جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب که با هدف تعمیق اندیشه‌های توحیدی، درک بهتر معارف بلند دینی و معرفی سنت تفکر اسلامی نگاشته شده است، جلد سوم مجموعه درآمدی به نظام حکمت صدرائی است. جلد نخست شامل مباحث هستی‌شناسی و جهان‌شناسی بود، نویسنده در جلد دوم به مباحث معرفت‌شناسی و خداشناسی پرداخت و این کتاب نیز درباره علم‌النفس یا انسان‌شناسی حکمت متعالیه است. علم‌النفس آخرین بخش از بخشهای پنج‌گانه مطرح در این مجموعه است که مشکل‌ترین بخش حکمت متعالیه به شمار می‌رود. ویژگی مهم علم النفس این است که در آن علاوه بر قوانین فلسفی، با تجربه درونی نیز سروکار داریم. پیداست برای آنکه هر فیلسوفی این تجربه‌ها را با قوانین فلسفی پذیرفته خویش وفق دهد، لازم است که آنها را در چارچوب این قوانین تبیین کند، وگرنه صحت این قوانین در کانون تردید قرار می‌گیرد. این امر ایجاب می‌کند که ضعفهای آنها یافته و برطرف شوند و این رویکردی است که صدرالمتألهین در قبال فلاسفه پیشین به ویژه ابن‌سینا دارد.

ملاصدرا از حکمای بزرگ ایران در قرن 11 ه . ق است. وی علوم نقلی را نزد شیخ بهایی و علوم عقلی را نزد میرداماد و میرفندرسکی فرا گرفت و در علوم عقلی، مخصوصا در حکمت الهی، به مقامات عالی نایل شد. مهم‌ترین اثر او در فلسفه، کتاب معروف به اسفار است. فلسفه‌ی ملاصدرا، که خود از آن به عنوان "حکمت متعالیه" نام می‌برد، تلفیقی است از عقاید مکتب مشاء و اشراق، و مسلک کشف و شهود. اصالت فلسفه‌ی او در این است که از تلفیق این عقاید، مکتبی خاص به وجود آورده است که جریان فلسفه را در ایران پس از او سخت تحت تاثیر قرار داده و تقریبا منحصر به او کرده است. کتاب حاضر جلد دوم از مجموعه‌ی "درآمدی به نظام حکمت صدرایی" و شامل دو بخش معرفت‌شناسی (هستی‌شناسی ادراک) و خداشناسی است. برخی مطالب بررسی شده در این مجلد عبارت‌اند از: علم حضوری؛ علم حصولی؛ وجود ذهنی؛ اثبات ذات (اثبات وجود خداوند)؛ توحید؛ علم خداوند به اشیاء به ترتیب در علم مع‌الفعل، علم پیشین مغایر و علم پیشین ذاتی.

جلد اول این مجموعه سه جلدی که حاصل سالها تحقیق نویسنده و مطالعه آثار صدرالمتألهین است شامل مدخل و دو بخش است. در مدخل، درباره صدرالمتألهین و هویت حکمت متعالیه بحث شده است. در بخش اول، مباحث اصالت وجود و فروع آن، تشکیک در وجود و فروع آن و وجود رابط معلول و فروع آن را در برمی‌گیرد. در بخش دوم نیز درباره حرکت و لوازم آن و حرکت جوهری و فروع آن بحث می‌شود. در این بخش توضیح داده شده که پایه‏ای‏ترین مسائلی که حکمت متعالیه بر آنها مبتنی است، عبارت‏اند از: اصالت وجود، تشکیک در وجود، وجود رابط معلول و حرکت جوهری اشتدادی و غیراشتدادی. پس در حقیقت، در این اثر پایه‏های حکمت متعالیه تصویر و بررسی شده‌اند.

تقسيم موجودات به مادي و مجرد ازجمله آموزه‌هاي فيلسوفان پيش از صدرالمتألهين است که گرچه مورد ‌پذيرش او نيز واقع شد، در چارچوب مباني فلسفي وي تفسير تازه‌اي يافت. وي با تقسيم تجرد به برزخي و عقلي، برخي ادلۀ فيلسوفان پيشين بر اثبات مغايرت نفس و بدن را براي اثبات تجرد برزخي نفس به کار برد که ازجمله آنها دليلي از ابن‌سيناست که بر ثبات نفس و تغيير بدن مبتني است. از اين استدلال مي‌توان دست‌کم سه تقرير ارائه داد که برخي از آنها در آثار صدرالمتألهين يافت مي‌شود. با تحليل استدلال، آشکار مي‌شود که در مقام به‌کارگيري استدلال يادشده به منظور اثبات تجرد نفس، همۀ فروض محتمل توسط فيلسوفان بررسي نشده است. درعين‌حال با نظر به برخي آرای فيلسوفان مي‌توان همچنان از اين دليل دفاع کرد. در نهايت گرچه اين دليل مستقيماً نوعي خاص از تجرد را ثابت نمي‌کند، از ديدگاه صدرالمتألهين بايد آن را صرفاً مثبت تجرد برزخي نفس تلقي كرد؛ چراكه به باور او فقط كساني از تجرد عقلي برخوردارند كه كلي را درك كنند و افراد بسيار اندكي قادر به درك كلي‌اند. پس ادله‌اي كه تجرد همه نفوس انساني را ثابت مي‌كنند، براساس ديدگاه صدرا، جز تجرد برزخي را شامل نمي‌شوند.

مهم‌ترين پرسش و دغدغه در تحقق و گسترش سبک زندگي اسلامي چگونه مؤمن شدن و چگونه مؤمن ماندن است. پاسخ اين پرسش در گرو فهميدن هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس است. تبيين حقيقت ايمان و تعيين دقيق جايگاه آن در مراتب نفس و شناخت عوامل اصلي دخيل در تحقق و ثبات ايمان به صورت منظم و منطقي در يک ساختار منسجم نفساني، ما را به هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس مي‌رساند. هدف این مقاله، رسيدن به اين مهم براساس مباني علم‌النفس فلسفي حکمت متعاليه، با روش تحليل و بررسي‌ عقلاني است. ایمان مطلوب استقرار تصديق عقلاني در نفس است. این استقرار در مرتبه مثالي جزئي نفس و از طريق رسيدن به وضعيت ملکه محقق مي‌شود. اين امر از طريق تنزل ادراکي در دو مرحله و تثبيت و استحکام ادراکات تنزل يافته به واسطه تلقين، توجه نفس و انجام اعمال اختياري متناسب صورت مي‌گيرد.

در باره پیشینه نظریه اصالت وجود، از اشخاص متعدد و مکتب‌های فکری متنوعی سخن به میان آمده ولی هیچ سخنی از قطب الدین رازی به میان نیامده است، در حالیکه وی پیش از صدر المتألهین این نظریه را مطرح کرده است. وی در کتاب «لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار» بدون اینکه از اصطلاحات خاص این نظریه استفاده کرده باشد تقریری خاص از آن ارائه می‌دهد و در کتاب «المحاکمات بین شرحی الاشارات» تعابیری در تقریر و تبیین اصالت وجود دارد که صدرالمتألهین بعینه از آن تعبیرات برای تقریر و تبیین اصالت وجود استفاده کرده است. بر اساس تقریر قطب الدین رازی از اصالت وجود، ماهیت حقیقتاً و بالذات بر واقعیت خارجی صدق می-کند ولی به هیچ وجه ماهیت در خارج موجود نیست. تقریر خاص قطب الدین رازی از اصالت وجود، پس از حدود دو قرن در آثار صدرالمتألهین با اصطلاحاتی جدید و به نحوی جدّی‌تر به وجود آمد و باز پس از گذشت حدود سه قرن همین تقریر با برهانی جدید که تصویر‌گر مدعاست و با بیانی تحلیلی‌تر در آثار مولی علی نوری و آقا علی مدرس تحقّق یافت. این تقریر از نظریه اصالت وجود، در مقابل سایر تقریرهائی است که در دوره معاصر از این نظریه شکل گرفته است

مفاهیم ذهن انسان چه نسبت معرفت‌شناختی با خارج دارد؟ وجود ذهنی، نقطه اصلی معرفت‌شناسی فیلسوفان است. ابن‌سینا اولین کسی است که به شبهات بحث وجود ذهنی پاسخ می‌دهد. در این خصوص فیلسوفان حکمت متعالیه با دو اصل موافقند اول این‌که وجود ذهنی یک وجود واسطه بین خود انسان و معلوم است و دوم این‌که حقیقتی است که با هویت شیء برابری می‌کند و در ذهن ما حاضر است. اگر نتوان این دو اصل را ثابت کرد نظریه معرفت‌شناسی حکمت متعالیه با چالش مواجه است. در نشست «وجود ذهنی و چالش‌های معرفت شناسی در فلسفه اسلامی» لوازم وجود ذهنی، ادله اثبات آن و نقدهایی که بر آن وارد شده است، ناقدانه و موشکافانه بررسی می‌شود. اساتید آقایان فیاضی، سبحانی و عبودیت درباره لوازم وجود ذهنی و چالش‌های فراروی دستگاه معرفت‌شناسی فلسفی ما نکاتی ارزشمند را ارئه می‌کنند. اساتید متفق‌القولند که مسئله وجود ذهنی چیزی نیست که بتوان از آن عقب کشید و تا تطابق تصوری این مفاهیم تمام و کمال نشود، نوبت به مطابقت با تصدیق نمی‌رسد.