جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نتایج تأکید بر آزادی عقیده و بیان از یک سو و گسترش فناوری ارتباطات وکانونی شدن مقوله‌های ذهن و زبان و معرفت در فلسفه معاصر، اهمیت یافتن مباحث مربوط به این مقولات از جمله موضوع گفتگو است. امروزه موضوع گفتگو یکی از مباحث مهم مکاتب فلسفی وجامعه شناسی و روانشناسی به شمار می‌آید. لازمه زیست دیندارانه در دنیای جدید پاسخ مناسب به مسائلی است که مدنیت جدید در انداخته است. دینداران عقاید خود را مستند به وحی و منبع علم مطلق می‌دانند.بنابراین به حقانیت باورهای خود یقین دارند. با این وجود آیا می‌توانند از موضعی برابر و به قصد تقرب یا مشارکت در کشف حقیقت با دیگران وارد گفتگو شوند؟ آیا در دعوت پیامبران الهی که مستقیماً با منبع وحی مرتبط بوده‌اند،‌ اساساً گفتگو جایگاهی داشته است؟ در این نوشتار کوشیده‌ایم پس از بررسی مفهوم گفتگو و مفاهیم مرتبط با آن به بررسی دیدگاه قرآن در باره گفتگو و نقش این موضوع در دعوت انبیاء بپردازیم.

مقصود قرآن از اختلاف در کتاب یا اختلاف پس از آمدن دانش چیست؟ اختلاف‌کنندگان چه کسانی هستند؟ آیا همگی بر باطل‌اند یا برخی برحق‌اند؟ آیا مؤمنان و پیروان پیامبران در زمرۀ این اختلاف‌کنندگان و یکی از طرف‌های اختلاف به شمار می‌روند یا خیر؟ اگر همگی اختلاف‌کنندگان بر باطل‌اند، داوری میان اختلاف‌کنندگان «لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ» به چه معناست؟ و اگر همگی بر باطل نیستند، چرا قرآن اختلاف‌کنندگان را جملگی بر ستیز و گمراهی عمیق معرفی کرده و می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفی‏ شِقاقٍ بَعیدٍ﴾، این اختلاف چه زمانی رخ داده یا رخ می‌دهد؟ آیا این اختلاف پس از ابلاغ پیام و انجام رسالت پیامبران و در میان پیروان ایشان رخ داده است؟ در این صورت چرا همه اختلاف‌کنندگان مذمت شده و طرف‌دارانِ حق، استتثنا نشده‌اند؟ آیا مقصود از اختلاف‌کنندگان منکران انبیا‌ هستند؟ در این صورت مقصود از اختلاف آنان دربارۀ تعالیم انبیا چیست؟ و چرا آنان نه به‌خاطرِ انکار بلکه به‌خاطرِ اختلاف تهدید به عذاب الاهی شده‌اند؟ این ابهامات تأمل در معنای واژۀ «اختلاف» در آیات قرآن را ضرورت می‌بخشد. در این نوشتار قصد داریم نشان دهیم اختلاف مورد مذمت قرآن اختلاف به معنایی نیست که ما امروزه به‌کار می‌بریم.

استاد ارجمند آقای دکتر سروش در آخرین نظریه خویش، قرآن را روایت محمد از رؤیاهای خود دانسته‌اند. براساس نظر ایشان: «زبان قرآن، زبانِ بیداری نیست، بلکه زبانِ خواب و رمزآلود است و البته زبانی عرفی و بشری است »، «چنان نیست‌که محمد(ص)، مخاطب آواهایی قرار گرفته باشد و در گوش باطنش سخنانی را خوانده باشند و فرمان به ابلاغ آن داده باشند، بل محمّد(ص) روایتگر تجارب و ناظر مناظری است که خود دیده است و فرقی است عظیم میان ناظر راوی و مخاطب خبر.

آیه 37 سوره احزاب به ماجرای ازدواج پیامبر (ص) با زینب می‌پردازد، ماجرایی که یکی از مسائل بحث‌انگیز در تاریخ زندگی پیامبراست و به‌رغم آن که دست‌مایه طعن طاعنان علیه آن حضرت بوده کمتر موضوع پژوهش انتقادی تاریخی قرار گرفته است. متأسفانه گزارش‌های تاریخی در باره این موضوع به‌سان بسیاری از موضوع‌های دیگر به‌شدت مغشوش و متعارض است و از خطا و تحریف و اغراض مذهبی مصون نمانده است. در این پژوهش ابتدا با رویکردی نقادانه و از منظر تاریخی به بررسی گزارش‌های این ماجرا و عناصر مرتبط با آن پرداخته کوشیده‌ایم روایتی به سامان و عاری از تهافت به دست دهیم. سپس در پرتو یافته‌های تاریخی با رویکرد زمینه‌گرا و معناشناسی شناختی به بررسی آیه ۳۷ سوره احزاب که ناظر به همین ماجراست، پرداخته‌ایم. در پرتو یافته‌های تاریخی فوق و رویکرد زمینه‌گرا و معناشناسانه می‌توان تفسیری به سامان و سازگار از آیه ۳۷ سوره احزاب به دست داد. یکی از مهم‌ترین علل تهافت در روایات تاریخی درباره ازدواج پیامبر (ص) و زینب و نیز روایات تفسیری مربوط به آیه ۳۷ سوره احزاب، فضیلت‌تراشی‌های خاندانی و انگیزه‌های مذهبی بوده است.

در سال‌های اخیر نویسندگانی با استناد به پاره‌ای احکام فقهی در فقه شیعی و سنی کوشیده‌اند، نشان دهند که اقدامات داعش منطبق با فقه سنتی است و داعش خواهان اجرای احکام شریعت است. به‌نظر می‌رسد این ادعا که از سوی برخی متفکران نواندیش مسلمان نیز مهر تأیید خورده است، خطا و مبتنی بر برداشتی گزینشی و جزئی‌نگرانه از فقه سنتی است. به گمان من سرشت و طبیعت فقه سنتی محافظه‌کارانه است و با این افراط‌گری‌های خشونت‌بار سازگاری ندارد.

از نظر محمد الجابری قرآن به‌مثابه وحی الهی محصول یک فرایند است؛ فرایندی که مراحل و فراز و نشیب‌های دعوت محمدی در دوره‌های مکه و مدینه آن را شکل داده است. درنتیجه، هرگونه فهمی از قرآن باید بر اساس همین واقعیت انجام پذیرد. او در کتاب رهیافتی به قرآن کریم با ارائه‌ی چنین تعریفی از قرآن، روش پیشنهادی خود برای فهم این کتاب را به دست می‌دهد. به باور او، برای فهم قرآن تنها توجه به روایاتِ اسباب نزول به‌مثابه گزارش‌های تاریخی از سبب نزول این آیه یا آن سوره کفایت نمی‌کند، بلکه باید قرآن در متن جریان دعوت نبوی در طول بیست‌وسه سال با همه‌ی فراز و نشیب‌ها و چالش‌هایی که دعوت محمدی با آن روبه‌رو بوده فهم شود. فهم قرآن حکیم در واقع نمونه‌ی عملی کاربستِ این روش در فهم معانی قرآن است. او همه‌جا به اصلِ معناکردن قرآن «معاصر با خود» و فهم قرآن «معاصر با ما» پایبند است و از میان این دو، بر بخش نخست تأکید ویژه دارد. به این ترتیب، فهم قرآن حکیم یک تجربه‌ی نوین در تفسیر قرآن کریم است که افق جدید را در حوزه‌ی تفسیر به روی قرآن‌پژوهان می‌گشاید و آنان را به نگرش به قرآن از منظری متفاوت فرا می‌خواند که در پرتو آن پاره‌ای از معانی و دقایق ناپیدای قرآن ظاهر و یا دست‌کم دست‌یافتنی‌تر و شفاف‌تر می‌شوند. او کتاب خود را کاری موفق در «قرائت قرآن از طریق سیره، و قرائت سیره از طریق قرآن» می‌داند و از آن احساس رضایت می‌کند. اگر مقصود از «کاری موفق» اولین گام و البته گامی بلند در این مسیر باشد، باید در این احساس با او همراه بود.