جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طی دو دهه اخیر، موضوع بنیادگرایی اسلامی یا اسلام سیاسی و جنبش های اسلامی رواج فزاینده ای یافته است. بسیاری از متفکران و محققان در پی چار چوب بندی و تجدید مفهوم و دلالت این اصطلاحات، ابهام زدایی از آنها، تعیین جایگاه آنها در چشم انداز سیاسی جهان اسلام، تحلیل شرایط پیدایش و گفتمان ایدئولوژیک آنها، و رابطه این جماعت ها با جامعه مدنی و مشکل آنها با قدرت سیاسی و دموکراسی و حقوق بشر برآمده اند. کتاب «حوارالدولة و الدین» گامی ارزشمند در این مسیر به شمار می آید، زیرا فراهم آمده از گفت و گویی جدی و راهگشا میان برهان غلیون نویسنده کتاب «نقد السیاسة» و سمیر امین است. سمیرامین کتاب فقه السیاسة را نقد کرد و برهان غلیون نیز به نقد او پاسخ گفت ؛ بدین ترتیب این تجربه شکل گرفت و کتاب «حوارالدولة و الدین» محصول این تجربه است. اهمیت این گفت و گو در آن است که میان دو نگره فکری متفاوت شکل گرفته که هر دو در تحلیل واقعیات و پس ماندگی جهان عرب و اسلام، از عمق و کفایت علمی برخوردارند. هر کدام از این دو متفکر، راه کار و سازوکاری برای خروج از بحران کنونی جهان عرب که عمده ترین شاخصه آن، نبود مشارکت و فروکش کردن تلاش ها و فعالیت هاست، ارائه داده اند: برهان غلیون در تحلیل بحران کنونی، آن را بحرانی اجتماعی و سیاسی می بیند که نقطه آغازین آن، تشکیل طبقه نخبگان جدید در مرحله پس از استعمار بود. زمانی که دسته بندی اجتماعی میان نخبگان متمایز و توده هایی از جامعه فاصله افکند که از روند نو سازی ای که دولت ها با تکیه بر نخبگان به پیش می برند، بر کنار ماندند. دوری توده های مردم از این روند، شکاف و گسستی گسترده میان نخبگان و جوامع را پدید آورد. این شکاف روز به روز بیشتر شد، زیرا نخبگان تنها به مشکلات خاص خود می اندیشیدند و در نهایت از جامعه خود که به حاشیه تبدیل شده بود، بریده بودند. حاشیه شدگی این جوامع به جایی کشیده شد که اعضای آن، به مهاجرت های وسیعی دست زدند و پناهنده شدن به کشورهای پیشرفته را بر باقی ماندن در جوامع پس مانده خود ترجیح دادند ؛ در عین حال کاری به تحولاتی که در سطح دولت بروز می یافت، نداشتند. این «مدرنیسم فریب خورده» ـ به اصطلاح برهان غلیون ـ معادله ای نا برابر میان نخبگان تشکیل دهنده دولت جامعه ای که در حاشیه زندگی می کرد، پدید آورد. این معادله، وضعیت «دولت ضد مردم» ـ که عنوان یکی از کتاب های برهان غلیون نیز هست ـ را پیچیده تر کرد. راه خروج از این بحران، گشودن مجال مشارکت سیاسی، برای همه ارکان اجتماعی مبتنی بر مهین دوستی و حراست از هویت و پذیرش دموکراسی، به عنوان راه حل معضل اجتماعی سیاسی است. اینها خطوط کلی پروژه فکری برهان غلیون است که وی آنها را در بسیاری کتاب ها و نوشته هایش توضیح داده است. اما نگره دوم، یعنی نگره سمیر امین ـ اقتصاددان برجسته نئومارکسیست مصری ـ مبتنی بر تحلیل بحران سرمایه داری کنونی جهان براساس کارکرد کنونی اش است. از دیدگاه سمیر امین کارکرد فعلی سرمایه داری جهانی، اداره بحران ها ونه حل آنها است. افزون بر این، شیوه تولید آسیایی نیز مدخلی برای فهم بحران داخلی این جوامع است. بنابراین، نگره سمیرامین، به گونه ای در ضرورت تجدید مارکسیسم و تلاش برای شکل دادن به جریان چپ عربی ریشه دارد. این اختلاف روش شناختی بین غلیون و امین، به اختلاف در بسیاری مسایل و اتخاذ مواضع متضاد در تحلیل این مسایل کشیده شده است. در این مقال، نگره و ایستار این دو متفکر را در باب اسلام سیاسی معاصر، مطالعه و ارزیابی خواهیم کرد. سمیر امین، در تحلیل پدیده اسلام گرایی یا اسلام سیاسی، از این نقطه آغاز می کند که «ادیان به عنوان پدیده هایی اجتماعی ـ تاریخی، از سطح بالایی از معرفت برخوردارند که امکان ساز گاری و همسازی با تحولات روابط اجتماعی را می دهد». بنابراین همه ادیان از قدرت انعطاف بالایی بر سازگاری با شرایط مختلف برخوردارند. با توجه به رهیافتی که سمیر امین نسبت به دین دارد، موضعش در برابر جنبش های اسلام گرایی سیاسی این است که این جنبش ها، شکلی از اشکال جنبش های شورش یا مقاومت مردمی است و «نشانه اصلی و روشن این حرکت ها، شانه خالی کردن یا جا خالی کردنشان از مدیریت چالش در زمینه های زندگی اقتصادی و اجتماعی حقیقی و هجرتشان به آسمان و اتو پیای راه حل های انتزاعی کلی و امتناعشان از ترجمه شعارهایشان (مانند شعار اسلام راه حل است ؛ الاسلام هوالحل) به برنامه ای ملموس است که به خواسته های مردم بپردازد و پاسخ هایی عینی به مشکلات اجتماعی و اقتصادی بدهد» . گذشته از این، هر چند گفتمان اسلامی بر آن است که «اسلام در جوهر مفاهیمش، دموکرات است»، اما نظام های سیاسی کشورهای اسلامی، در فعالیت ها و رفتار حکومتی خود، عملاً دموکراسی را نادیده می گیرند. و از وقوع هرگونه اصلاح اجتماعی شایسته ای خودداری می کنند و قواعد رفتار منطبق با منطق بورژوازی وابسته را، بدون هیچ شک و شبهه ای پذیرفته اند. سمیر امین بر آن است که در مطالعه حالت شکست در کشورهای اسلامی، بعد مشترکی وجود دارد که این پدیده را به شکلی ملموس تفسیر می کند و آن بعد مشترک «اسلام» است، اما منظور وی از اسلام، عقیده دینی اسلامی یا اسلام در سطح عقیده دینی نیست. منظور وی اسلام تاریخی است ؛ یعنی فهم جوامع اسلامی معاصر از نقش و درون مایه اسلام، سبب شکست کشورهای اسلامی شده است. البته سمیر امین، پیشرفت های شگرف جوامع اسلامی در قرون اولیه را که آن هم در سایه نوعی فهم خاص از مضمون، محتوا و رسالت اسلام بود، انکار نمی کند. به این ترتیب، از دید سمیرامین، جنبش های اسلام سیاسی، خود یکی از مظاهر بحران جوامع عربی و اسلامی کنونی اند و شکل گیری آن، به هیچ روی برای حل این بحران نبوده است و شکست کنونی آنها بازتاب بی ثباتی های نظری در ساختار گفتمان اسلام سیاسی و عقب ماندن آن از تحولات اجتماعی و اقتصادی کنونی بین المللی است که این خود بازتاب شکست در سطح اقدام عملی است. بدین ترتیب بحران عربی اسلامی کنونی، شکست سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سیستم های اسلامی تفسیر می شود. وی بر آن است که منطق این سیستم ها، همان منطق سرمایه داری است که نه «توسعه» و نه پیشرفت مناطق عقب مانده را هدف خود قرار نداده است ؛ منطق این سیستم ها، مبتنی بر تحقق بالاترین سود ممکن برای سرمایه دار مسلط، در کوتاه ترین زمان است، زیرا سرمایه داری، کشمکش یا تضاد میان توسعه و عقب ماندگی را تولید می کند. سمیر امین در این جا پرسش اساسی خود را مطرح می کند که آیا سیستم ها و سازوکارهای اسلامی، در پوشش مانعی در برابر این هدف اساسی سرمایه داری می ایستند ؟ سمیر امین چنین تشخیص می دهد که بحران عقب ماندگی کشورهای عرب به هیچ وجه بحران هویت نیست ؛ بلکه بحران اجتماعی است که از قوانین توسعه سرمایه داری در سطح جهانی و تبدیل برخی مناطق پیرامون در این چار چوب، به مناظق حاشیه ای ناشی می شود که در آینده دیررس، هیچ نقش تاریخی ای نخواهند داشت . گفتمان هویت یا به تعبیر دیگری گفتمانی، که مدعی است، بحران کنونی جهان عرب، ناشی از فقدان هویت است، از نظر سمیر امین بر بحران جامعه ای دلالت می کند که در رویارویی با چالش های حقیقی شکست خورده است، زیرا تاریخ ثابت کرده که جوامعی که در روند تحولات خود کامیاب شده اند، با زمانه همساز شده و هویت خود را دگرگون ساخته اند؛ بی آنکه از هویت اصلی خود پرسش به میان آورند . این تحلیل امین با نگره برهان غلیون اختلافی جوهری دارد که تحلیل اجتماعی ـ سیاسی وی بر گفتمان هویت و ضرورت جست و جوی هویت است، زیرا از دیدگاه وی، ریشه بحران عربی کنونی در فقدان مبانی فکری بر پایی کیان جمعی واحد یا هویت سیاسی ای که وجود کیان مستقل و جماعت خود بنیادی را توجیه کند، نهفته است. ایده ملی گرایی به عنوان ایده نهادی جمعی، در دوره ای توانست، این کیان مستقل را پدید آورد. این جا است که اهمیت عنصر عقیده و نقش آن در تشکیل این هویت گمشده رخ می نماید، زیرا در پس این عقیده، ساختار ارزشی و تخیلی و نمادی، با همه نقش هایی که در زندگی و تحول و حرکت جوامع بشری دارند، قرار دارند. تحلیل برهان غلیون از دشواره «اسلام سیاسی» در نوع درک او از رابطه دین و دولت در اسلام ریشه دارد، زیرا از دید وی، دولت اسلامی از توازن میان منطق جامعه ـ که دین آن را شکل داده ـ و منطق دولت ـ که محاسبات ژئوپلتیک و سیاسی تحمیل کرده است سر برآورده است. دولت اسلامی با عمل سزارینی متولد شد که در آن جایگاه دولت و دین و تبدیل مفهوم دولت و دین دوباره تعیین شد . بنابراین نظریه «انعطاف ادیان» که مارکسیست ها، بسیاری تحلیل ها و انگاره های خود را بر آن استوار کرده اند، هیچ جایگاهی ندارد، زیرا عقیده جز از طریق عامل خارجی، یعنی دگرگونی شرایط مادی، تحول و تکامل نمی یابد، اما این تحول به دلیل تأثیر دگرگونی شرایط اجتماعی و سیاسی حیات جوامع، خنثی و بی تاثیر بر جای نمی ماند؛ بلکه در مرحله بعد برخود این شرایط تأثیر می گذارد ؛ تأثیری دیالیتیک یا متقابل برهان غلیون تحلیل خود از جنبش های اسلامی را ـ که تحلیلی اجتماعی ـ سیاسی است بر همین نگره مبتنی می کند. وی بین دو جنبش تمایز می نهد ؛ جنبش یا گرایش عصیانگری که در پاسخ به بالا گرفتن کار وابستگی و خودباختگی و حاشیه راندگی اجتماعی پدید می آید و جنبش یا گرایش رسمی که یکی از طرف های پیمان های وابستگی حاکم در بسیاری از کشورها است، زیرا جنبش های اسلامی به طور برجسته، جنبش هایی سیاسی و اجتماعی، و دارای منافع و گرایش های روشن و معین هستند که به هدف نزاع مستقیم بر سر قدرت به راه افتاده اند. آنچه به این جنبش ها تمایز و هویت می بخشد این است که این جنبش ها حکایت گر زمینه های اجتماعی جدیدی هستند که در درون شکست الگوی کامل نو سازی و نوگرایی عربی با همه شکل ها و شاخه هایش امتداد می یابد. این نوگرایی (مدرنیسم) به همان اندازه که تغذیه کننده جریان دینی ـ اجتماعی، با این احساس فزاینده محرومیت و رهاشدگی و بی آیندگی است، نوگرایی ای سقط شده، مصرفی، از خود بیگانه و نخبه گرا نیز هست. معارضان اسلامی خشن یا کم خشونت تر، قدرت و انقلابی بودن حقیقی خود را از دین و تفسیر آیات قرآن نمی گیرند ؛ بلکه از عمق تضادها و هرج و مرج های اجتماعی، سیاسی و معنوی که در فضای بحران فراگیری که میان عباد (بندگان)، اقتصاد، دولت و عقیده ملی گرایی موجود جدایی می افکند، پا می گیرد. برهان غلیون ظهور جنبش های اسلام گرای سیاسی را نتیجه تلاقی سه عامل و تعامل آنها با یکدیگر می داند. عامل نخست، فرهنگی و ناشی از تشدید سلطه مادی و فکری غرب است. عامل دوم سیاسی و ناشی از فروپاشی ایده ناسیونالیسم قومی و فروپاشی دولت، به عنوان اصلی ملی، و تبدیل دولت به ابزار سرکوب اجتماعی است. عامل سوم نیز بحران اجتماعی و اقتصادی است که در شکل تیرگی مطلق سطح معیشت طبقات توده مردم و افزایش فاصله سطح درآمد، بازتاب یافته است. چکیده تفسیر برهان غلیون از پدیده اسلام گرایی، شکست کامل طرح دولت و سازندگی ملی و اجتماعی است و بقیه مشکلات، مظاهر این شکست است. راه حل چیست؟ در اینجا غلیون، سکولاریسم را به عنوان راه حل معجزه گر و اصلی فاقد صفت ایدئولوژیک و پدیده ای جهانی و یگانه راه پیشرفت و نوسازی رد می کند. غلیون، سکولاریسم را پدیده ای ایدئولوژیک ـ سیاسی می داند که با جدایی دولت از کلیسا مرتبط است، چنان که آزادی وجدانی فرد را به رسمیت می شناسد. در نتیجه باید ارتباطی که برخی میان سکولاریسم و دموکراسی می بینند، منتفی دانست. «بنابراین، اسلام موجب فقدان دموکراسی نیست، چنان که علت تولید سرمایه داری کنونی نیز نیست ؛ بلکه تمامی جوامع ـ به لحاظ نظری ـ نمی توانند به جوامعی دموکرات تبدیل شوند. این امر بر توانایی تسلط بر عملیات توسعه و توزیع و حفظ حداقلی از تعادل اجتماعی داخلی و گسترش نوعی تربیت فکری و مدنی توقف دارد»، زیرا دموکراسی مدلی از پیش ساخته نیست، بلکه ثمره انباشتی ویژه در حوزه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و معنوی است. در چنین وضعی دموکراسی می تواند راه حل مشکل اجتماعی ـ سیاسی کنونی باشد، اما دموکراسی، شروط معینی را برای فراهم شدن فضای متناسب با خود تحمیل می کند؛ مهم ترین این شروط، گفت و گو میان جریان های سیاسی متنازع و مختلف است. سمیر امین بر آن است که «گفت و گو با جنبش های اسلامی، تا زمانی که این جنبش ها گفت و گو را به لحاظ اصولی رد می کنند، در دستور کار قرار ندارد». اما غلیون، چنین گفتمانی را خطرناک می شمارد و گفت و گو میان نیروهای اجتماعی و داخلی و فتح باب تغییرات را که شرط پشت سر نهادن بحران ـ در ابعاد عقیدتی و سیاسی و اجتماعی اش است ـ را در دوره کنونی امری مطلوب و لازم می شمارد، زیرا گفت و گو، صرفاً حرف های تو خالی نیست ؛ بلکه استراتژی ملی ای است که هدف آن، بازسازی تفاهم ملی به عنوان شرط بازسازی وحدت ملی است. گفت و گو تنها راه ایجاد اوضاع جدیدی است که فتیله نزاع ها را پایین می کشد و به وضعیت گسست و غربت و انزوا و ضعف ارتباط و پیوند عقلانی میان نیروهای درگیر پایان می دهد. در جهان اسلام، آنان که در مقابل این گفت و گو موضع منفی می گیرند، همان کسانی هستند که خشونت و زور را به کار گرفته اند و خواهان توقف روند مردم سالاری و تغییر فرهنگ ملی هستند. غلیون در پایان تصریح می کند که سمیر امین نمی تواند ادعا کند که راه دموکراسی را برگزیده و در همان حال، بر سرکوب نیروهای دیگر (یعنی اسلام گرایان)، به صرف مخالفت نظری با مبانی آن سکوت کند. کتاب، گفت و گوی دولت و دین، الگویی از گفت و گویی مترقی است و این امید را تازه می کند که پیمودن راه گفت و گو، به حل معضلات و مشکلات چند لایه کشورهای اسلامی بینجامد.