به آن نپرداخته اند. توجه به عبارت هایی که در همین آیات و آیات قبل و بعد آنها آورده می شود، نشان می دهد مشرکان در ظاهر تسلیم شده و ایمان آورده اند و دروغ در این آیه مربوط به همین ابراز ایمان مشرکان است

در تفسیر عبارت «ثُمَّ قَضی‏ أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ» (الانعام، 2)، آراء مختلفی از سوی مفسران مطرح شده است. واژه «اجل» در تفاسیر به معنای مدت زمان تولد تا مرگ، اجل محتوم، اجل آخرت، خواب، اجل قابل تقدیم و تاخیر، اجل دنیا، اجل بعث و اجلی که در لوح محو و اثبات ثبت شده است، آورده شده است. همچنین در تفسیر «أَجَلٌ مُسَمًّی» اختلاف زیادی در میان آراء مفسران دیده می‌شود و آن را به: فاصله زمانی مرگ تا قیامت (مدت زمان برزخ)، اجل قابل تقدیم و تاخیر، اجل دنیا، اجل قیامت، اجل مرگ، اجل ثابت و محتوم، فاصله زمانی خلقت تا مرگ و ... تفسیر کرده‌اند. صرف نظر از آرائی که هیچ دلیلی برای آنها ارائه نشده است، سایر آراء در چهار دسته اصلی تقسیم بندی می‌شوند: دسته اول که اجل را مدت عمر و اجل مسمی را مدت زمان پس از مرگ می‌دانند، دسته دوم که اجل و اجل مسمی را در معنای خواب و مرگ گرفته‌اند، دسته سوم که اجل را محتوم و اجل مسمی را غیر محتوم می‌دانند و دسته چهارم که اجل را قابل تقدیم و تاخیر و اجل مسمی را محتوم و ثابت می‌دانند. این پژوهش با بررسی دلایل مفسران در ارائه این آراء و با تکیه بر ارتباط آیات و با توجه به ترتیب و ارتباط میان واژگان در این آیه نشان می‌دهد چگونه بررسی سیاق و ارتباط واژگان در تفسیر تطبیقی این آیه به کمک مفسر می‌آید. همچنین توضیح خواهد داد اجل مطابق پیامد اعمال انسانها قابل تقدیم و تاخیر بوده و اجل مسمی، اجلی در علم خداست که در پایان زندگی هر فرد زمان وقوع این دو اجل بر هم منطبق می‌شود.

وجود اختلاف در معنای واژه «الصمد»، مفسّرین را به تکاپویی عجیب انداخته‌است. روایت تفسیری امام حسین (ع) با تعبیر «لا جوف له»، برخلاف دیدگاه مخالفان که آن‌ را ملهم معنای تشبیه و تجسیم دانسته و مآلاً آن‌‌ را مردود قلمداد کرده‌اند، به دلایل: همسویی با هدف سوره و ایفای نقش مؤثّر در شبکه ارتباطی آیات سوره، هماهنگی با کشفیّات جدید علم تجربی و برخورداری از تأیید دیگر روایات، زمینه بررسی این روایت را به سمتی سوق می‌دهد که معانی سه‌گانه عرضه شده توسّط مخالفان روایت تفسیری امام حسین (ع)، اندراج معنایی واحد یافته و با تصحیح پیش‌فرض این گروه، ادّعای تشبیه به بوته فراموشی سپرده می‌شود.

روایات تفسیری ذیل آیات قرآن کریم، روشن­کننده معنا و مصداق برخی آیات درباره ائمه معصومین (ع) هستند. یکی از اوصاف مطرح شده در روایات برای اهل بیت (ع)، «اهل ذکر» است که در آیات 43 سوره نحل و 7 سوره انبیاء با عباراتی مشابه بیان شده­ است: ﴿وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلَّا رِجَالًا نُّوحِى إِلَیهمْ فَسْئَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُون﴾. آنچه در ایجاد اختلاف در تفسیر و تعیین مصداق برای این آیات قابل ملاحظه است، تقابلی ظاهری است که میان برخی روایات وارده در این موضوع با سیاق این دو آیه جلب نظر می­کند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی پس از ارائه گونه‌شناسی و دسته‌بندی آراء مفسران، روایات تفسیرگر مربوط به آیات را ارائه نموده و با تبیین قرائنی از سیاق آیات، سعی در روشن­ساختن هماهنگی موجود میان روایات و فحوای آیات دارد. از پژوهش حاضر این نتیجه­ به دست آمد که علاوه بر اثبات عدم وجود تعارض میان روایات و سیاق آیه، در سوره انبیاء مفهوم اهل بیت به عنوان مصداق اهل ذکر در قالبی دوپهلو و در لفافه و پوسته­ اهل کتاب بیان شده است؛ اما در سوره نحل، مصداق اهل ذکر با تعریف ذکر به قرآن، جز اهل قرآن به شکل اعم و اهل بیت (ع) به شکل اخص نخواهد بود.

در شأن نزول آیه8 سوره انسان آمده است که اهل‌بیت(ع) به مدت سه روز متوالی طعام خود را در حالی بخشیدند که خود روزه و محتاج آن طعام بودند. ظاهراً نحوه انفاق در اینجا افراطی است و اعتدال در آن رعایت نشده؛ لذا میان کیفیت اطعام توسط معصومین(ع) و آیه«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ...»(اسراء/29) تعارض وجود دارد. بررسی این شبهه در جهت صیانت از حریم عصمت ابرار ضرورت دارد؛ لذا این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی از دو منظر به تحلیل تعارض مذکور پرداخته: 1-تفاوت سیاق در دو آیه 2-تفاوت در ظرفیت وجودی انسان‌ها و نسبیت مفاهیم. در انتها این نتیجه بیان شده که سیاق کلام در سوره انسان مدح و تمجید است و نمی‌تواند با آیه29 اسراء که در آن اعتدال در انفاق توصیه شده مغایر باشد، همچنین بر مبنای آیه«لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا»(بقره/286) و تفاوت ظرفیت وجودی انسان‌ها، محدوده اعتدال در انفاق نزد هر انسانی متفاوت است. بنابرین در شیوه اطعام توسط ابرار اعتدال رعایت شده، لکن اعتدالی در سطح عالی خود.

مفسران در تفسیر آیه «قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی» (اعراف/143) درباره اعتقاد حضرت موسی(ع) در لحظه بیان این کلام، به امکان یا عدم امکان رؤیت خداوند اختلاف کرده و به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته ی اول معتقدند این آیه نشان می‌دهد حضرت موسی(ع) در این کلام خود، رؤیت خداوند را ممکن می‌دانسته و علت درخواست را این موارد می‌دانند: برای یقین قلبی، شک در اثر وسوسه شیطان، منافات نداشتن با مقام نبوت به دلیل توبه، درخواست امکان رؤیت از خدا و نهایتاً نداشتن درجه ومقام رؤیت. دسته دوم از مفسران با اعتقاد به اینکه حضرت موسی(ع) رؤیت خدا را غیر ممکن می‌دانسته است دلایل درخواست رؤیت را اینگونه مطرح می‌کنند: طلب رؤیت از اشتیاق زیاد، این درخواست برای قوم بنی اسرائیل بوده است، مربوط بودن درخواست به دیدن آیات الهی و نه رؤیت خداوند، مقصود در این آیه دیدار قلبی و علم ضروری بوده است و بالاخره اینکه حضرت از خداوند خواسته که با آیات قیامت خود را نشان دهد. این پژوهش با بررسی آراء و دلایل مفسران وبا تکیه بر ارتباط میان آیات و واژگان این آیه نشان خواهد داد درخواست رؤیت خداوند از طرف حضرت موسی(ع) با علم به عدم امکان آن، و تنها از سر شوق حاصل از شنیدن کلام پروردگار و برای انس بیشتر مطرح شده است.

پروژه حاضر با فرض وجود پیوند و انسجام بین آیات قرآن، به بررسی ارتباط آیات هر یک از سوره‌های فرقان، شعرا و نمل پرداخته است تا عملاَ کیفیت ارتباط آیات در یکایک این سوره‌ها را نشان دهد. در این راستا از رهگذر استخراج موضوعات آیات و سازماندهی آن‌ها در سوره فرقان، نه خط ارتباطی خداوند، مخالفان حق، اهل حق، رسالت، معاد، آیات الهی، ملائکه، تاریخ و درس عبرت، قوانین تکوینی، در سوره شعرا نه خط ارتباطی خداوند، مخالفان حق، اهل حق، رسالت، قیامت، آیات الهی، تاریخ و درس عبرت، قوانین و سنن الهی، شیوه‌های تربیتی و در سوره نمل ده خط ارتباطی خداوند، مخالفان حق، مومنان، رسالت، آخرت، آیات الهی، تاریخ و درس عبرت، حقایق و سنن، علم و شکرگزاری شناسایی شد. شایان ذکر است تبیین ارتباط آیات هریک از سوره‌های فرقان، شعرا و نمل زیر مجموعه طرحی بزرگتر می‌باشد که ناظر به کلیه سوره‌های قرآن است و هم اکنون در دست اجرا می‌باشد.