جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اوضاع و احوال کنونی، که بیم می‌رود ارتباط نسل حاضر با میراث حکمی گذشته قطع شود، تألیف کتابی که درک حکمت متعالیه را بدون خواندن اسفار ممکن سازد، ضروری است. برای تألیف چنین کتابی باید سه گام برداشت: اول تحریر و تلخیص اسفار، دوم تنظیم منطقی مطالب، این دو گام تا حدی در نهایه الحکمه برداشته شده است، سوم نگاشتن شرحی مبسوط بر مطالب که فراگیر را از خواندن اسفار بی نیاز کند. این شرح به همین منظور نگاشته شده است.

در اوضاع و احوال کنونی، که بیم می‌رود ارتباط نسل حاضر با میراث حکمی گذشته قطع شود، تألیف کتابی که درک حکمت متعالیه را بدون خواندن اسفار ممکن سازد، ضروری است. برای تألیف چنین کتابی باید سه گام برداشت: اول تحریر و تلخیص اسفار، دوم تنظیم منطقی مطالب، این دو گام تا حدی در نهایه الحکمه برداشته شده است، سوم نگاشتن شرحی مبسوط بر مطالب که فراگیر را از خواندن اسفار بی نیاز کند. این شرح به همین منظور نگاشته شده است.

«کنش انسانی» از جمله مسائلی است که همواره مد نظر اندیشمندان بوده است. در این بین فیلسوفان مسلمان تلاش‌های فراوانی در تبیین مسئله کنش انسانی مبذول داشته‌اند. ایشان کنش‌ انسانی را به دو دسته «جوانحی» و «جوارحی» تقسیم می‌کنند و هرچند در تبیین کنش جوانحی با یکدیگر اختلاف نظر دارند، اما در تحلیل کنش جوارحی بالاتفاق کنشگری انسان را از سنخ «فاعل بالقصد» می‌دانند. این تحلیل از کنش جوارحی فیلسوفان را با برخی چالش‌ها مواجه ساخته که یکی از مهم‌ترین آنها این است که نتوانسته‌اند تفسیری سازگار میان مختار بودن انسان و ضرورت علّی‌ـ معلولی ارائه کنند. این نوشتار با ارائه تحلیلی نو از کیفیت شکل‌گیری کنش انسانی، درصدد اثبات این دیدگاه است که کنش انسانی، اعم از جوارحی و جوانحی، از سنخ «فاعل بالتجلی» است. بر این‌ اساس مختار بودن انسان منافاتی با ضرورت علّی‌ـ معلولی ندارد؛ چه آنکه «فاعل بالتجلی» تفسیری سازگار از فاعل مختار و ضرورت علّی‌ـ معلولی است.

این کتاب که با هدف تعمیق اندیشه‌های توحیدی، درک بهتر معارف بلند دینی و معرفی سنت تفکر اسلامی نگاشته شده است، جلد سوم مجموعه درآمدی به نظام حکمت صدرائی است. جلد نخست شامل مباحث هستی‌شناسی و جهان‌شناسی بود، نویسنده در جلد دوم به مباحث معرفت‌شناسی و خداشناسی پرداخت و این کتاب نیز درباره علم‌النفس یا انسان‌شناسی حکمت متعالیه است. علم‌النفس آخرین بخش از بخشهای پنج‌گانه مطرح در این مجموعه است که مشکل‌ترین بخش حکمت متعالیه به شمار می‌رود. ویژگی مهم علم النفس این است که در آن علاوه بر قوانین فلسفی، با تجربه درونی نیز سروکار داریم. پیداست برای آنکه هر فیلسوفی این تجربه‌ها را با قوانین فلسفی پذیرفته خویش وفق دهد، لازم است که آنها را در چارچوب این قوانین تبیین کند، وگرنه صحت این قوانین در کانون تردید قرار می‌گیرد. این امر ایجاب می‌کند که ضعفهای آنها یافته و برطرف شوند و این رویکردی است که صدرالمتألهین در قبال فلاسفه پیشین به ویژه ابن‌سینا دارد.

ملاصدرا از حکمای بزرگ ایران در قرن 11 ه . ق است. وی علوم نقلی را نزد شیخ بهایی و علوم عقلی را نزد میرداماد و میرفندرسکی فرا گرفت و در علوم عقلی، مخصوصا در حکمت الهی، به مقامات عالی نایل شد. مهم‌ترین اثر او در فلسفه، کتاب معروف به اسفار است. فلسفه‌ی ملاصدرا، که خود از آن به عنوان "حکمت متعالیه" نام می‌برد، تلفیقی است از عقاید مکتب مشاء و اشراق، و مسلک کشف و شهود. اصالت فلسفه‌ی او در این است که از تلفیق این عقاید، مکتبی خاص به وجود آورده است که جریان فلسفه را در ایران پس از او سخت تحت تاثیر قرار داده و تقریبا منحصر به او کرده است. کتاب حاضر جلد دوم از مجموعه‌ی "درآمدی به نظام حکمت صدرایی" و شامل دو بخش معرفت‌شناسی (هستی‌شناسی ادراک) و خداشناسی است. برخی مطالب بررسی شده در این مجلد عبارت‌اند از: علم حضوری؛ علم حصولی؛ وجود ذهنی؛ اثبات ذات (اثبات وجود خداوند)؛ توحید؛ علم خداوند به اشیاء به ترتیب در علم مع‌الفعل، علم پیشین مغایر و علم پیشین ذاتی.

جلد اول این مجموعه سه جلدی که حاصل سالها تحقیق نویسنده و مطالعه آثار صدرالمتألهین است شامل مدخل و دو بخش است. در مدخل، درباره صدرالمتألهین و هویت حکمت متعالیه بحث شده است. در بخش اول، مباحث اصالت وجود و فروع آن، تشکیک در وجود و فروع آن و وجود رابط معلول و فروع آن را در برمی‌گیرد. در بخش دوم نیز درباره حرکت و لوازم آن و حرکت جوهری و فروع آن بحث می‌شود. در این بخش توضیح داده شده که پایه‏ای‏ترین مسائلی که حکمت متعالیه بر آنها مبتنی است، عبارت‏اند از: اصالت وجود، تشکیک در وجود، وجود رابط معلول و حرکت جوهری اشتدادی و غیراشتدادی. پس در حقیقت، در این اثر پایه‏های حکمت متعالیه تصویر و بررسی شده‌اند.

تقسيم موجودات به مادي و مجرد ازجمله آموزه‌هاي فيلسوفان پيش از صدرالمتألهين است که گرچه مورد ‌پذيرش او نيز واقع شد، در چارچوب مباني فلسفي وي تفسير تازه‌اي يافت. وي با تقسيم تجرد به برزخي و عقلي، برخي ادلۀ فيلسوفان پيشين بر اثبات مغايرت نفس و بدن را براي اثبات تجرد برزخي نفس به کار برد که ازجمله آنها دليلي از ابن‌سيناست که بر ثبات نفس و تغيير بدن مبتني است. از اين استدلال مي‌توان دست‌کم سه تقرير ارائه داد که برخي از آنها در آثار صدرالمتألهين يافت مي‌شود. با تحليل استدلال، آشکار مي‌شود که در مقام به‌کارگيري استدلال يادشده به منظور اثبات تجرد نفس، همۀ فروض محتمل توسط فيلسوفان بررسي نشده است. درعين‌حال با نظر به برخي آرای فيلسوفان مي‌توان همچنان از اين دليل دفاع کرد. در نهايت گرچه اين دليل مستقيماً نوعي خاص از تجرد را ثابت نمي‌کند، از ديدگاه صدرالمتألهين بايد آن را صرفاً مثبت تجرد برزخي نفس تلقي كرد؛ چراكه به باور او فقط كساني از تجرد عقلي برخوردارند كه كلي را درك كنند و افراد بسيار اندكي قادر به درك كلي‌اند. پس ادله‌اي كه تجرد همه نفوس انساني را ثابت مي‌كنند، براساس ديدگاه صدرا، جز تجرد برزخي را شامل نمي‌شوند.