جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ثبات یا تغیّر گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى در علوم مختلفى هم‌چون فلسفه، اصول فقه، کلام و... از منظرهاى متفاوتى بحث و بررسى شده است. در این مقاله تلاش شده ضمن بررسى منابع گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى (حکمت عملى)، مفاهیمى هم‌چون عقل عملى، مشهورات، سیره عقلا و رابطه «باید با هست» مورد کنکاش قرار گیرد تا زمینه مناسبى براى تقریب ذهن به مسئله ثبات یا تغیّر این گزاره‌ها فراهم گردد. در نهایت، گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى به گزاره‌هایى که ناشى از سیره عقلا و حکم عقل است، تقسیم شده است که قسم نخست، خاص و نسبى و قسم دوم، عام و جهانْ شمول تلقى شده‌اند.

این مقاله به بررسى نقش امام على علیه‏ السلام در اندیشه سیاسى اسلام مى‏ پردازد؛ از این رو ابتدا مرورى بر تألیفات انجام شده در موضوع اندیشه سیاسى اسلام خواهیم داشت و جایگاهى را که این تألیفات براى آن حضرت، قائل شده‏اند، بررسى خواهیم کرد؛ سپس با استفاده از روش‏هاى تفسیرى سعى خواهد شد زمینه‏اى براى فهم هر چه بیشتر جایگاه اصلى آن حضرت در تاریخ اندیشه سیاسى اسلام فراهم آوریم؛ بنابراین هدف اصلى در این مقاله ارائه روش تحلیلى درست براى بررسى تاریخ اندیشه سیاسى اسلام است. در پایان به مؤلفه ‏هاى اندیشه سیاسى از دیدگاه آن حضرت اشاره مختصرى خواهد شد.

محققانى که موضوع اندیشه سیاسى اسلام را بررسى مى‏کنند، در پیدایش مباحث عقلى، هر کدام به پررنگ کردن بعضى از عوامل پرداخته و آن را اساسى قلمداد کرده‏اند. آنان خواسته‏اند بین آن عامل و آغاز و رشد عقلانیّت در جهان اسلام، رابطه برقرار کنند؛ در حالى که در پیدایش پدیده‏هاى اجتماعى و همچنین آغاز اندیشه در موضوعى خاص، معمولاً عوامل مختلفى مؤثرند و نمى‏توان صرفا به عوامل خارجى یا داخلى استناد کرد و بهتر است که مجموعه زمینه‏ها در نظر گرفته شود. بنابر این در این مقال، به مهمترین زمینه‏هایى که به نظر مى‏رسد داراى نقش بیشترى باشند، اشاره مى‏کنیم. زمینه‏ها و عواملى همانند نزول قرآن، پیدایش فرقه‏هاى مسلمان، گسترش متصرفات مسلمین و نهضت ترجمه به ترتیب مورد بحث و بررسى قرار مى‏گیرند. آنچه در این مورد اساسى به شمار مى‏رود، پدیده بسیار مهم وحى و نزول قرآن است. مى‏توان گفت که در اثر گذشت زمان، ابعاد مختلف قرآن روشن شده و جهت فهم معناى آن، تلاشها و زحمات بسیارى صورت گرفته است تا معناى آن آشکارتر گردد.

امام خمینى(ره) شؤون پیامبر(ص) را در سه حوزه رسالت، سیاست و قضاوت مورد بحث قرار داده است.(1) به نظر حضرت امام هر یک از این حوزه‏ها ویژگیهاى خاص خود را داراست. پیامبر(ص) در مسند رسالت، مبلّغ وحى الهى بود و در ابلاغ وحى اجازه دخل و تصرف نداشت. در مسند قضاوت بر اساس مدارک و شواهد معتبر به قضاوت مى‏نشست و به عنوان حاکم اسلامى، با توجه به ویژگیها و لوازم سیاست، بر جامعه مسلمین حکومت مى‏کرد. امام خمینى براى هر یک از این شؤون، اختصاصاتى را به عنوان نمونه ذکر کرده‏اند. مثلاً در حوزه سیاست به قاعده «لاضرر و لاضرار فى الاسلام» اشاره کرده‏اند که حضرت ختمى مرتبت(ص) این قاعده را با توجه به شأن سیاسى خود در جامعه اسلامى بیان فرموده و به عنوان حاکم اسلامى دستور داده‏اند که افراد جامعه نباید به یکدیگر ضرر و زیان برسانند و یا یکدیگر را در تنگنا و مشقت قرار دهند.

قائلین به عدل و توحید بویژه معتزله ،موضوع آزادى و اختیار انسان را در سه موضوع بررسى کرده‏اند: - روابط انسانها با یکدیگر؛ - روابط طرفینى و پیچیده جامعه‏اى که انسان در آن زندگى مى‏کند؛ - سلطه سیاسى که بر این جامعه حکومت مى‏کند. و این، اضافه بر ارتباط انسان آزاد و مختار با ذات الهى مى‏باشد. معتزله ارزش آزادى را در قبال «احداث و خلق افعال» قرار داده‏اند. در نظر آنان آزادى و اختیار انسان تنها در حیطه فردى انسان مدّ نظر نیست؛ به این معنا که نظریه آنان تفکر انتزاعى صرف بدون توجه به ذات فردى انسان نیست ؛ بلکه رنجها، مسائل و مشکلات و روابط انسان را نیز در نظر داشته‏اند. این پژوهش به عواملى نظر دارد که خاص معتزله و اهل عدل و توحید است. عللى که شرایط پیدایش این فکر و شکل‏گیرى و تطور آن را در برگرفته و عواملى که باعث شده است قضیه آزادى و اختیار ـ با مقیاسهاى عصرى که این اندیشه در آن پیدا شده است ـ در بستر ظهور و انسجام قرار گیرد.