جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

"اخلاق" جمع کلمۀ خُلق، به ویژگی‌های نفسانی انسان گفته می شود و "پرسشگری" به معنی پرسیدن که ریشه در تفکر انسان دارد و در مقولۀ اخلاق تفکر ذیل اخلاق کاربردی مطرح می‌­شود؛ از منظر امام علی علیه السلام پرسشگری یکی از شاخص­های نشان دهندۀ میزان در صحنه­ بودن مردم و احساس مسئولیت آنها نسبت به مسایل جامعه است؛ علیرغم اهمیت تأثیر شاخص پرسشگری در پیشرفت جامعه، چگونگی رعایت ضوابط اخلاقی در فرآیند پرسشگری، تعیین کنندۀ نقش سازنده یا مخرب پرسشگری در آن جامعه است؛ درکلام امام علی علیه السلام اخلاق پرسشگری، به معنی رعایت ضوابط اخلاقی در فرآیند پرسشگری، بعنوان شرط لازم برای سعادتمندی، رشد و پیشرفت جامعه است. پرسشگری اخلاق محور دارای پیشینۀ طولانی در متون و منابع دینی و اسلامی است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی جایگاه پرسشگری اخلاق محور و روش تحقیق آن از نوع تحلیل محتوای کیفی و نمونۀ مورد پژوهش گفتار امام علی علیه السلام شامل: سخنرانی‌ها، خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان قصار آن حضرت است که از نهج البلاغه و دیگر منابع مرتبط با آن حضرت استخراج شده است. نتایج حاصل از تحلیل محتوای کیفی متون بررسی شده نشان داد که مدل پرسشگری اخلاق محور از دیدگاه امام علی علیه السلام مبتنی بر سه موضوع اصلی: (1) ویژگی‌های پرسش (شامل پرسش‌های اکتشافی و پرسش‌های هدفمند و همچنین توجه به کمیت و کیفیت پرسش)؛ (2) ویژگی‌های پرسشگر و پاسخ­‌دهنده (ویژگی‌های پرسشگر شامل اهل فهم، دانا، فرصت‌شناس و شجاع؛ و ویژگی پاسخ‌دهنده شامل اهل ذکر، مشتاق پاسخگویی و پرسشگری)؛ (3) نتایج و پیامدهای پرسشگری (شامل دانش‌ورزی، کسب معرفت، روشنگری، آگاهی و پیشرفت) است.

فریب عوام توسط عوام‌فریبان, پدیده‌ای است که از دیر باز در کنش بین حکومت‌ها و اربابان قدرت با مردم, به عنوان یک واحد اجتماعی, دیده شده‌است. علوم جامعه‌شناسی جدید نیز با بررسی این مهم از دو منظر؛ محرک‌های عوام‌فریبان در جهت‌دهی توده و نیز قرار‌گرفتن توده در مسیر اهداف گروهی خاص, توجه ویژه‌ای به این پدیده اجتماعی با عنوان عوام‌فریبی نموده است. پژوهش حاضر به تبیین و شناخت ویژگی‌های عوام‌فریبان در جهت‌دهی عوام, بر اساس تاریخ حکومت کوتاه امام علی علیه السلام و آموزه‌های ایشان, پرداخته‌است. بر طبق شواهد تاریخی, مخالفان امام علیه السلام, با فریب عوام, سعی در به‌دست گرفتن قدرت و حذف امام علیه السلام از حکومت بوده‌اند و وجود این پدیده, زمینه‌ساز حذف حکومت علوی و انتقال قدرت به عوام‌فریبان گشته‌است. نتایج حاصل از این پژوهش با روش تحلیل محتوا و جمع‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و از دو منظر بنیادی و کاربردی, نشان‌دهنده این است که حاکمان قدرت و ارباب رسانه, با داشتن ویژگیهایی نظیر نفاق,آراستگی ظاهر و فساد باطن، انسجام و اتحاد بر باطل، دنیاطلبی, همدستی با شیطان و رهبر قراردادن او, شبهه افکنی و هیاهوگری در جامعه به عنوان خواص باطل, حضور دارند و جامعه را به سمت اهداف خاص خود هدایت می‌کنند.

گرایش به معنویت و نگاه‌های عارفانه دینی در دوره معاصر و نیاز مبرم به بازبینی متون عرفانی پژوهشگران را بر آن می‌دارد تا نگاهی دوباره به آثار عرفانی دوره‌های گذشته داشته باشند. از سویی نگاه‌هایی با تفسیر عارفانه یا رویکرد عرفانی به قرآن مجید زبان این کتاب را برای فهم مخاطبین امروز قابل دستیابی می‌کند. در بازار ارائه مکاتب مختلف عرفانی آن دسته از منابع که مطابقت بیشتری با مفاهیم کلام وحی دارند، هم قابل اعتبارترند هم ماندگارتر و به حق نزدیک‌تر. از این میان یکی از ارزشمندترین متون برجای مانده در حوزه متون عرفانی منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری است.ویژگی این کتاب تطبیق منازل سلوک با مفاهیم قرآن کریم است. بنابر‌این این پژوهش در‌صدد تفسیری قرآنی از متن عرفانی خواجه عبدالله و تفسیری عرفانی برگرفته از کتاب منازل السائرین از قرآن کریم است. در این راستا تحقیق حاضر با بهره‌گیری از تعاریف، توصیفات و تقسیمات خواجه عبدالله انصاری در کتاب منازل السائرین، در چهار فصل به تبیین منشاء قرآنی آموزه‌های این کتاب پرداخته است. در فصل اول کلیات، پیشینه جریانات اعتقادی ـ عرفانی، بیان مسئله، اهمیت و ضرورت آن و مفاهیم و متغیرهای تحقیق مطرح شده است. در فصل دوم معنای لغوی و اصطلاحی هر واژه (عنوان هر منزل) در قرآن کریم و عرفان بررسی شده؛ که علاوه بر آن مفاهیم اخلاقی ـ معرفتی مطرح شده در هر باب در سیاق آیات شریفه قرآن کریم, پی‌جویی شده است تا مبنای قرآنی آنها و برخی آیات مشابه با موضاعات استخراج و نوع نگاه قرآن به این مفاهیم تشریح شود. در فصل سوم با بیان اهمیت چینش و ترتب منازل بر یکدیگر, سیر معناداری از حرکت به سوی کمال مطلق هستی برای انسان ترسیم شده که با بیداری حقیقی از غفلت‌ها و تعلقات آغاز و به توحید حضرت حق ختم می‌گردد.در بخش آخر، در ادامه تحلیل مفاهیم بیان شده مهمترین نتایج بدست آمده در این پژوهش نشان داد که 1ـ منازل السائرین یا پیشنهاد سیر و سلوک در حوزه عرفان عملی این کتاب انطباق فراوانی با مفاهیم قرآن کریم دارد. آیات قرآن کریم قابلیت کشف منازل سلوک در عرفان عملی را دارد.2ـ انتخاب خواجه عبدالله در چینش منازل سلوک تا حد زیادی منطبق با مفاهیم قرآنی است. 3ـ انتخاب عناوین سلوک از آیات قرآنی از ابتکارات خاص خواجه عبدالله و قابل تایید بعد از بررسی سیاق و فضای حاکم بر آیات است. رده‌بندی سه‌گانه خواجه عبدالله منطبق با لایه‌های معنایی قرآن است(عوام، خواص، خاص‌الخاص). این پژوهش گامی برای مطالعات عرفانی در حوزه کلام وحی است.

علم فقه که ناظر به بخشی از گزارهای شریعت است و افعال مکلفین را در حوزه زندگی فردی و اجتماعی مورد توجه قرار می‌دهد، متناسب با توسعه زندگی بشر با نیازها و سوالاتی مواجه شد که پاسخ به آن‌ها درنهایت نگرش‌های جدیدی را نسبت به این علم پدید آورد، نگرش سیستمی یا نظام‌‌مند که به «فقه نظامات» مشهور است از جمله‌ی این پدیدهاست که مبانی آن در آراء متقدمین و شکل تکامل یافته آن‌را به صورت یک نظریه در آثار شهید سید محمدباقرصدر‌(ره) می‌توان یافت. در فقه نظامات، علاوه بر احکام، نظامات مختلف اجتماعی، اعم از نظام سیاسی، نظام فرهنگی و نظام اقتصادی از منابع دین استنباط می‌شود و احکام فقهی نیز نه به ‌صورت منفصل و جدا از هم، بلکه به صورت یکپارچه، بهم پیوسته و نظام‌مند مورد مطالعه قرار می‌گیرند، به این صورت که گزاره‌های شریعت را به سه لایه تقسیم می‌کند؛ گزارهایی که ناظر به مبانی و اصطلاحا نگرش ساز هستند، گزارهایی که راهبردها و اصول شریعت را تبیین می‌کنند، و لایه سوم گزارهایی که روشی و راهکارسازند یا به تعبیر شهید صدر ره در "منطقه الفراغ" دین قرار دارند؛ هر گزاره به نسبت اینکه درکدام لایه قرار می‌گیرد دارای خصوصیاتی مجزا و تعاملی ویژه با دیگر لایه‌ها خواهد بود و در نهایت نیز حکم همان لایه را می‌پذیرد، بعنوان مثال گزاره ای که راهکارساز است و در لایه منطقه الفراغ قرار میگرد تحت تاثیر گزاره ها در دو لایه دیگر خواهد بود و متناسب با شرایط زمانی و مکانی دچار تغییر و تحول میشود، بخلاف گزارهای نگرش ساز و راهبردی که همیشه ثابت و لایتغیرند، با این حال، تمایز بین لایه‌های مذکور در فقه نظامات مصداقا کار ساده و راحتی نیست، اینکه مسائل مختلف در کدام لایه از لایه‌های سه گانه قرار میگیرند، چه تعاملی با دیگر مسائل پیدا میکنند، چه لوازم و تبعاتی را می‌پذیرند و در نهایت چه حکمی پیدا می‌کنند، نیاز به دقت‌هایی محققانه دارد. یکی از پرسش های مهم پیش روی شریعت راجع به مدیریت جامعه است، که البته دین هم در این باره اظهار نظر فرموده، و برای اداره جامعه دستوراتی دارد، اگر هر صفحه از قرآن کریم را ورق بزنیم؛ ممکن نیست دستوری در اجتماع، اقتصاد، امنیت، فرهنگ و آنچه لوازم دخالت دین در سیاست شمرده می‌شود نیابیم، لذا فرض این نوشته دخالت دین در مدیریت و تدبیر امور جامعه است. اما این دخالت به چه نحوی است؟ آیا دین به حکومت بعنوان دستگاه اجرا و قدرت متولی امور سیاسی_اجتماعی نیز نظر داشته و خصوصیات و مختصات آن‌را تببین کرده؟ نظر دین راجع به حکومت چیست؟ حکومت بعنوان بخشی از نظام سیاسی چه جایگاهی در قاموس شریعت دارد؟ البته پیشتر این مسئله از منظرهای مختلفی مورد مداقه قرار گرفته است؛ فلسفه، عرفان، فقه، اعم از فقه سنتی، فقه مقاصدو.. هریک با تقریرهای مختلف پاسخهای مخلتفی را پیش و پس از مواجه‌ی عملی با این مسئله بیان داشته‌اند، در نتیجه‌ی آن نیز برخی به جدایی سیاست از شریعت رسیدند برخی قائل به رابطه صدرصدی بین آن دو شدند، عده‌ای دیگر ضمن تایید رابطه آن‌ها به جدایی حکومت از شریعت رای دادند و دیدگاه‌های دیگری که هرکدام در بستر یک چارچوب نظری تحلیل و استنباط شده‌اند. فقه نظامات که شکل تکامل یافته فقه مقاصد و به نوعی تقریری از فقه حکومتی بحساب می‌آید نیز دارای چارچوب مشخصی برای پاسخ به سوال مذکور است و ما بنا داریم در نوشته مورد نظر از این چارچوب کارآمد جهت استنباط نظر شریعت دراین‌باره بهره ببریم، و ببینیم حکومت در کدام لایه از لایه های فقه نظامات قرار میگیرد؟ چه جایگاهی در شریعت دارد؟ و از این منظر چه حکمی بر آن بار می‌شود؟ از سوی دیگر کتاب شریف نهج‌البلاغه و سیره حکومتی حضرت امیر(ع) که نمونه عملی اندیشه سیاسی اسلام است، می‌تواند در این راه بهترین منبع و عالیترین مرجع یک محقق باشد، لذا برای پاسخ به سوال مذکور به سراغ نهج‌البلاغه رفته‌ایم و آن‌را محور پژوهش خود قرار داده‌ایم، آنجا که حضرت امیر (ع) در قول و فعلش به مقاصد شریعت نظر دارد، و نگاه ایشان قابل ارزیابی بوسیله دستگاه فقه نظامات است، آنجا که سیره حکومتی حضرت امیر نماینگر این است که حکومت در چه طبقه و درجه از اهمیت قرار دارد، آیا ایشان حکومت را اصل و راهبرد می‌داند و آن‌را بر راهکارها حاکم میکند؟ به گونه‌ایی که راهکارها به خواست آن و در راستای آن متحول شوند، یا برعکس حکومت را درچارچوب اصول محصور می‌بیند؟ آیا حضرت امیر (ع) لوازم و تبعات اصل‌انگاری حکومت را می‌پذیرد یا برعکس با آن مبارزه می‌کند؟ آیا حضرت امیر(ع) صاحب حکومت، منشاء حکومت و شکل و شیوه‌ی آن‌را منصوص و منصوب می‌داند و تبعا آن‌را جزو طبقه راهبردها بحساب می‌آورد یا آنرا منطقه الفراغی دانسته و بتبع تصمیم گیری راجع به آن را از اختیارات اولی الامر میداند؟

استفاده از انگاره‌ها برای تمثل بخشیدن به امور ذهنی و درونی در بسیاری از عرصه‌ها و ازجمله متون دینی پیشینه‌ای کهن دارد. در نهج‌البلاغه برای تبیین مسئله معناداری زندگی از انگاره‌های گوناگونی استفادهشده است که یکی از آن‌ها «زندگی به‌منزله سفر» است. در این مقاله پس از استقصای کامل موارد کاربرد واژه سفر و زندگی و نیز دیگر واژگان مرتبط با موضوع با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین این انگاره در ساحت‌های درونی آدمی یعنی شناخت، احساس و اراده پرداختهشده است. مؤلفه‌های شناختی انگاره سفر باورهایی مانند مبدأ، معاد، جایگاه انسان، ویژگی‌های مسیر، راهنمای سفر، مراحل و مقاطع سفر و موانع و دشواری‌های آن را در برمی‌گیرد. مراد از مؤلفه‌های عاطفی این انگاره احساس‌هایی مانند شوق، آرامش، امید، تعالی، کامیابی، اعتمادبه‌نفس، پویایی و ارزشمندی است و سرانجام، مؤلفه‌های ارادی معناداری مواردی مانند تعهد به سیر و آمادگی برای آن، زهد، فرصت‌جویی، بازگشت از انحراف، غلبه بر موانع و پایداری در حرکت را در برمی‌گیرد. امتیاز انگاره سفر بر دیگر انگاره‌های معناداری زندگی در دو عامل است: 1-قدرت بیشتر برای تمثل بخشیدن به ویژگی‌های معناداری زندگی و 2-شمول آن بر انگاره‌هایی مانند تجارت، کشتزار، مسابقهو کارزار که همگی ملازم با سفر منظور می‌شده‌اند.