جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حس ملالت را می‌توان ویژگی فراگیر جوامع مدرن و ریشه‌ی بسیاری از تحولات مثبت یا منفی در انسان دانست. هدف ما این است که بر اساس مبانی حکمت متعالیه، حس ملالت را تحلیل نماییم. ملالت چیست؟ چرا ایجاد می‌شود؟ و در مواجه با آن‌چه باید کرد؟ روش کار این بود که ابتدا ملالت و علت ایجاد آن را بر اساس این مبانی توصیف و تحلیل نماییم و سپس بر اساس همان مبانی، اخلاق مواجه با آن را بیان نماییم. نتیجه تحقیق این است که اگر عمل ارادی را دارای سه رکن مهم یعنی تصور مقصود، تصدیق به فایده آن و شوق و اراده برای رسیدن به آن بدانیم، آنگاه ضعف یا عدم شوق و اراده را می‌توان تعریف ملالت دانست. عدم تصور صحیح مقصود و عدم تصدیق به فایده آن را می‌توان دو دلیل برای ایجاد ملالت دانست. اولی می‌تواند ناشی از دید محدود ما در مرتبه حسی و خیالیِ هستی باشد و دومی می‌تواند ناشی از عدم تطبیق آن مقصود با مراتب عمیق‌ترِ نفس ما باشد. رنج ناشی از ملالت، در ابتدا، موجب روی‌گردانی انسان از یک ظهور به ظهوری دیگر در یک‌مرتبه و سرگردانی و پوچی می‌شود؛ اما با داشتن دید تشکیکی به هستی و انسان می‌تواند موجب روی‌گرادنی از مرتبه پایین‌تر وجود و سایه‌های ماهوی و هم‌سطح آن و ایجاد حرکت اشتدادی انسان به سوی مرتبه بالاتر شود.بنابراین باید ملالت را نشانه عدم رسیدن به مقصود یعنی جامعیت بین وحدت و کثرت دانست و در پی رفع آن بر آمد.

بسیاری از اهل معنویت معتقدند برای رسیدن به خدا و آخرت نیازی به داشتن قدرت جسمی و ذهنی نیست. بسیاری از اهل ورزش معتقدند داشتن قدرت جسمی بدون داشتن معنویت ممکن و مطلوب است. بسیاری از اهل دانش دنیوی نیز معتقدند برای داشتن قدرت ذهنی نیاز به داشتن معنویت ندارند. موضوع این مقاله رویکرد تفکیک معنویت از قدرت جسمی و قدرت ذهنی است. مسئلۀ ما این بود که چارچوب نظری این تفکیک چه بوده و چه نقدهایی بر آن وارد است. ضرورت کار در این است که نبود یا کمبود معنویت موجب نقص در دو قدرت دیگر یا عملکرد منفی آنها می‌شود. روش ما استخراج پیشفرض‌های چارچوب نظری این تفکیک و سپس نقد آنهاست. دستاورد مقاله این است که این تفکیک دارای دو دسته پیشفرض است: فلسفی و الهیاتی. پیشفرض‌های فلسفیِ آن تفکیک ذهن از عین، تفکیک مادی از مجرد و تفکیک عقل از قلب است. اولی حاصل این فرض نادرست است که ذهن در بدن است و بدن ما جدا از سایر موجودات عینی است. دومی مبتنی بر این مبنای نادرست است که مرز ماده مشخص است و می‌توان موجود غیرمادی را از آن جدا کرد. سومی بر این اساس است که عقل منبعی برای شناخت است و قلب جایگاه احساسات. پیشفرض‌های الهیاتی آن، مجردِ محض دانستن خدا و تفکیک دنیا از آخرت است. اولی حاصل این مبنای نادرست است که خدا موجودی محدود به عالم مجرد است و در عالم ماده نمی‌تواند حضور داشته باشد. دومی مبتنی بر عدم فهم رابطۀ دنیا و آخرت یعنی رابطۀ ظاهر و باطن است. نوآوری این مقاله در استخراج این پیشفرض‌ها و نقد آنهاست.

مسئله انسان و شناخت حقیقت وجودی و نحوه رسیدن او به کمال از دیر باز یکی از مباحث اصلی در عرفان و فلسفه اسلامی بوده است . در این بین ملاصدرا بیش از دیگران در نظام فلسفی خود تصویر ویژه ای از حقیقت انسان و جایگاه او ارائه نموده است . این نوشتار در صدد است تا مبانی نظری و فلسفی ملاصدرا را در حوزه معرفت شناختی بر مبنای ( اتحاد عاقل و معقول ، عالم ، معلوم ) هستی شناختی بر اساس ( اصالت وجود ، تشکیک وجود ، حرکت جوهری - جسمانیه الحدوث ) مورد استنباط و ارزیابی قرار دهد . پس از تبیین مفاهیم هریک از این اصول به عنوان مهمترین مبانی نظری ملاصدرا مورد ارزیابی قرار گرفته است . در نظام فلسفی ملاصدرا مبانی تربیت انسان در حوزه معرفت شناختی و هستی شناختی می باشد . از دیدگاه او انسان تنها موجود عاقلی است که می تواند به شناخت نفس خود دست بیابد و به سعادت برسد و این امر در پرتو تکامل وجود او می باشد . چرا که طبق نظریه اصالت وجود که از ابتکارات صدرا است هرگاه وجود به تکامل واقعی اش برسد انسان به هدف خلقتش دست یافته است و مطابق حرکت جوهری انسان موجودی مادی است که در اثر حرکت جوهری تکامل می یابد تا به تجرد عقلانی برسد و تمامی این سیر تکامل در وجود رخ می دهد . وجود انسان از دو بعد مادی و معنوی به وجود آمده که حقیقت آن نفس و بدن است که رابطه ای اتحادی با یکدیگر دارند و این نفس به واسطه خلقت جسمانی رو به سوی کمال دارد . در دیدگاه ملاصدرا معرفت نفس کلید همه علوم و مبنای ایمان به آخرت است و کمال انسان نیز در سایه شناخت نظری و عملی محقق می شود . روش‌گردآوری اطلاعات در این پژوهش از نوع اسنادی است که با مراجعه به آثار صدرالمتالهین بر اساس رویکرد کتابخانه ای تلاش شده دیدگاه حکمت متعالیه را درباره کمال انسان به روش توصیفی و تحلیلی تبیین نماید .

هدف از این تحقیق تبیین و شناخت هرچه بیشتر مسئله بدن مثالی و کارکردهای آن از دیدگاه ملاصدرا می‌باشد. انسان گذشته از این بدن طبیعی، بدن مثالی نیز دارد که در مراتب تشکیکی وجود، متقدم بر بدن طبیعی و متأخر از نفس ناطقه است. بدن مثالی ذاتاً مدرک و حیّ است و برخلاف بدن طبیعی با مرگ از نفس جدا نمی شود. مبحث عالم مثال صعودی و بدن مثالی یکی از غامض‌ترین و بحث‌برانگیزترین مسائل فلسفی است که ملاصدرا توانست اثبات و تبیین آن را با ابزار عقل و شهود به نام خود مزین کند. وی پس از تبیین عقلانی و فلسفی بدن مثالی، توانست از این آموزه در حل برخی مسائل فلسفی و کلامی از قبیل رابطه نفس و بدن، مسأله تجسم اعمال و اثبات معاد جسمانی، تعبیر برخی منامات و رویاها و تفسیر برخی از معجزات و کرامات استفاده کند.

غایتمندی فاعل یا یک شیء، یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفی و کلامی است که از شاخص‌ترین فروعات آن، مسئله غایت داشتن افعال الهی است. فخر رازی استدلال‌های متعددی در ابطال غایت داشتن خداوند اقامه می‌نماید که در سه دسته بیان می‌شوند. در دسته اول، غایتمندی خدا با برخی از اوصاف او مانند کمال یا قدرت مطلق بودن و حادث بودن فعل ناسازگار است و در دسته دوم، با برخی از اوصاف انسان مانند محدود بودن دایره سٶال، متناهی بودن در فهم و مجبور بودن. دسته سوم نیز غایتمندی را موجب ایجاد پارادوکس می‌دانند. در پژوهش حاضر در ضمن نقد هر یک از برهان‌ها، این نتیجه حاصل شد که در بیشتر استدلال‌ها، نظریه معتزله در مورد غایتمندی زائد بر ذات ابطال شده است، نه غایتمندی ذاتی؛ آن گونه که فلاسفه‌ای مانند ابن سینا مطرح کرده‌اند

در زمینه امکان، ضرورت و کیفیت تولید علم دینی دیدگاه ها و نظرات مختلفی ارائه گردیده است که یکی از مهمترین و اصلی ترین این دیدگاه ها مربوط به آیت الله جوادی آملی می باشد که اصلاحاً از آن به عنوان رویکرد اجتهادی یاد می گردد. با توجه به جایگاه علمی و اهمیت نظریه ایشان در میان رویکردهای مختلفِ مطرح در زمینه تولید علم دینی، این مقاله به دنبال بررسی دقیق و جامع رویکرد ایشان می باشد. لذا با بهره گیری از روش تحلیل گفتمان لاکلاو موفه، عناصر گفتمانی موجود در رویکرد ایشان شناسائی و در یک نظام معنایی- ارتباطی ارائه گردیده است. بر اساس تحلیل گفتمان صورت گرفته، عنصر «جامعیت دین» و نگاه حداکثری به آن، به عنوان دال برتر، در نقطه مرکزی نظریه ایشان قرار گرفته است و سایر عناصر شناسائی شده به عنوان دال های فرعی در ارتباط با این دال، تعریف شده اند و با مفصل بندی صورت گرفته، با یکدیگر ارتباط معنایی پیدا کرده اند.

موضوع اين مقاله ضعف اراده يا شكاف بين نظر و عمل است و مسئلة آن، چگونگي تحليل وجودي اين مسئله بر اساس نظرية وحدت تشكيكي وجود. در تحليل ماهوي، مبادي فعل ارادي داراي ترتب علّي و زمانيند اما در تحليل وجودي، آنها مراتب حقيقت واحد وجودند. با اين تفسير، علم و عمل وجوه يك حقيقتند كه وقتي از ذات نشئت ميگيرد، در مرحله‌يي نام علم به خود ميگيرد و در مرحله‌يي ديگر، نام اراده يا شوق. در نتيجه، علم و عمل ارادي دو رشتة بهم‌متصل هستند كه ريشة واحدي در ذات انسان دارند؛ ريشه‌يي از سنخ محبت و ابتهاج. در ديد ماهوي، ضعف اراده را بايد در ضعف اعضاي زنجيرة علّي قبل از آن، مثل تصور فعل و تصديق به فايدة آن، جستجو نمود. اما در ديد وجودي، ضعف عمل ارادي در رابطة مستقيم با ضعف وجودي انسان و ضعف علم مساوق با آن است. تفاوت نگاه وجودي با نگاه ماهوي در اينست كه نگاه وجودي عمل ارادي را در انتهاي يك زنجيره از مبادي و جداي از علم نميداند بلكه عمل يكي از ظهورات حقيقتي وجودي و مساوق با علم است.

قوه خیال و ادراکات آن از مهم‎ترین مسائل حکمت متعالیه می‎باشد که ملاصدرا بحث‎های زیادی را به آنها اختصاص داده است. برخی از نظریات او در این زمینه مانند فاعل‎بودن نفس در ادراکات حسی و خیالی و تجرد قوه خیال، بی‌سابقه بوده و اولین‏بار توسط صدرالمتألهین ارائه گشته است. شیخ احمد احسائی اشکالات و انتقادهای بسیاری را به دلایل و مبانی ملاصدرا در این زمینه وارد می‌داند و آنها را به چالش می‌کشد. این انتقادها درباره تجرد قوه خیال، فاعلیت آن نسبت به صورت‌های خیالی، ناسازگاری درونی دیدگاه ملاصدرا در این زمینه و شدت‏یافتن ادراکات خیالی به هنگام مرگ و در آخرت است. در پژوهش حاضر اثبات گردیده که این‎گونه انتقادها ناشی از عدم توجه کافی به مبانی صدرایی در این زمینه از جمله وحدت تشکیکی وجود، حرکت جوهری و اتحاد عالم و معلوم بوده و احسائی در انتقادهای خود گرفتار مغالطه شده است.

قيصري يكي از بزرگترين شارحان مكتب ابن‌عربي است كه با استفاده از مباني عرفاني، نظرية خاصي در مورد زمان ابداع كرده است. ديدگاه او در اينباره چند بخش دارد: نقادي نظريات فلسفي، بويژه ديدگاه ارسطو و ابن‌سينا، تأويل عرفاني برخي از نظريات فلسفي، تبيين حقيقت زمان طبق مباني عرفاني و تقسيمات آن. اما انتقادات قيصري بر ديدگاه ابن‌سينا و تأويل عرفاني وي از برخي نظريات فلسفي، با اشكالاتي مواجه است. مهمترين اشكال نظرية او، مستندات حديثي در مورد ظهور زمان، با استناد به اسم «الدهر» خداوند است، زيرا احاديث مورد استدلال قيصري، وثاقت لازم را نداشته و مدعاي او را نيز اثبات نميكنند. بدين‌لحاظ، ميتوان گفت زمان با نظر به اسم «المُقَدِّر» خداوند ظهور مينمايد و ظهور آن در مراتب مختلف، بوجود آورندة روز و شب الهي است.