جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خودآگاهی در مقام موضوعی فلسفی و انسان‌شناختی، ریشه در مبانی انسان‌شناسانۀ فیلسوف دارد. در فلسفۀ اسلامی، انسانیتِ انسان وابسته به نفس اوست و ازاین‌رو، متعلَق اصلی خودآگاهی نفس انسان است. در دستگاه فکری علامه طباطبایی، خودآگاهی علمی حضوری است که انسان به ذات خویش دارد. باتوجه‌به اینکه از دیدگاه وی علم به حضور امر مجردی در نزد مجردی تعریف می‌شود، در خودآگاهی هر دو مجرد نفس انسان است. وی معتقد است انسان از بدو تولد تا پس از مرگ همواره به خود آگاه است و این آگاهی بیداری، خواب، بیهوشی و زندگی پس از مرگ را دربرمی‌گیرد. حتی اگر پس از بیهوشی یا خواب چیزی دربارۀ خودآگاهی‌مان به یاد نیاوریم، دلیلی بر نداشتن آن نیست؛ اما به نظر می‌رسد که برخی از استدلال‌های علامه دراین‌باره اثبات‌کنندۀ تمام مدعا نیست. همچنین، این دیدگاه علامه را می‌توان از مسیر توجه صرف به تعریف هستی‌شناسانۀ علم و تقسیم علم به بسیط و مرکب تحلیل کرد. به نظر می‌رسد آن خودآگاهی‌ که علامه در مقاطعی از بیهوشی یا خواب به آن قائل است که پس از خواب یا بیهوشی به یاد نمی‌ماند، از نوع علم بسیط است و نمی‌تواند عامل یا ملاکی برای کمال انسان محسوب شود.

بیش از یک و نیم قرن از آشنایی و مواجهه ایرانیان با اندیشه هگل می‌گذرد. در این یک‌ و نیم قرن، نحوه مراجعه «ما» ایرانیان به هگل ، تحولاتی داشته است لذا جا دارد پس از این همه هگل پژوهی و ترجمه هگل و هگل‌خوانی، دست به یک ارزیابی از نسبتی که با هگل ساخته‌ایم بزنیم و بپرسیم؛ آیا ما توانسته‌ایم پس از این همه، هگل را از آن خود کنیم؟ به بیان دیگر آیا می‌توان در عداد سنت‌های تفسیری گوناگونی که از هگل وجود دارد مثلا هگل راست و چپ و پیر و جوان و انگلیسی و فرانسوی و غیره، سخن از یک هگل ایرانی یا ایرانی-اسلامی به میان آورد؟ پاسخ به این پرسش ، لوازم نظری گوناگونی دارد که یکی از مهم‌ترین‌شان، بررسی خوانش‌هایی است که از اندیشه هگل در بستر و سنت فلسفه اسلامی رخ داده است. از آنجا که فضای غالب فکری ما در این یک دو سده، صدرایی بوده است، این قبیل خوانش‌ها عمدتا در بستر حکمت متعالیه رخ داده لذا کار خود را متمرکز بر سنجش خوانش‌های صدرایی از هگل قرار دادیم. مطهری یکی از متفکران معاصر سنت صدرایی است که در آثارش، به استقبال هگل رفته و با مبانی صدرایی، به خوانش هگل پرداخته است. از همین رو، مطهری یکی از متفکرانی است که گزارش و وصف مواجهه‌اش با هگل، برای نیل به مقصود مذکور، ضرور است و در این اثر، در پی تحقق این ضرور هستیم تا بتوانیم به یک ارزیابی دقیق از هگل خوانی‌های ما در بستر حکمت متعالیه برسیم.

داستان‌های رمزی ابن‌سینا همواره به عنوان تمثیل‌های عرفانی مورد برررسی قرار گرفته‌اند؛ مسئله‌ای که باعث شده مهم‌ترین ویژگی این آثار، که همان داستان بودن آن‌ها است کمتر مورد توجه قرار گیرد؛ در صورتی که این آثار به عنوان آثار هنری می‌توانند جای خالی مباحث مرتبط با هنر را در اندیشۀ ابن‌سینا پُر کنند و قسمت‌های تازه و متفاوتی از اندیشۀ شیخ‌الریس پیرامون مقولۀ هنر را برای ما روشن کنند. در میان داستان‌های رمزی ابن‌سینا، وضعیت رساله‌الطیر، متفاوت از دیگر داستان‌ها است. سؤالی که در این مقاله مطرح می‌شود دربارۀ جایگاه رساله‌الطیر در میان داستان‌های رمزی ابن‌سینا و نسبت آن با تفکر او دربارۀ مقولۀ هنر است و این که چگونه رساله‌الطیر می‌تواند به تبیین اندیشۀ ابن‌سینا در مورد مسلۀ هنر بپردازد؟ ابن‌سینا در این اثر مباحث مختلفی را مطرح می‌کند که حول محور آگاهی و معرفت، سیرو سلوک، آموزش و تربیت می‌چرخند؛ این مباحث با مباحث مطرح شده در فتوت‌نامه‌ها، در نوع نگاه، بیان و هدف مشترک‌اند؛ به گونه‌ای که می‌توان این گونه نتیجه گرفت که ابن‌سینا با نگارش رساله‌الطیر، هم به خلق اثری هنری پرداخته و هم در این اثر با رویکردی همانند فتوت‌نامه‌ها، مسیر تربیتی خاص خود را به هنرمندان نشان داده است.

در مقالۀ حاضر، نسبت فلسفۀ موسیقی فارابی با افلاطون در چهار موضوعِ (1) موسیقی و جهان، (2) ήθος و παιδεία، (3) لذت، (4) دولت‌شهر و موسیقی‌ عملی بررسی ‌شده و نشان ‌داده‌ شده که باآنکه فارابی در حکمت ‌عملی از افلاطون تأثیراتی گرفته، اما در فلسفۀ موسیقی و در تمام موضوعات با افلاطون اختلاف اساسی دارد و بااینکه در بعضی مواضع آرای مشابهی صادر شده، اما مبادی یا غایات رأی تفاوت داشته است. افلاطون که فیثاغورسی است، با گرایش اخلاقی پررنگ، با تغییر در نظر و عملِ موسیقی زمانۀ خویش مواجه است و سعی در اثبات اصول موسیقایی و حفظ سنت و آیین ‌موسیقایی پیشین دارد، درحالی‌که فارابی در چنان بزنگاه تاریخی مشابه افلاطون قرار ندارد، اما در مرکز تمدن اسلامی با پیشینه‌های فرهنگی متفاوت و آرای مختلف موسیقایی قرار گرفته و همین‌طور کتب موسیقیِ‌ نظری یونانی را نیز پیش دست دارد و دغدغۀ اصلی وی تشکیل علمِ جامع موسیقی در نظر و عمل است. فارابی، با غایت قراردادن سعادت در حکمت عملی، استفاده از موسیقی را نیز در جهت سعادت تبیین می‌کند. او، با انکار منشأبودنِ روابط کیهانی در علم‌ موسیقی و با گرایش به فلسفۀ‌ علم ارسطویی، مبادی علم ‌موسیقی را بر تجربه بنا نهاده و از گفتمان فیثاغورسی‌ای که افلاطون در آن قرار داشته گذر کرده است.

از نتایج ضروریِ تکثرگراییِ دینی مسئلۀ مداراست و شخص تکثرگرا در اجرای احکامِ اجتماعی دین به‌سمتِ تساهل‌وتسامح می‌رود. ابن‌عربی در عین باور به تکثرگرایی به اجرای شریعت در تمام شئون ملتزم است. وی قائل است که اندیشه تکثرگرایی لوازمی دارد که مؤمنان و سالکان بایستی آن را بپذیرند تا درنهایت به حقیقت راه یابند. اما تکثرگراییِ حقیقی شایستۀ انسان کامل است و هرکس از این تکثرگرایی بهره‌ای متناسب با خود دارد. ابن‌عربی برای رسیدن به مدارا و رواداریِ سازگار با اسلام دو راه را طی می‌کند. یکی از این راه‌ها طرح گونه‌ای جهان‌بینی عرفانی است که نشان می‌دهد هر عقیده‌ای به‌نحوی با حقیقت مرتبط است و، پس از اجرای حدود الهی در آخرت، اسم الرحمن همه را دربرمی‌گیرد و راه دیگر ترسیم نوعی سلوک عملی است که با پذیرش عقاید گوناگون منطبق است. بنابراین، ابن‌عربی در عین حفظ احکام شریعت تلاش دارد جامعه را به‌سمتِ مدارا و رواداری سوق دهد.

در این کتاب، نصرالله حکمت پس از نقد وضعیت موجود تاریخ فلسفه اسلامی که به زعم او بسیار اسفبار است به ترسیم سیمایی مطلوب و مورد نظر، از تاریخ فلسفه اسلامی که بر تفکر و اندیشه مستقل فیلسوفان مسلمان، منطبق باشد، پرداخته است و پس از آن، تفاوت ساختاری و ماهوی فلسفه اسلامی و فلسفه یونان را نشان داده است. بنابراین می‌توان گفت که او در این کتاب پیش‌فرض‌ها، رویکردها، معانی، مفاهیم و اصطلاحاتی را که در نگارش یک تاریخ فلسفه اسلامی درست، به آن‌ها نیاز داریم، مورد بحث قرار داده‌ایم. وی با انتقاد از کتاب‌های تاریخ فلسفه موجود می‌گوید: بنده با ضرس قاطع اعلام می‌کنم و براساس متن آثار فلاسفه مسلمان، نشان می‌دهم که آنچه در این تاریخ فلسفه، در مورد فلاسفه اسلامی نوشته شده، با صرف نظر از اغراض و نیت‌ها، به هیچ وجه با چهره راستین حکمای مسلمان انطباق ندارد. این تاریخ فلسفه، مسخ فلسفه اسلامی و فیلسوف مسلمان است. در پشت جلد این اثر در معرفی آن آمده است: تاریخ فلسفه اسلامی موجود، روایتی جعلی و قلابی اما شکیل و شاید برای عده‌ای پذیرفتنی از جریان فلسفه و تفکر اسلامی است. این روایت که براساس آن، پارادایمی مسلط پدید آمده، مولود مطالعات و پژوهش‌های مستشرقان در این یکی دو قرن اخیر است. بنده حقیر، الحال پس از سال‌ها مطالعه و تحقیق و تدریس به این نتیجه رسیده‌ام که این روایت، گرچه در پاره‌ای از اجزایش با آرا و اقوال فیلسوفان مسلمان، انطباق دارد اما در کل خود هیچ گونه انطباقی با حقیقت و روح فلسفه اسلامی ندارد و یک روایت کاملاً مجعول است. کتاب درآمدی به تاریخ فلسفه اسلامی تألیف نصرالله حکمت استاد فلسفه و عرفان اسلامی دانشگاه شهید بهشتی به همت انتشارات الهام وارد بازار نشر شد.