جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ا ظهور و بروز اخلاق فضیلت در سال‌های اخیر، بسیاری به نقاط قوت و ضعف آن پرداخته‌اند که یکی از مهم‌ترین اشکال‌های مبنایی بر این نظریه، تردید یا نفی اوصافِ درونی اخلاقی (فضایل و رذایل) است. برخی از فیلسوفان اخلاق بن‌مایه‌های این اشکال را از روان‌شناسی اجتماعی برگرفته‌اند و بر اساس آن اِسناد رفتار اخلاقی آدمی را به اوصاف درونی، از مقولۀ خطای بنیادین اِسناد دانسته‌اند. گیلبرت هارمن و جان دوریس با تکیه بر پاره‌ای از آزمایش‌ها در حوزه روان‌شناسی اجتماعی، همچون آزمایش میلگرام، سامری نیکوکار و زندان زیمباردو منکر وجود اوصاف اخلاقی درونی شده و معتقدند ابتنای یک نظریه اخلاقی بر چنین اوصافی خطاست و از این‌رو، اخلاق فضیلت نظریه هنجاری مناسبی نخواهد بود. قائلان به اخلاق فضیلت پاسخ‌های سلبی و ایجابی متعددی را بیان کرده‌اند که به گمان مؤلفان پاسخ مبتنی بر کمیابی مناسب‌ترین پاسخ به اشکال یاد شده است. در این مقاله پس از طرح و تبیین مسئله، به نقد و بررسی آنها خواهیم پرداخت.

چکیده انسان‌شناسی از دیرباز، موضوع اساسی علوم انسانی است که در شاخه‌ی نوپای روانشناسی، ذیل عنوان « نظریه‌های شخصیت» توانسته است با ابتناء برشباهت‌ها و تفاوت‌های آدمی در عرصه‌ی مطالعات رفتاری و ارتباط متقابل افراد - در پیشگیری یا اقدامات احتمالی در بروز اختلالات و نابسامانی‌های شخصیتی - کارآمد باشد. این کارآمدی موجب شده است امروزه، پژوهش در حوزه‌ی « نظریه‌های شخصیت» از مهم‌ترین مباحث روانشناختی به حساب آید، به طوری‌که به تصریح مؤلفان کتب شخصیت روانشناختی یافته-ای در این علم نیست که در شناسایی و شناساندن شخصیت سهمی بر عهده نداشته باشد و در حقیقت، شخصیت هدف نهایی تمام بررسی‌های روانشناسانه محسوب می‌شود. کارآمدی نظریه‌های شخصیت روانشناختی در رفع نابسامانی‌های شخصیتی از سویی و ضعف این نظریه‌ها در حوزه‌ی شناسایی ماهیت انسان و پرداختن به حوزه‌ی نمود، رفتارهای صادر شده از فرد و یا تفاوت‌های فردی به جای بررسی و تحلیل بنیان خلقت همه‌ی انسان‌ها در حوزه‌ی بود و مقام ثبوت از سویی دیگر و نیز ارتباط ریشه‌ای نظریات شخصیت روانشناختی با مباحث علم النفس فلسفی و ابتناء پیش‌فرض‌های این نظریات بر این نوع مباحث، موجب شد رساله‌ای فلسفی، تحت عنوان « نظریه‌ی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا» با نگرشی توصیفی- تحلیلی نگاشته شود، موضوعی که برای اولین بار تحت این عنوان در گفتمان‌های فلسفی مطرح می‌شود. لازم به ذکر است، نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا بر اساس مبانی فلسفه‌ی صدرایی و در پاسخ به سوالاتی، نظیر چیستی شخصیت در این نظام فلسفی، تبیین مبانی فلسفی این نظریه و مؤلفه‌های اساسی آن و لوازم و تبعات آن بر دیگر حوزه‌های معرفتی صورت‌بندی شده و مراد از آن نگرشی جدید به مباحث علم-النفس فلسفی ملاصدرا و وارد نمودن فلسفه در جریان زندگی بشر امروزی است. براین اساس، مطلع نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا - بر مبنای نگرش وحدت تشکیکی او - فطرت عام انسانی به عنوان عامل زمینه‌ساز شخصیت است که در آغاز حدوث انسان صدرایی به‌واسطه‌ی «جسمانیه الحدوث بودن نفس»، «اتحاد حقیقی نفس و بدن»، «حرکت جوهری غیرارادی» از عواملی، نظیر مزاج، وراثت و ... متأثر و به دلیل اختلاف در مبادی، در سه نوع نفوس اکمل، اسفل و بالقوه‌ی متوسط میان نفوسِ مذکور، قدم به نشئه‌ی دنیوی می‌گذارد. در این مقطع پیش‌زمینه‌ی اختلاف در ادراکات و ... به انضمام عوامل دیگری، همچون صلاح والدین و ... شخصیت غیرارادی نفوس اکمل، اسفل و بالقوه‌ی متوسطه را به حقایقی متفاضل، ذیل نوع حقیقت اولیه تبدیل می‌کند. پس از آن به‌واسطه‌ی حرکت جوهری اشتدادی ارادی، انسان صدرایی شخصیت ارادی خویش را با ابتناء بر شخصیت غیرارادی و ملکات مکتسبه‌ی نفسانی بنا می‌کند، بنابراین در این نظام متألهه، انسان صدرایی نه تنها بعد از تکون جسمانی - روحانی و به فعلیت رساندن قوای وجودی خویش، بلکه در آغاز حدوث جسمانی در نشئه‌ی حسی نیز حقایقی اولاً، «متباین» و ثانیاً، «متفاضل» است، ازاین‌رو نمی‌توان به کلیتی واحد از آن دست یافته و آن را بر همه‌ی انسا‌ن‌ها تعمیم داد. به عبارت دیگر، از سویی، کثرت نوعی و تشکیکی شخصیت غیرارادی پایه‌، بر کثرت پیشینی نوعی و تشکیکیِ ناشی از اختلاف در مبادی اولیه و ... مبتنی است و از سویی دیگر، این شخصیت غیرارادی، خود زمینه‌ای است جهت استکمال شخصیت ارادی، بنابراین علیت اقتضایی شخصیت غیرارادی و اکتساب فطرت ثانویه و ملکات حاصل از آن، موجب کثرت نوعی پسینی انسان صدرایی است. لذا به-واسطه کثرت پیشینی انسان صدرایی و کثرت پسینی آن، انسان صدرایی در هیچ‌یک از مراتب هستیِ خویش حقیقتی واحد نخواهدبود. این‌جاست که شاید بتوان به جای کاربرد اصطلاح نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا از نظریه‌های شخصیت صدرایی استفاده نمود، زیرا هر انسانی به واسطه‌ی شخصیت خاص خویش و تطور آن در نشئات مختلف وجودی نسخه‌ی خاص شخصیت خود را داراست. نظریه‌ی شخصیت ملاصدرا با ابتناء بر این اختلاف تباینی و تفاضلی نفوس و کثرت پیشینی و پسینیِ مبتنی بر آن، از سویی، توانایی پاسخ به علت نابهنجاری‌های شخصیتی، علت تغییر برخی نفوس و عدم تغییر برخی دیگر، علت تنوع در ثواب و عقاب، سعادت و شقاوت و کیفیت خلود و حشر درحوزه‌ی دین‌پژوهی را داراست و از سویی دیگر در حوزه‌ی اخلاق از اخلاق فضیلت تقویت‌شده‌ و یکپارچگی اخلاقی نظام صدرایی حمایت می‌کند.