جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیش از این، تحول های دینی عصر صفویه و اهمیت مهاجرت فقیهان عاملی از جنبه هایی بررسی شده است، هرچند اختلاف نظرهای جدی درباره اهمیت و تاثیر مهاجرت فقیهان عاملی به ایران در عصر صفویه وجود دارد. در این نوشتار اهمیت و تاثیر مهاجرت فقیهان عاملی از زاویه نقش آنها در تحول در گفتمان های دینی عصر صفویه، با تکیه بر آرای محقق کرکی و شهید ثانی بار دیگر ارزیابی شده است. همچنین ادعا شده که عالمان عاملی نقش مهمی در تحول گفتمان حاکم بر مراکز علمی ایران از نگاه فلسفی به فقهی داشته اند.

نوشتار حاضر فرقه زیدیه را با تکیه بر زیدیه ایران از آغاز تشکیل دولت علویان طبرستان تا پایان قرن هفتم هجری بررسی می کند. جریان زیدیه هرچند در عراق پدید آمد، اما در آنجا نتوانست حکومتی تشکیل دهد. در قرن سوم هجری و پیش از آن، برخی عالمان زیدی به نواحی خزری ایران پناه برده و در آنجا اقامت و به دعوت مردمان آن سامان به اسلام پرداختند. در پی درگیری میان حاکمان محلی و اهالی و وجود زمینه مساعد، برخی از عالمان زیدی توانستند حکومتی تشکیل دهند. نوشتار حاضر ضمن مرور بر پیدایش و تکوین مذهب زیدی در نواخی خزری به بحث از تداوم جریان مذکور در قرون بعدی و اهمیت فرهنگی آن و تأثیر آن بر تحول و تکوین مذهب در یمن و مناسبات میان دو جامعه مهم زیدیه در اعصار گذشته می پردازد. در مقدمه کتاب آمده است: نوشتار حاضر فرقه زیدیه را با تکیه بر زیدیه ایران از آغاز تشکیل دولت علویان طبرستان تا پایان قرن هفتم هجری بررسی می کند. پس از قرن هفتم تا روزگار صفویه زیدیان هنوز حضور مهمی در محدوده طبرستان داشتند، هر چند دوران طلایی و شکوفایی آنان از قرن چهارم تا هفتم هجری است. (ص 9) این کتاب در پنج فصل به بررسی تاریخ زیدیه پرداخته است. فصل نخست بررسی درباره منابع زیدیه است که در آن خواننده با منابع اصلی مطالعات زیدیه آشنا می شود تا از این طریق خود بتواند به پژوهش های بیشتری درباره زیدیه بپردازد؛ از این رو نوشتار در این بخش کمی به تفصیل گراییده است. فصل دوم با عنوان شکل گیری زیدیه، درباره مراحل نخستین پیدایش زیدیه است. در فصل سوم و چهارم در خصوص علویان طبرستان و تأثیرات فرهنگی آن ها بحث می شود. سرانجام در آخرین فصل اشاراتی به زیدیان یمن و تأثیرات آن ها از زیدیه ایران تا پایان قرن هفتم هجری شده است. در حقیقت در قرن ششم و هفتم میراث علمی زیدیه ایران که حاصل انتقال میراث زیدیه کوفه و تکوین آن در ایران بود، به یمن منتقل شد. (ص 10) درباره زیدیه شمال ایران، تا کنون اطلاعات پراکنده ای وجود داشته و به دلیل نبودن یک متن مستقل، آگاهی های ما از این موضوع کم است. کتاب حاضر عهده دار این بحث است.

جان ونزبرو با کنار نهادن روایات اسلامی و تنها با نقد ساختاری و تحلیل ادبی قرآن بر این عقیده بود که قرآن در طول دو قرن نخست هجری، تدوین و سپس تثبیت یافته است. به نظر او این فرآیند تثبیت در یک فضای فرقه‌ای که مملو از مجادلات عقیدتی، در میان گروه‌های مختلف حاکم بود، صورت پذیرفت. او قرآن را متنی مانند متون مقدس مسیحی- یهودی می‌داند که محصول نهایی یک روند تاریخی طولانی است. به عقیده وی در این وقفه دویست ساله متن قرآن دستخوش تغییرات فراوانی از سوی افراد مختلفی قرار گرفت. او نتایج به دست آمده از تحلیل ادبی قرآن را در کتاب مطالعات قرآنی منتشر نمود. ما به دلایل نسخه شناسی و وجود نسخه‌های قدیمی‌تر از زمان مورد نظر وی و نیز به دلیل روش-شناختی که نمی‌توان تنها از راه تحلیل ادبی به نتایج تاریخی جدید رسید و تمامی تاریخ موجود یک دین را جعلی دانست، نظرات وی در مورد زمان تدوین و تثبیت نهایی قرآن را قبول نمی‌کنیم.

شکل گیری دولت صفوی و تعامل عالمان شیعه با دولت مذکور به دلیل دسترسی به منابع اندک، با تفسیرهای مختلفی روبه رو شده است. در نوشتار حاضر با تکیه بر منابعی مغفول در تحقیقات تاریخی و برخی شواهد تازه یاب، نشان داده می شود که جریان رسمی حاکم بر مراکز شیعه که چهرة برجستة آن ها محقق کرکی است، از همان اوان ظهور صفویه به پشتیبانی از صفویه پرداخته و ابراهیم قطیفی که نظراتی مخالف کرکی ابراز کرده، نمایندة جریان حاشیه ای سنت فقهی شیعه بوده است. همچنین نشان داده می شود که عالمان امامی براساس همان مبانی متداول در سنت شیعی پیش از صفویه، به تعامل و همکاری با صفویه پرداخته اند.