جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارتباط اسماعیلیان با تصوف در تحقیقات مختلف غالباً در زمانی پس از سقوط الموت گزارش شده است؛ درحالی‌که گزارش‌هایی از مناسبات نظری و عملی این دو گروه پیش از آن زمان وجود دارد؛ درنتیجه این مسئله قابل بررسی است که نخستین ارتباط جوامع اسماعیلی با تصوف چه زمانی بوده است؟ این نوشتار با بررسی منابع و گزارش‌های تاریخی تا پیش از سقوط الموت نشان می‌دهد با شروع نهضت ترجمه که اندیشه‌‌های وحدت وجودی ارسطو میان جوامع مسلمان راه یافت؛ اسماعیلیان نخستین جزء متأثران این اندیشه بودند و ابتدا همراه با جریان‌های باطنی و سپس هم‌نوا با برخی اندیشه‌های حلاج ـ صوفی قرن چهارم ـ عقاید و مناسک خود را شکل دادند؛ آثار نخستین اندیشمندان اسماعیلی، تقیدات صوفیانه برخی از ائمه فاطمی، دوره اعلان قیامت الموت و برگزاری آداب و مناسک صوفی در دربار از مظاهر این ارتباط و مناسبات است.

بررسی عقاید مرتبط با فِرَق از مهم‌ترین راه‌های آشنایی با فرقه‌ها است. در قرن حاضر مطالعات بسیار در زمینه عقاید فِرَق مختلف انجام‌ شده است. یکی از پژوهشگرانی که در زمینه اسماعیلیه و تاریخ و اندیشه‌های آنها پژوهش‌های فراوان انجام داده، فرهاد دفتری است. این پژوهش در صدد است به این پرسش پاسخ دهد که: با توجه به اهمیت شناخت عقاید فِرَق، فرهاد دفتری در بررسی عقاید اسماعیلیه از چه روش یا روش‌هایی استفاده کرده است؟ البته منظور این پژوهش آموزه‌های اعتقادی و کلامی اسماعیلیه است. با بررسی تألیفات و مطالعات وی این نتیجه به دست آمد که دفتری در مطالعات عقیده‌نگاری‌اش استفاده و تتبع فراوان در منابع مختلف داشته و بحث عقیده‌نگاری را در دل تاریخ‌نگاری اسماعیلیه بیان کرده است. همچنین، عقیده‌نگاری را همراه تحولات و تطورات اندیشه ذکر کرده است. این مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده و روش جمع‌آوری داده‌ها، اسنادی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای است.

نصیرالدین طوسی از متفکران ایرانی مسلمان قرن هفتم ه.ق. است. در دوره حیات وی، سرزمین‌های اسلامی تحت حملات وحشیانه مغولان قرار گرفت و در پی آن بسیاری از شهرها ویران، و تمدن و مظاهر و عناصر تمدنی نابود شد یا به‌شدت آسیب دید. همچنین، بسیاری از علما، روحانیان و دانشمندان اسلامی یا به طرز فجیعی کشته شدند یا از کانون‌های علمی و مذهبی گریختند و به نقاط دوردست پناه بردند. با وجود این وضعیت اجتماعی و فرهنگی بغرنج در سرزمین‌های اسلامی، نصیرالدین طوسی از جمله متفکرانی بود که از همان آغاز به دنبال یافتن راهی برای نجات اسلام و ایران و احیای تمدن در آستانه نابودی بود. به همین سبب با ورود به دستگاه حکومت ایلخانی، اقداماتی از جمله جلوگیری از ستم‌ورزی مغولان، خاتمه‌دادن به خلافت عباسی، طبقه‌بندی علوم، تأسیس رصدخانه و کتاب‌خانه بزرگ مراغه و بازگشایی مدارس و سایر موقوفات انجام داد که در راستای احیاگری تمدن رو به زوال به شمار می‌رود. پژوهش حاضر که با مراجعه به منابع کتاب‌خانه‌ای و به‌کارگیری روش تحلیل تاریخ انجام شده، نقش تمدنی وی را در احیای تمدن بررسی می‌کند.

در دهه‌های اخیر شاهد منازعات دامنه‌دار شیعی‌سلفی هستیم که فرصتی را در اختیار سلفیه و وهابیت معاصر قرار داده است تا در میان اهل سنت، جبهه منسجمی علیه شیعه به وجود آورند یا وجودش را وانمود کنند، در حالی‌ که از دیرباز، تفکر سلفی، به‌ویژه وهّابی، در معرض انتقاد شدید اهل سنّت و حتی برخی از اهل حدیث معتدل قرار گرفته و شاید شیعه در خطایی راهبردی، منازعه اهل سنت با سلفیه را به منازعه شیعی‌سلفی تبدیل کرده است. گرچه پیش از ابن‌تیمیه می‌توان رد پای سلفی‌گری را در میان اهل حدیث و حنابله یافت، اما بی‌تردید سلفی‌گری و وهابی‌گری امروز بیش از همه مرهون و تحت تأثیر ابن‌تیمیه است. ابن‌تیمیه از زمان خودش تاکنون در معرض نقدهای جدی و شدیدی قرار گرفته است. تازه‌ترین نقد به وی را رائد سمهوریِ سعودی انجام داده است. وی از نویسندگان معاصر سلفی است که در باب اندیشه‌پژوهی و واکاوی افکار ابن‌تیمیه قلم ‌زده و در سال 2010 در کتاب نقد الخطاب السلفی: ابن تیمیة نموذجاً به ‌نقد گفتمان سلفی در قالب نقد پیشوای آن، ابن‌تیمیه همت گماشته است. آنچه در ردیه‌های وی بیش از همه مشهود است، به‌کارگیری روش نقضی است، به ‌نحوی ‌که خواننده را با مجموعه‌ای از تناقضات ابن‌تیمیه آشنا می‌کند. این پژوهشگر، افکار و آرای ابن‌تیمیه را با روش کلامی، فقهی، تفسیری و لغوی تحلیل و نقد علمی کرده است. تبیین و تحلیل ردیه سمهوری درباره دیدگاه ابن‌تیمیه در باب تکفیر دیگراندیشان محور اصلیِ مقاله پیش رو است و البته نیم‌نگاهی هم به نقد کار وی دارد.

مقاله حاضر به مناسبات جریان‌های فکری (کلامی) و سیاسی شیعیان معاصر کشور کویت با حکومت و سایر مسلمانان پرداخته است. جریان‌های فکری و کلامی شیعیان کویت شامل جریان‌های اصولی، اخباری و شیخی است. جریان‌های سیاسی نیز تشکل‌های التحالف الوطنی الاسلامی (معتقدان به ولایت فقیه)، تجمع العدالة والسلام (طرفداران مرجعیت شیرازی)، تجمع المیثاق الوطنی، تجمع الرسالة الانسانیة (شیخی‌های احقاقی) و مستقل‌ها را شامل می‌شود. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی، و شیوه گردآوری اطلاعات مصاحبه‌ای و کتاب‌خانه‌ای است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بر اساس روش‌شناسی و معیارهای جریان‌شناسی، از سه جریان اصلی فکری و کلامی که بر مواضع سیاسی و اجتماعی تأثیرگذارند، دو جریان اخباری و شیخی، جریان‌هایی درون‌گرا و حافظ نظم موجودند و در مقابل اصولی‌ها جریان‌ساز بوده‌اند و بیشتر تشکل‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را ایجاد کرده‌اند. قریب به اتفاق جریان‌های شیعی، تعاملی مثبت با یکدیگر، با حکومت و سایر جریان‌ها، به استثنای جریان سلفی تندرو، دارند.

«تشیع علوی و صفوی»، نظریه‌ای است که در دهه چهل شمسی توسط دکتر علی شریعتی در حسینیه‌ی ارشاد طرح شد و مباحث، نقدها و حتی تنش‌های قابل توجهی را برانگیخت. این نظریه در سال 1351 تحت نظر وی در قالب کتابی با همین عنوان تدوین و به چاپ رسید. اینک، پس از گذشت نزدیک به پنج دهه، فراتر از میزان دلبستگی، نوع ارزش‌گذاری و نقدهای سلبی و ایجابی وارد به این نظریه و سایر آراء شریعتی، از یک واقعیت نمی‌توان چشم پوشید؛ این نظریه و برخی دیگر از نظریات اجتماعی بومی در یک صد سال اخیر، بخش مهمی از میراث فکری، حافظه‌ی جمعی و سنت علمی مطالعات اجتماعی دین در ایران هستند. سنت، گنجینه‌ای ارزشمند است که غفلت، نفی یا پذیرش بی‌چون و چرای آن، جامعه و اندیشمندان ما را از اندیشه‌ورزی مؤثر و انباشتی بازخواهد داشت. سنت فکری ما، نیازمند بازگشتی قدرشناسانه و در عین حال، منتقدانه است.کتاب تشیع علوی وتشیع صفوی با روشی تحلیلی به مقایسه بین شیعه راستین که نماینده آن اندیشه و عمل امامان شیعه با محوریت امام علی (علیه السلام) است با نوع دیگری از تشیع که از نظر نویسنده، صفویه نماینده و مظهر بارز آن است می‌پردازد .نویسنده با تعریف و تبیین این دونوع تشیع و ترسیم ملاکات هریک، بدون لحاظ تأخر تاریخی صفویه، معتقد است که این دو نوع از تشیع به طور معمول در هر عصری موجود بوده اگرچه ظهور کامل آن مربوط به عصر صفویه و پس از آن است. ایشان عقائد خاصی در خصوص؛ عصمت، وصایت، ولایت، امامت، عدل، تقیه، غیبت، شفاعت، اجتهاد، دعا و تقلید را در هردو نوع اندیشه ارزیابی می‌کند. در این نظریه این دو نوع تشیع در هر دو ساحت تفکر و عمل، بررسی و مقایسه می‌شوند. در این پایان نامه به گزارش و بررسی این دیدگاه معروف دکتر شریعتی پرداخته می‌شود. تحقیق حاضر از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود؛ بخش اول ارائه گزارشی دقیق و ساختارمند از محتوای کتاب و بخش دوم تحلیل و بررسی این محتوا است که نگارنده به روش، مستندات، تطبیق مصادیق، راستی آزمایی نسبت‌های تاریخی، نقاط قوت و ضعف و دست آخر به ارزیابی سستی یا اتقان محتوای کلی کتاب که همان نظریه‌ی تشیع صفوی و علوی است پرداخته شده است. آنچه که تلاش نگارنده در این پژوهش بوده آن است که تعریف دقیق‌تری از فهم تشیع علوی و تشیع صفوی از منظر دکتر شریعتی ارائه نماید و حاصل آن این است که دیدگاه تشیع علوی و تشیع صفوی با توجه به این که دیدگاهی است مبتکرانه که حاکی از ذهن خلاق طراح آن است اما بیشتر مبتنی بر جنبه‌های انقلابی و احساسی است تا جنبه‌های علمی و همچنین برخی ادعاها و نسبت‌ها یا بدون ارجاع‌اند و یا به استنادات و ارجاعات ضعیف مبتلا می‌باشند. ضمن آن که در بسیاری از موارد به تعمیم‌های نادرست و نسبت‌های ناصواب دچار می‌باشد.

علامه محمد باقر مجلسی از متکلمان بزرگ و بنام شیعه در دوره صفویه به شمار می‌آید. وی در آثار مستقل و غیرمستقل کلامی خود به شکلی روشمند به استنباط و دفاع از آموزه‌های اعتقادی شیعه در این دوره مهم پرداخته است. در تحقیق حاضر با مراجعه به آثار کلامی وی، روش‌های کلامی وی اصطیاد و مورد بررسی و تحلیل واقع شده است. ایشان در علم کلام از دو روش عقلی و نقلی استفاده کرده است. از نظرگاه او در اعتقادات تنها یقین معتبر بوده و از این رو خبر واحد را در کلام حجت نمی‌داند. از دیدگاه علامه قرآن تحریف لفظی شده است و روایت‌هایی که بر تحریف دلالت دارند از جهت سند متواتر و از جهت دلالت نص هستند. با وجود این که از نظریه تحریف قرآن دفاع می کند ولی از آیات قرآن نیز در مباحث کلامی استفاده کرده است. استفاده وی از روش نقلی به ویژه روایات سبب ورود مسائل جدید به علم کلام رایج شده است. استفاده وی از اخبار به گونه اخباریان نیست و می‌توان به صورت قطعی حکم کرد که وی در مسائل کلامی اخباری به شمار نمی‌آید. استفاده حداکثری از روایات، تاکید بر نقش اهل بیت (ع) در علوم حقیقی، قول به تحریف قرآن و مخالفت با فلسفه و عرفان و حتی قول به صحت روایات کتب مهم و اصیل شیعه هیچ یک نمی‌تواند اخباری بودن وی را اثبات نماید. وی به حجیت عقل برای اثبات پایه های اولیه دین اعتقاد دارد و عقل را به عنوان یکی از منابع اصول دین قبول دارد. از سوی دیگر پذیرش حجیت استقلالی عقل در کنار آیات محکم قرآنی و روایات متواتر به معنای نادیده گرفتن محدودیت‌های عقل نیست. از این رو به محدودیت‌های عقل نیز تاکید دارد. از این رو ایشان از روش عقلی حتی قواعد و ادله فلسفی نیز در اثبات و دفاع از آموزه‌های کلامی استفاده کرده است؛ هر چند که با فلاسفه مشاء و اشراق به شدت مخالفت ورزیده است. علامه مجلسی به شیوه‌های مختلف به دفاع از آموزه‌های کلامی امامیه پرداخته است. وی به دلیل تسلط به مبانی کلامی شیعه و هم چنین آگاهی خوب از مکاتب و مذاهب دیگر و هم چنین مراعات سطح فکری مخاطب هم در تبیین آموزه‌های امامیه موفق بوده و هم در پاسخ دهی به شبهات و رد عقائد معارض به توفیقات خوبی دست یافته است.

در طول تاریخ تشیّع برخی از فرقه‌ها به وجود آمدند که باورهایی غلوآمیز نسبت به ائمه اطهار علیهم‌السلام ابراز کردند. درواقع با بررسی و کنکاشی در این خصوص می‌توان به عللی برای شکل‌گیری چنین باورهایی دست‌یافت. مستشرقان زیادی با نگاه برون دینی به تحقیقات در این زمینه پرداخته و یک نظر کلی راجع به تمام فرق تشیع ابراز داشته‌اند. «ویلیام تاکر» ازجمله این محققان است که به بررسی دو فرقه مغیره و جناحیه همت گماشته است. «تاکر» در این پژوهش اطلاعاتی را در خصوص مغیره بن سعید از منابع متقدم اسلامی نقل کرده و جاعل بودن شخصیت رواییِ مغیره را مورد تأکید قرار می‌دهد. نظر کلی تاکر در خصوص پیروان مغیره و جناحیه نوعی بازگشت به نظریه هزاره گرایی است که معتقد به رجعت و موعودگرایی هستند. تاکر در خصوص جابر جعفی نتوانسته است به‌درستی او را از شیعیان غالی متمایز کرده و براثر رجوع به اخبار غیرمستند او را در عداد غالیان برشمرده است، و در مورد عبدالله بن معاویه نقش پیروانش را پس از مرگش؛ در انحرافات به وجود آمده، نادیده گرفته است. در این تحقیق سعی بر آن شده است تا ضمن ارائه ترجمه از دو بخش مغیریه و جناحیه کتاب مهدی‌ها و هزاره گرایان یک بررسی نسبت به اعتقاد این دو فرقه که در این کتاب منعکس‌شده است؛ ارائه شود و در انتها به‌نقد دیدگاه مؤلف پرداخته‌شده است.