جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براساس نظریه فطرت انسان‌ها نوعی واحد و دارای ماهیت مشترک هستند. ماهیت مشترکی که دارای ویژگی‌ها و لوازمی است که در تمام افراد وجود دارد و محصول اکتساب نیست. در این کتاب پس از مطالعه پیش‌زمینه‌های نظریه فطرت در منابع تفسیری و حدیثی به مطالعه تحلیلی آرای تأثیرگذارترین متفکران مسلمان در این عرصه شخصیت‌هایی چون کندی، فارابی، اخوان‌الصفا، ابن سینا، غزالی، شیخ اشراق، فخر رازی، ابن عربی، ملاصدرا و... پرداخته می‌شود.

بسیاری از فیلسوفان مسلمان همسو با آموزه‌های دینی از ایده فطرت به عنوان یک ساختار خاص وجودی برای انسان که هویت وی را از همجنسان خود متمایز می‌کند، بحث می‌کنند. فطرت انسان آدمی را به افق‌های فراسوی طبیعت حیوانی او می‌کشاند و راهنمای زندگی خوب است. فیلسوفان مسلمان با تأکید بر ویژگی‌های وجود‌شناختی، معرفت‌شناختی و حتی انگیزشی فطرت آدمی، برخی از مهم‌ترین مسائل و چالش‌های اخلاقی را حل می‌کنند. در نوشتار حاضر چگونگی بهره‌گیری از برخی ویژگی‌های فطرت یا هویت الوهی آدمی مانند تجرد وجودی، مصونیت از خطا در معرفت‌های فطری و سوگیری خیرخواهانه و حق‌جویانه گرایش‌های فطرت در حل مسائل فلسفه اخلاق توضیح داده می‌شود. اینکه فطرت انسانی خاستگاه اصلی مفاهیم اخلاقی است و آدمی بدون هر تجربه‌ای از بیرون خود چنین مفاهیمی را درمی‌یابد و اینکه شناخت اخلاقی عمومی است و قابل نسخ نیست، به این دلیل است که از فطرت انسانی ناشی می‌شود و از همین روی نسبی‌گرایی در اخلاق حتی اگر نظریه انفسی در مورد معانی اخلاقی داشته باشیم، مردود است. به صورت کلی از نظریه فطرت برای توجیه اخلاق و التزامات اخلاقی استفاده می‌شود.

آموزه مهدویت در طول چهار قرن نخست هجری در فرقه اسماعیلیه تطوراتی را از سر گذرانده است. نزد برخی اسماعیلیان پیشافاطمی، اسماعیل به عنوان مهدی موعود شناخته می‌شد؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند. از نظر اسماعیلیان نخستین، پس از مهدی دیگر امامی نیست و او پس از پایان دادن به عالم جسمانی روز رستاخیز را بر پا می‌دارد. با ظهور فاطمیان، عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اصلاحاتی عقیدتی، مهدویت خویش را مطرح کرد و به فرزند خود نیز لقب قائم داد. معز، خلیفه چهارم فاطمی، با هدف جلب همراهی قرمطیان در شرق جهان اسلام، ایده بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل را با تغییراتی مطرح و پیگیری نمود. به طور کلی، آموزه مهدویت در دوره اسماعلیان نخستین، ابعاد دینی قوی‌تری داشته و کمتر مورد سوء استفاده سیاسی قرار گرفته است که می‌توان این پدیده را در پرتو عدم دستیابی آنان به اقتدار سیاسی قابل توجه تبیین نمود. اما فاطمیان، همچون کیسانیه، از همان آغاز حکومت برای مشروعیت‌بخشی به جنبش خود، از این آموزه دینی بهره می‌برده و در صورت لزوم، آن را طبق سیاست‌های خود از دو بعد نظری و مصداقی اصلاح می‌کرده‌اند.

در مطالعات تاریخ کلام امامیه، در نیم قرن اخیر، پژوهش‌هایی بر محوریت برخی از مناطق که در طول تاریخ محل تجمع توده‌های شیعه بوده انجام گرفته است، اما برخی محورهای جغرافیایی همچون «لکهنو» در دیار هند مغفول مانده است. این در حالی است که لکهنو یکی از مراکز مهم شیعی است که در قرن سیزدهم، با پرورش‌اندیشمندان و پژوهشگران شیعی برجسته و برجای گذاشتن میراث کلامی سترگ توانست معارف شیعی را به نسل‌های بعد انتقال داده و بسترهای توسعه علمی شبه قاره را آماده کند. نوشتار پیش رو با رویکرد توصیفی، تحلیلی درصدد است با معرفی عالمان امامی این دوره که از دودمان سید دلدار علی نقوی برخاسته و به خاندان اجتهاد شهره‌اند، و بیان فعالیت‌های علمی و تألیفات کلامی آنان نشان دهد که عالمان امامی برجسته این خاندان با اقداماتی همچون تاسیس نهاد رسمی علمی، تحقیق گسترده در موضوعات کلامی و تدوین آثاری بزرگ در کلام استدلالی شیعه، مقابله شدید با جریانات و اقدامات ضد شیعی و تصفیه‌اندیشه شیعه از آراء نادرست، توسعه اصول فقه و اجتهاد توانستند به مذهب شیعه پس از یک دوره تنگنای شدید رسمیت نسبی بخشیده و در ترویج تشیع در این منطقه تأثیر گذار باشند.

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی، کتاب‌شناختی وتاریخی متعددی است. علی‌بن ‌بابویه در کتاب الإمامه والتبصره من الحیره که قدیمی‌ترین تک‌نگاری موجود در شیعه در موضوع امامت وغیبت است، غیر از منقولات از سعد أشعری ومحمدبن یحیی، مجموعا 37 حدیث نقل کرده است که 15 مورد آن‌ها را بلاواسطه از عبدالله‌بن جعفر حمیری، 7 مورد از احمدبن ادریس، 4 مورد از علی‌بن ابراهیم و3 مورد آن‌ها را از حمزه‌بن قاسم، حسن‌بن احمد مالکی ومحمدبن موسی دریافته است. در این پژوهش با استفاده از روش‌هایی هم‌چون شناسایی بخش مشترک اسانید در گروهی از روایات پراکنده، هماهنگی موضوع روایت با موضوع کتابی که نام مؤلفش در سند حدیث ذکر شده است و انطباق سند حدیث با طریق به برخی کتاب‌های رجال سند در منابع فهرستی دریافتیم که محتمل‌ترین منابع مورد استفاده‌ی ابن‌بابویه در این منقولات، کتاب‌های: الغیبه، الإمامه ویا الفترة والحیرة حمیری، النوادر احمدبن ادریس، التفسیر محمدبن خالد برقی، الملاحم یا التفسیر صفوان‌بن یحیی، الإمامه وتفسیر القرآن محمدبن عیسی‌بن عبید، التفسیر، القائم یا الملاحم علی‌بن مهزیار، الإمامه یونس‌بن عبدالرحمن، الإمامه محمدبن احمدبن یحیی، الإمامه ابن أبی‌عمیر، الإمامه محمدبن حسین‌بن أبی‌الخطاب، الغیبه یا البشارات حسن‌بن سماعه والنوادر بکربن عبدالله است.

شیرین شفایی در مقاله «به سوی هرمنوتیک بین­الالهیاتی؛ مطالعه موردی خوانش از داستان‌های یوسف» قصد دارد از طریق تفسیر بینامتنی قرآن و کتاب مقدس تأثیر دو مقوله الهیاتی وحی و نبوت بر داستان حضرت یوسفG در این دو کتاب و خوانش پیروان اسلام و یهود از آن را بررسی کند. به اعتقاد وی از آنجا که داستان یوسفG در کتاب مقدس تکوینی الهی_ بشری است در بازتاب جنبه­های انسانی داستان این پیامبر الهی قوی­تر بوده و چون داستان یوسفG در قرآن حاصل وحی مستقیم خداوند است، جنبه­های الهی قصه وی را بهتر بازتاب داده است. ازاین‌رو با کنار هم قرار دادن این دو متن مقدس می­توان هر دو جنبه الهی و بشری این ماجرا را بهتر درک کرد. از سوی دیگر در نگاه وی مسلمانان با تحمیل آموزه عصمت انبیاء بر متن قرآن کریم یوسفG را از جایگاه بشری خارج ساخته و او را همچون یک فرشته تصور کردند. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-انتقادی به نقد آراء وی پرداخته و در نهایت مشخص شده که مهم­ترین آسیب­های پژوهش وی اطلاعات نادرست درباره کتاب مقدس، عدم نگاه کل­نگر به آیات قرآن و برداشت غیرصحیح از آموزه عصمت انبیاء می­باشد.

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی، کتاب‌شناختی و تاریخی متعددی است. انطباق طریق صاحبان فهارس به مصادر نخستین با سند احادیث، تکرار سلسلهٔ سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و همخوانی موضوع روایات با عنوان کتب مؤلف، از قرائن اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. ابن‌بابویه در کتاب الإمامة والتبصرة من الحیرة که قدیمی‌ترین منبع شیعه در موضوع غیبت است، مجموعاً 87 حدیث نقل کرده که 37 تا را بلاواسطه از سعد بن عبدالله أشعری دریافته است. محتمل‌ترین منبعی که ابن‌بابویه استفاده کرده کتاب‌های الإمامه و بصائر الدرجات سعد بن عبدالله اشعری است. او نیز از کتاب‌هایی همچون الإمامة اثر محمد بن حسین ‌بن أبی‌خطاب، الإمامه اثر محمد بن عیسی ‌بن عبید، الإمامه اثر عبدالله ‌بن مسکان، الإمامة اثر ابن‌أبی‌عمیر، الملاحم والتفسیر اثر حسن ‌بن فضال، القائم والملاحم اثر علی‌ بن مهزیار، الملاحم اثر محمد بن سنان، التفسیر والملاحم اثر حسین ‌بن سعید، کتب محمد بن اسماعیل ‌بن بزیع و نیز کتاب قاسم بن محمد استفاده کرده است.

کتاب گورو گرنت صاحب به عنوان متن مقدس آیین سیک، مجموعه‌ای از سخنان تعدادی از گوروهای ده‌گانه(رهبران آیین مزبور در فاصله قرون شانزدهم تا هجدهم میلادی) همراه با سخنانی از عارفان و شاعران مسلمان و هندو است. گوروهایی که این مجموعه را گردآوری می‌کردند، مدعی بودند که تمام قطعات آن، کلام الهی است که بر زبان گویندگان آن‌ها جاری گردیده است. با توجه به اهمیت گسترش فرهنگ گفتگو و همدلی میان پیروان ادیان، روشن است که تأکید بر مشترکات می‌تواند زمینه خوبی برای این امر فراهم آورد. پرسش این است که در متون مقدس دین اسلام و آیین سیک، یعنی در قرآن کریم و کتاب گورو گرنت صاحب، چه مشترکاتی وجود دارد، و در روایات مربوط به زندگی پیشوایان بزرگ آیین سیک، چه نشانه‌هایی از همدلی آنان با اهل اسلام می‌توان یافت؟ پژوهش حاضر نشان می‌دهد که میان بسیاری از عبارات کتاب گورو گرنت صاحب و آیات قرآن کریم، شباهت‌های مفهومی(گاه حتی تا حد ترجمه الفاظ) وجود دارد، و از سوی دیگر، روایات تاریخی مربوط به سیره پیشوایان سیک، موارد متعددی از همدلی آنان با مسلمانان را نشان می‌دهد. این شباهت مضامین و همدلی پیشوایان سیک با اهل اسلام، می‌تواند نقطه آغاز خوبی برای گفتگوهای همدلانه میان پیروان هر دو آیین باشد.

از مهمترین مستندات قاعده‌ی لاضرر روایت داستان سمرة بن جندب است که معتبرترین طریق آن به عبدالله بن بکیر منتهی می شود. . مستندات قاعده لاضرر به ادعای تواتر یا اعتبار، غالبا مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرند. در موارد ارزیابی شده تلاش شده تا روایات مربوط بر اساس روش های مرسوم رجالی تصحیح گردد. در این مقاله به روش تحلیل فهرستی به ارزیابی روایت عبدالله بن بکیر درباره قاعده‌ی لاضرر پرداخته می‌شود. تحلیل فهرستی در تقریر مختار مشتمل بر چهار مرحله بررسی رجالی و فهرستی اولیه، مطالعه فضای صدور، بررسی موضع امامان(ع) و مطالعه مرحله انتقال از حدیث به فتوا می‌باشد که در این پژوهش این چهار مرحله بر حدیث عبدالله بن بکیر پیاده‌سازی شده است. بررسی رجالی سند موجود در کافی، ضعف آن را آشکار می‌کند. از جهت دیگر، با بررسی فهرستی، اعتبار فهرستی در زمان تألیف کتاب کافی احراز می‌گردد. با تتبع حدیث در تراث اهل سنت کاملا آشکار است که فقره‌ی «لاضرر و لا ضرار» در فضای مدینه در قرن اول و مخصوصا در نیمه‌ی دوم آن شهرت داشته است. در قرن دوم، عالمان اهل سنت تلاش کردند اسناد آن را ذکر نمایند. اینان در قرن سوم، حدیث لاضرر را منقطع دانسته و از نقل آن خودداری کرده‌اند و در قرنهای بعد، آن را قبول کردند. با بررسی موضع اهل بیت ع نسبت به این حدیث تأیید اصل انتساب فقره‌ی «لاضرر و لاضرار» به رسول الله ص توسط ایشان قابل احراز است.