جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از زمان نزول قرآن، تفسیر آیات آن نیز مطرح بوده است. بدیهی است که در طول تاریخ، تفسیر دچار تغییر و تحولاتی شده است. یکی از این آیات، آیه ­ی 138 بقره می ­باشد که به «صبغه ­الله» معروف است. در این آیه­ ی شریفه، به صبغه و رنگ الهی اشاره شده است. اینکه به راستی صبغه و رنگ الله به چه صورت می ­باشد؟ مراد و مفهوم آن چیست؟ و مفسران فریقین، بسته به گرایش خود آن را چگونه معنا نموده ­اند؟ در این پژوهش به روش تحلیل محتوا به تجزیه و تحلیل آراء تفسیری پرداخته شده و نتایج سیر تطور آراء نشان می ­دهد که ابتدا در تفاسیر نخستین با ذکر جریان غسل معمودیه ­ی مسیحیان، صبغه را به «اسلام» معنا نموده، سپس در تفاسیر مأثور اهل سنت، به «اسلام»، «فطرت»، «سنن از جمله ختنه» و «تقوی الهی» اشاره شده و در تفاسیر مأثور شیعیان به «اسلام» و «تزئین مؤمنین به ولایت امام در عالم میثاق» ترجمه و معنا شده است. آن گاه در تفاسیر قرن پنجم و ششم با کمک استدلال ­ها و تحلیل ­­های عقلی و ادبی با اشاره به اقوال مختلف، صبغه را فطرت یا تطهیر به واسطه ­ی ایمان به اسلام می‌دانند. سپس در قرون میانه مفسران عارفی مثل ابن­ عربی، صبغه را باطن و حقیقت مذهب دانسته ­اند. در قرون معاصر در کنار نقل قول از گذشتگان، تحلیل ­های اجتهادی یا عقلی با رویکرد عصری مورد توجه قرار گرفت و به پیام ­های آیه، مانند ترک اختلاف نژادی و قبیله ­ای، دعوت به عدالت و برادری، اشاره می­ گردد. البته هر کدام از معانی گفته شده می­ تواند صحیح باشد، ولی به نظر می ­رسد که «رنگِ بی‌رنگیِ الله» که همان «دین اسلام» و به دنبال آن «ولایت امام» به ­عنوان مصداق کامل را می ­توان به ­عنوان بهترین و کامل ­­ترین معنا برای «صبغه ­الله» انتخاب نمود.

تفسیر المیزان یکی از آثار مبرّز شیعی است که تا حدّ بسیار زیادی مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان معاصر قرار گرفته است. صاحبان آثار قرآنی معاصر که به‌طور کم ‌نظیری به تمجید از شخصیت و مقام علمی علامه طباطبایی و همچنین جایگاه تفسیر المیزان پرداخته‌اند، اغلب به استناد و بهره‌گیری از نظرات مؤلف المیزان و تأیید آرای ایشان پرداخته‌اند. مهم‌ترین جنبه‌های تفسیر المیزان که بیشتر مورد توجه اندیشمندان قرآنی قرار گرفته است، غالباً معطوف به روش تفسیری قرآن به قرآن و بهره‌گیری از دلالت‌های قرآنی و قراین درون‌‌متنی می‌باشد که در مواردی ازجمله: تحلیل مباحث نحوی و ادبی در فهم معنا و مفاد کلام، تعیین معانی و مفاهیم واژگان و عبارات قرآنی که خود مشتمل بر موارد متعددی از روش‌های معناشناسی می‌باشد، تعیین مصادیق و عبارات قرآنی که از طرق مختلفی به دست می‌آید، کشف معانی و مفاهیم آیات با توجه به ارتباط معنایی موجود در قرآن که غالباً بر تحلیل روابط معنایی بین عبارات و آیات و اجزاء و ساختار آن استوار می‌باشد، همچنین دیگر انواع روابط معنایی موجود در آیات ازجمله: تعلیل، تکمیل و تتمیم، اجمال وتبیین(مجمل و مبیِّن)، بدل و مبدلٌ‌منه، حال و صاحب حال، ظرف و مظروف، موکِّد و موکََّد، تقدّم و تاخّر، قسم و جواب قسم، ارتباط معنایی(شبکه‌ای) چند آیه با هم، ارتباط یک آیه با آیاتی از سوَر دیگر، هم‌معنایی دو یا چند آیه و... قابل بحث می‌باشد. مفسران در موارد متعددی نیز ازجمله: مباحث نحوی و ادبی، معناشناسی واژگان قرآنی، تعیین مصادیق واژگان و عبارات قرآنی، بیان معانی و مفاهیم عبارات و آیات، بیان غرض سوَر و... به تأیید نظرات علامه طباطبایی پرداخته‌اند. البته گستردگی بهره‌گیری از نظرات علامه و تأیید نظرات ایشان، به معنای صحت و تأیید همه‌ی دیدگاه‌های ایشان نیست، بلکه گروهی نیز -گرچه از نظرات ایشان بهره برده‌اند- در موارد قابل توجهی به برخی از نظرات تفسیری ایشان نقدها و اشکالاتی وارد نموده‌اند و در مواردی ازجمله: مباحث نحوی و ادبی، معناشناسی واژگان و عبارات قرآنی، تشخیص مصادیق قرآنی، کشف معانی و مفاد آیات و... با ادله‌ی مختلفی نظیر: مغایرات نظر علامه با آیات قرآن، عدم دلالت آیه بر تفسیر علامه، عدم توجه به قراین درون متنی، ناسازگاری با سیاق، بدون شاهد و قرینه بودن نظر علامه، مخالفت نظر علامه با نظر مشهور، مخالفت با قرآن و آموزه‌های قرآنی و... به نظرات علامه اشکالاتی وارد نموده و به نقد و رد آرای ایشان پرداخته‌اند. در چنین مواردی بعد از ذکر دیدگاه ناقدان و علامه، با توجه به نظرات مفسران مشهور فریقین، دلایل عقلی، نقلی و... به داوری پیرامون این تضارب آراء پرداخته شده که نتیجه‌ی داوری در این زمینه چنین می‌باشد که در مواردی این نقدها صحیح و معتبر بوده ولی در بیشتر موارد نظرات ناقدان به دلایلی از جمله: نقل ناقص و ناصواب نظرات علامه، نسبت دادن نظرات دیگران به علامه، عدم درک صحیح نظرات علامه، بدون دلیل بودن نظرات ناقدان و... از اعتبار لازم برخوردار نبوده و نظر صاحب المیزان ارجح می‌باشد.

در منابع روایی و تفسیری و کتب اسباب النزول، روایاتی نقل شده است که در آن‌ها شأن نزول آیات قرآن، بیان شده است. جایگاه نجاشی پادشاه حبشه و اهمّیت شخصیت وی در حوادث صدر اسلام مانند هجرت مسلمانان به حبشه و سپس اسلام وی سبب شده است که برخی مفسران با استناد به روایات، شأن نزول بعضی از آیات قرآن را پیرامون وی و یارانش بدانند. درباره این روایات، چند پرسش مطرح می‌شود: نخست این‌که اعتبار این روایات از لحاظ سندی چگونه است؟ دوم این‌که در مقابل این روایات، روایات معارض دیگری نقل شده است یا خیر؟ سوم این‌که سیاق آیات، بیشتر با کدام شأن نزول‌ها مطابقت دارد؟ در این پژوهش که با روش تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته است، روایات شأن نزول درباره نجاشی پادشاه حبشه و یارانش از لحاظ سندی بررسی گردیده و روایات معارض با آن‌ها در صورت وجود، ذکر می‌شوند. نتیجه این تحقیق روشن می‌سازد که سند بیشتر روایات شأن نزول درباره نجاشی پادشاه حبشه و یارانش از لحاظ سندی ضعیف و مرسل و برخی از آن‌ها علاوه بر ضعف، دارای معارض نیز هستند. همچنین بررسی سیاق آیات نشان می‌دهد که روایات شأن نزول معارض که این آیات را تنها مختص به نجاشی و یارانش ندانسته‌اند نیز اگرچه اکثراً از نظر سندی ضعیف هستند، ولی با سیاق آیات هماهنگ‌تر و موافق‌ترند.

در طول تاریخ، تفسیر آیات قرآن دچار تغییر و تحولاتی شده است. یکی از این آیات، آیه هجده آل عمران است که به «شهدالله» معروف می‌باشد. در این آیه شهادت خداوند، ملائکه و اولوالعلم به توحید بیان شده است. اینکه به راستی نحوه شهادت حق تعالی به چه صورت می‌باشد؟ دیدگاه مفسران فریقین درباره آن چگونه است؟ سوالاتی است که نیاز به تحقیق و پژوهش دارد. در این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، پایگاه‌ها و نرم افزارهای علوم اسلامی، به روش تحلیل محتوا به تجزیه و تحلیل آراء تفسیری پرداخته شده و نتایج نشان می‌دهد سیر آراء درباره نحوه شهادت، از قولی شروع شده، با فعلی ادامه داشته و به ذاتی ختم می‌گردد. نیز تحلیل نتایج بیان می‌کند، چون هر سه نوع دیدگاه در طول هم هستند، بنابراین هر سه نوع شهادت قولی، فعلی، عینی در این آیه می‌تواند صحیح باشد. گرایش و تمایلات تفسیری، گفتمان غالب هر عصر، شیوع جدال بین مفسران فریفین، حمله مغول و ایلخانان، نقدهای مستشرقان و نهضت بیداری اسلامی، ادغام مباحث فلسفی و عرفانی از عوامل موثر بر بروز آراء تفسیری می‌باشد. همچنین از آثار و کارکردهای این آیه می‌توان به کارکردهای استنادی، کلامی، اجتماعی و تربیتی، آموزشی و هدایتی اشاره نمود.

صحابه پیامبر  از جایگاه خاصی برخوردارند، بنابراین دیدگاه شان نسبت به مسائل اسلامی آن روز و فهم آن ها از وقایع می تواند راهنمای ما به سوی حقایق باشد. شبهه مطرح شده، عدم فهم امامت و خلافت علی  از حدیث غدیر توسط صحابه است. این شبهه را فیصل نور در الإمامة والن صمطرح نموده و معتقد است که امکان ندارد صحابه ای که در همه حوادث، کنار پیامبر  بودند، این مسئله را نادیده بگیرند. آیا واقعاً صحابه متوجّه کلام پیامبر  نشدند؟ نوشتار حاضر که نگارش آن به صورت کتابخانه ای بوده و با استفاده از روش های استنباطی تدوین شده است، سعی دارد از منابع اصلی اهل سنّت جهت نقد - و بررسی شبهه استفاده نماید. نتیجه آن که با بررسی تاریخی واقعه و اتّفاقات پس از آن، فهم صحابه مبنی بر درک امامت و خلافت امیر مؤمنان  از حدیث غدیر به اثبات می رسد.

تفسیر ‌«بیان السعادة» از مهمترین و کامل‌‌ترین تفاسیر عرفانی شیعه است که با وجود رویکرد عرفانی از حیث مسائل کلامی، فقهی و اجتماعی قابل بحث است. سؤال اینکه تفاسیر عرفانی همچون بیان السعادة با دانش قرائات چگونه برخورد کرده‌اند؟ به‌عبارتی مسئله قابل توجه این است که آیا دانش قرائات با رویکرد عرفانی مفسر می‌تواند ارتباطی داشته باشد؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی جایگاه و کارکرد مسئلۀ قرائات را در تفسیر بیان السعادة مورد ارزیابی ‌قرار ‌داده است. نتایج پژوهش بیان می‌کند: جایگاه قرائات در نزد گنابادی در مقایسه با مفسران هم‌عصر خویش جایگاهی قابل توجه داشته به‌گونه‌‌ای که وی، اهتمام ویژه‌‌ای به بحث قرائات نشان داده و خاستگاه فکری ایشان، خاستگاهی روشی با رویکردی غیر حدیثی است. در بحث قرائات، گنابادی گاه به ترجیح قرائت مشهور و گاه غیر مشهور به‌جهت تناسب‌ آنها با سیاق آیات، مرجحات روایی، تبیین معنایی می‌‌پردازد؛ گاه هر دو قرائت را مورد توجه ‌قرار ‌داده و داوری میان آنها را رها کرده است. کارکرد قرائات در تفسیر بیان السعادة حول سه محور قابل ارائه می‌باشد: الف) گسترش و توسعه در معنای آیه؛ ب) تبیین معنای آیه؛ ج) رفع ابهام از معنای آیه. البته رویکرد عرفانی مفسر در بحث قرائات هیچ تأثیری نداشته است.

نظرات علامه طباطبایی بازتاب وسیع و تأثیر چشمگیری بر آثار قرآنی معاصر شیعه داشته است. البته مفسران معاصر شیعی علاوه بر بهره‌‌گیری گسترده از نظرات مؤلف المیزان، در موارد قابل توجهی نیز آرای ایشان را مورد بررسی و نقد قرار داده‌اند. پژوهش پیش‌رو که با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای انجام شده، با مطالعه‌ی آثار تفسیری معاصر، به‌کشف و استخراج ادله‌ی مفسران در نقد آرای مؤلف المیزان(پیرامون آیات سوره‌ی بقره) و ارزیابی آن‌ها می‌پردازد. برخی از مفسران در مواردی نظیر: چیستی حروف مقطعه، کشف معانی واژگان قرآنی، تعیین مصادیق واژگان و عبارات قرآنی، تبیین مفهوم و مفاد آیات به نقد نظرات علامه پرداخته‌اند. مهمترین دلایل مورد استناد ناقدان عبارتنداز: مبهم خواندن، خلاف واقع دانستن، ناسازگاری با منابع قرآنی و روایی، ضعیف و نامعتبر دانستن، ناصواب و قابل اثبات نبودن، مغایرت با مفهوم آیات، ناسازگاری با ادلّه و آیات قرآنی، عدم دلالت آیه بر تفسیر و... پس از بررسی و سنجش آرای ناقدان، حاصل پژوهش چنین بیان می‌شود که اغلب این نقدها نامعتبر بوده و با آسیب‌ها و اشکالات اساسی مواجه است. البته در موارد معدودی نیز نظرات ناقدان صحیح و معتبر بوده و ضعف دیدگاه‌های علامه پذیرفته می‌شود.

دانش قرائت از علوم مورد نیاز مفسر در تبیین و فهم مراد الهی است. سیر تاریخی دانش قراءات و نگاه مفسران به این دانش حکایت از تفاوت نگاه مفسران و اندیشمندان به قرائت‌های قرآن کریم است. در برخی از برهه‌های تاریخ، شاهد نگاهی ادبی به قراءات و در برخی از دوران‌ها، با رویکرد حدیثی به قرائت قرآن کریم روبرو هستیم. از سویی، علاوه بر نوع نگاه‌ها به دانش قرائت، قرائت در تفاسیر مختلف دارای کارکردهایی است که به نظر می‌رسد در تفاسیر معاصر به ویژه تفاسیر شیعه، این موضوع قابل تأمل است. مفسران شیعی با تأسی از کلام اهل بیت(ع)، قرائت قرآن را واحد دانسته و اختلاف را از جانب راویان دانسته-اند. بنابراین برخی مفسران شیعه با روش‌ها و متدهای مختلف سعی در ترجیح قرائت مشهور دارند. با توجه به این موضوع در نوشتار حاضر تفسیر الفرقان که یکی از تفاسیر معاصر است با روش توصیفی تحلیلی به منظور تبیین رویکرد مفسر به اختلاف قراءات و تحلیل ترجیح قرائت در این تفسیر مورد واکاوی قرار می گیرد. نتایج نشان می‌دهد، مفسر رویکرد حدیثی به قرائت دارد و تنها قرائت مشهور و رایج حفص از عاصم را ارجح می‌داند و در تمام موارد سعی دارد این قرائت را توجیه و ترجیح دهد و روایات در این زمینه، مستند اصلی وی در بحث قراءات است.

اسحاق‌بن‌محمد نخعی احمر (م 284ق)، محدث شیعی سده‌ی سوم هجری، جایگاه ویژه‌ای در انتقال میراث حدیثی امامیه دارد. او در شمار اصحاب امام هادی (ع) و امام عسکری (ع) و جزو شاگردان امام جـواد (ع) معرفی ‌شده است. برای او کتاب‌هایی برشمرده‌اند؛ از جمله: کتاب «مجالس هشام» و کتاب «اخبار السید» که کتاب اخیر یکی از منابع شیخ کلینی در تدوین کتاب کافی است. اسحاق‌بن‌محمد از سوی برخی از رجالیان متقدم، به وضع حدیث، کذب، فساد در مذهب و غلو متهم شده است. این امر در حالی است که او از توثیق برخی از رجال‌شناسان، به‌ویژه معاصرینی مانند ابطحی صاحب تهذیب‌‌المقال، بهبهانی و زنجانی بهره‌‌مند است. همین تشتت آراء درباره‌ی او، اهمیت شناخت دقیق‌تر شخصیت او را ضرورت می‌‌بخشد. ناتمامی قریب‌به‌اتفاق ادله‌ی توثیق او، در کنار شواهد در دسترس از فساد مذهب و تضعیف وی، قول به توثیق او را با انصراف جدی روبرو می‌کند. این پژوهش به نقل و بررسی گفتار عالمان رجالی پرداخته و کوشیده است شناخت دقیق‌تری از وی به دست دهد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است.