جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی، کتاب‌شناختی وتاریخی متعددی است. علی‌بن ‌بابویه در کتاب الإمامه والتبصره من الحیره که قدیمی‌ترین تک‌نگاری موجود در شیعه در موضوع امامت وغیبت است، غیر از منقولات از سعد أشعری ومحمدبن یحیی، مجموعا 37 حدیث نقل کرده است که 15 مورد آن‌ها را بلاواسطه از عبدالله‌بن جعفر حمیری، 7 مورد از احمدبن ادریس، 4 مورد از علی‌بن ابراهیم و3 مورد آن‌ها را از حمزه‌بن قاسم، حسن‌بن احمد مالکی ومحمدبن موسی دریافته است. در این پژوهش با استفاده از روش‌هایی هم‌چون شناسایی بخش مشترک اسانید در گروهی از روایات پراکنده، هماهنگی موضوع روایت با موضوع کتابی که نام مؤلفش در سند حدیث ذکر شده است و انطباق سند حدیث با طریق به برخی کتاب‌های رجال سند در منابع فهرستی دریافتیم که محتمل‌ترین منابع مورد استفاده‌ی ابن‌بابویه در این منقولات، کتاب‌های: الغیبه، الإمامه ویا الفترة والحیرة حمیری، النوادر احمدبن ادریس، التفسیر محمدبن خالد برقی، الملاحم یا التفسیر صفوان‌بن یحیی، الإمامه وتفسیر القرآن محمدبن عیسی‌بن عبید، التفسیر، القائم یا الملاحم علی‌بن مهزیار، الإمامه یونس‌بن عبدالرحمن، الإمامه محمدبن احمدبن یحیی، الإمامه ابن أبی‌عمیر، الإمامه محمدبن حسین‌بن أبی‌الخطاب، الغیبه یا البشارات حسن‌بن سماعه والنوادر بکربن عبدالله است.

شیرین شفایی در مقاله «به سوی هرمنوتیک بین­الالهیاتی؛ مطالعه موردی خوانش از داستان‌های یوسف» قصد دارد از طریق تفسیر بینامتنی قرآن و کتاب مقدس تأثیر دو مقوله الهیاتی وحی و نبوت بر داستان حضرت یوسفG در این دو کتاب و خوانش پیروان اسلام و یهود از آن را بررسی کند. به اعتقاد وی از آنجا که داستان یوسفG در کتاب مقدس تکوینی الهی_ بشری است در بازتاب جنبه­های انسانی داستان این پیامبر الهی قوی­تر بوده و چون داستان یوسفG در قرآن حاصل وحی مستقیم خداوند است، جنبه­های الهی قصه وی را بهتر بازتاب داده است. ازاین‌رو با کنار هم قرار دادن این دو متن مقدس می­توان هر دو جنبه الهی و بشری این ماجرا را بهتر درک کرد. از سوی دیگر در نگاه وی مسلمانان با تحمیل آموزه عصمت انبیاء بر متن قرآن کریم یوسفG را از جایگاه بشری خارج ساخته و او را همچون یک فرشته تصور کردند. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-انتقادی به نقد آراء وی پرداخته و در نهایت مشخص شده که مهم­ترین آسیب­های پژوهش وی اطلاعات نادرست درباره کتاب مقدس، عدم نگاه کل­نگر به آیات قرآن و برداشت غیرصحیح از آموزه عصمت انبیاء می­باشد.

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی، کتاب‌شناختی و تاریخی متعددی است. انطباق طریق صاحبان فهارس به مصادر نخستین با سند احادیث، تکرار سلسلهٔ سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و همخوانی موضوع روایات با عنوان کتب مؤلف، از قرائن اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. ابن‌بابویه در کتاب الإمامة والتبصرة من الحیرة که قدیمی‌ترین منبع شیعه در موضوع غیبت است، مجموعاً 87 حدیث نقل کرده که 37 تا را بلاواسطه از سعد بن عبدالله أشعری دریافته است. محتمل‌ترین منبعی که ابن‌بابویه استفاده کرده کتاب‌های الإمامه و بصائر الدرجات سعد بن عبدالله اشعری است. او نیز از کتاب‌هایی همچون الإمامة اثر محمد بن حسین ‌بن أبی‌خطاب، الإمامه اثر محمد بن عیسی ‌بن عبید، الإمامه اثر عبدالله ‌بن مسکان، الإمامة اثر ابن‌أبی‌عمیر، الملاحم والتفسیر اثر حسن ‌بن فضال، القائم والملاحم اثر علی‌ بن مهزیار، الملاحم اثر محمد بن سنان، التفسیر والملاحم اثر حسین ‌بن سعید، کتب محمد بن اسماعیل ‌بن بزیع و نیز کتاب قاسم بن محمد استفاده کرده است.

کتاب گورو گرنت صاحب به عنوان متن مقدس آیین سیک، مجموعه‌ای از سخنان تعدادی از گوروهای ده‌گانه(رهبران آیین مزبور در فاصله قرون شانزدهم تا هجدهم میلادی) همراه با سخنانی از عارفان و شاعران مسلمان و هندو است. گوروهایی که این مجموعه را گردآوری می‌کردند، مدعی بودند که تمام قطعات آن، کلام الهی است که بر زبان گویندگان آن‌ها جاری گردیده است. با توجه به اهمیت گسترش فرهنگ گفتگو و همدلی میان پیروان ادیان، روشن است که تأکید بر مشترکات می‌تواند زمینه خوبی برای این امر فراهم آورد. پرسش این است که در متون مقدس دین اسلام و آیین سیک، یعنی در قرآن کریم و کتاب گورو گرنت صاحب، چه مشترکاتی وجود دارد، و در روایات مربوط به زندگی پیشوایان بزرگ آیین سیک، چه نشانه‌هایی از همدلی آنان با اهل اسلام می‌توان یافت؟ پژوهش حاضر نشان می‌دهد که میان بسیاری از عبارات کتاب گورو گرنت صاحب و آیات قرآن کریم، شباهت‌های مفهومی(گاه حتی تا حد ترجمه الفاظ) وجود دارد، و از سوی دیگر، روایات تاریخی مربوط به سیره پیشوایان سیک، موارد متعددی از همدلی آنان با مسلمانان را نشان می‌دهد. این شباهت مضامین و همدلی پیشوایان سیک با اهل اسلام، می‌تواند نقطه آغاز خوبی برای گفتگوهای همدلانه میان پیروان هر دو آیین باشد.

از مهمترین مستندات قاعده‌ی لاضرر روایت داستان سمرة بن جندب است که معتبرترین طریق آن به عبدالله بن بکیر منتهی می شود. . مستندات قاعده لاضرر به ادعای تواتر یا اعتبار، غالبا مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرند. در موارد ارزیابی شده تلاش شده تا روایات مربوط بر اساس روش های مرسوم رجالی تصحیح گردد. در این مقاله به روش تحلیل فهرستی به ارزیابی روایت عبدالله بن بکیر درباره قاعده‌ی لاضرر پرداخته می‌شود. تحلیل فهرستی در تقریر مختار مشتمل بر چهار مرحله بررسی رجالی و فهرستی اولیه، مطالعه فضای صدور، بررسی موضع امامان(ع) و مطالعه مرحله انتقال از حدیث به فتوا می‌باشد که در این پژوهش این چهار مرحله بر حدیث عبدالله بن بکیر پیاده‌سازی شده است. بررسی رجالی سند موجود در کافی، ضعف آن را آشکار می‌کند. از جهت دیگر، با بررسی فهرستی، اعتبار فهرستی در زمان تألیف کتاب کافی احراز می‌گردد. با تتبع حدیث در تراث اهل سنت کاملا آشکار است که فقره‌ی «لاضرر و لا ضرار» در فضای مدینه در قرن اول و مخصوصا در نیمه‌ی دوم آن شهرت داشته است. در قرن دوم، عالمان اهل سنت تلاش کردند اسناد آن را ذکر نمایند. اینان در قرن سوم، حدیث لاضرر را منقطع دانسته و از نقل آن خودداری کرده‌اند و در قرنهای بعد، آن را قبول کردند. با بررسی موضع اهل بیت ع نسبت به این حدیث تأیید اصل انتساب فقره‌ی «لاضرر و لاضرار» به رسول الله ص توسط ایشان قابل احراز است.

خداوند متعال که خیر و کمال محض است و بندگان را به اطاعت خود فراخوانده و از معصیت بازداشته در فقره «کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ» از آیه ۱۰۸ سوره انعام، تزیین اعمال همة امت‌ها (اعم از مؤمن، کافر و مشرک) را به خود نسبت داده است، اینکه این تزیین به چه معناست و از چه روی به خداوند نسبت داده شده چالشی است که مفسران در تفسیر این فقره با آن مواجه بوده‌اند. پژوهش حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته دیدگاه‌های مفسران در تفسیر این فقره را به پنج گونه تقسیم کرده که به نظر می­رسد چهار گونه اول یعنی دیدگاه‌های «ظاهرگرا» «تأویل‌گرا» «تخصیص‌گرا» و «فردگرا» قابل پذیرش نبوده و هر کدام به دلایلی رد می‌شوند؛ در این میان تنها دیدگاهی که آن را ناظر به «ارزش‌های اجتماعی» امت‌ها می‌داند، قابل پذیرش است. ارزش‌های اجتماعی از نوع اعتباریات اجتماعی متغیر به شمار می‌روند، بنابراین ممکن است در هر جامعه‌ای نسبت به جامعه دیگر متفاوت باشند، اما چون خداوند بشر را به گونه‌ای خلق کرده که وقتی جامعه انسانی تشکیل می‌شود ارزش‌هایی در آن اعتبار می‌شوند، خداوند این ارزش‌ها را به خود نسبت داده است. ولی این به معنای منتسب ساختن گمراهی و شرک (و به طور کلی ضدّ ارزش‌ها) به خداوند نیست، زیرا ارزش قلمداد شدن این موارد حاصل ادراک حقیقی نادرست است که به خود انسان‌ها منتسب است، آنچه به خداوند انتساب می‌یابد ادراکات اعتباری است که بر آن ادراک حقیقی نادرست مترتب شده است.

استفاده از روش فلسفی و کارآمدی آن در کلام و الهیات همواره میان متکلمان مسلمان و مسیحی محل بحث‌ونظر بوده است. توماس آکویناس و خواجه طوسی، متکلمان هم‌عصری هستند که با اثرپذیری از فلسفۀ ابن‌سینا و با کاربرد برهان در تبیین و دفاعیات کلامی دین، مشرب و روشی مشابه یافته‌اند که می‌توان آن ‌را کلام عقلی ـ نقلی نامید. این پژوهش تطبیقی به روش‌شناسیِ تعلیمی آن‌ها اشاره می‌کند. توماس آکویناس با قائل‌شدن به دو نظام معرفتی مبتنی بر وحی و عقل، دو نوع الهیات به نام الهیات وحیانی و الهیات طبیعی را مطرح کرد. وی در کتاب جامع الهیاتِ برخلاف کتب پیشینیانش که تنها جنبۀ رهبانی و درون‌متنی داشتند، افزون بر استناد به متون مقدس و آثار آبای کلیسا به تحلیل فلسفی در مباحث الهیاتی همت گماشت. خواجه طوسی نیز در کتاب تجرید الإعتقاد به تلفیق روش عقلی و ‌نقلی پرداخت. این‌جستار، ضمن اشاره به روش کلامی پیش از این دو متفکر، با نگاهی ‌توصیفی تحلیلی، وجوه اشتراک و افتراق روشیِ توماس و خواجه را بیان می کند. اتخاذ روش اعتدالی از وجوه اشتراک آنان است. آکویناس در میانۀ رأی تفریطی تِرتولیان و دیدگاه افراطیِ ابن‌رشدیان لاتینی قرار دارد و خواجه نیز با عبور از نص‌گرایانی چون شیخ صدوق، از آسیب‌های افراطی برخی معتزله و برداشت‌های غلوآمیزی چون فرقۀ شیخیه به‌دور است. نتیجۀ روش اعتدالی هردو، استفادۀ حداکثری از برهآن‌های عقلی و عبور از «نص‌بسندی» به «نص‌پسندی» است. روش دانش کلام اساساً انحصاری نیست، اما نویسنده از رهگذر این مقایسه و توجه به ملاک تشابهات روشی، بر آن است که روش اعتدالی آن‌دو، کارآیی و سودمندی و پاسخ‌گویی بیشتری نسبت به روش‌های نص‌گرا دارد.

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فواید حدیثی، کتاب‏شناختی و تاریخی متعددی است. توجه مطابقت سند با طریق صاحبان فهارس به مصادر نخستین، تکرار سلسله سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و هم‏خوانی موضوع روایات با عنوان کتب، از قراین اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. ابن‏بابویه در کتاب الإمامة و التبصرة من الحیرة - که قدیمی‏ترین تک‏نگاری موجود شیعه در موضوع امامت و غیبت است - مجموعا 87 حدیث نقل کرده که 23 حدیث را بلاواسطه از محمد بن یحیی دریافته است. محتمل‏ترین منابع مورد استفاده ابن‏بابویه، کتاب‏های: النوادر محمد بن یحیی، الإمامه محمد بن احمد، الإمامه یونس‏ بن عبدالرحمن، الإمامة و وصایا الإئمه: محمد بن حسین بن ابی الخطاب است. این راویان نیز، به نوبه خود از کتاب‏هایی هم‏چون: التفسیر علی‏ بن أسباط، النوادر أبی‏أیوب الخزاز، المشیخه و یا النوادر جعفر بن بشیر، النوادر أبوحمزه الثمالی، کتاب محمد بن عبدالجبار، الإمامة و الوصیة علی‏ بن رئاب، النوادر و یا المشیخه‏ حسن‏ بن محبوب، الإمامه عبدالله‏ بن مسکان، الرد علی الواقفیه حسن‏ بن موسی الخشاب، البشارات، الملاحم و یا المثالب علی‏ بن مهزیار، الملاحم، المثالب و یا النوادر صفوان‏ بن یحیی، النوادر محمد بن سنان و الإمامه محمد بن عیسی‏ بن عبید استفاده نموده‏اند.

عده‌ای از متکلمان و تاریخ‌نگاران کلام اسلامی و نیز مستشرقان این باور را در تألیفات خود نوشته یا تکرار کرده‌اند که کلام امامیه آغاز مستقلی نداشته و برگرفته از کلام معتزله است. نزدیکی آرای امامیان دوران میانه با معتزله در برخی موضوعات کلامی در شکل‌گیری چنین باوری تأثیرگذار بوده است. با بررسی و مقایسه آثار نخستین متکلمان امامی مکتب کوفه با تأسیس‌کنندگان اعتزال و برجستگان متقدم این مذهب، که در سه کتاب فهرستی ابن‌ندیم، شیخ طوسی و نجاشی انعکاس یافته است، و نیز مقایسه آرای منقول از آنان در دو کتاب المقالات بلخی و مقالات الاسلامیین اشعری به این نتیجه می‌رسیم که متکلمان امامی در مطرح‌کردن بعضی مسائل کلامی و پرداختن به آنها بر معتزله تقدم داشته، و در بسیاری موضوعات به موازات آنها نظریه‌پردازی می‌کرده‌اند.