جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت شناشی باور دینی، شاخه ای از فلسفه است که معرفت بودن باورهای دینی را مورد بررسی قرار می دهد. آلوین پلانتینگا، از این جهت شایسته بررسی و پژوهش است که تلاش می کند تا با زمینه های دینی، نظریه ای راجع به معرفت عرضه نماید که در نوع خود بی نظیر است. پاره ای از این پژوهش، شرح و تقریر دیدگاههای معرفت شناختی ای است که پلانتینگا، آن را ارائه نموده به نقد می کشد. از نظر پلانتینگا، این دیدگاهها، یا بواسطه تأکید بر مفهوم درون گرایی وظیفه شناختی، و یا بعلت نقص در توجه به مفهوم کارکرد صحیح، و یا هر دو، قابل پذیرش نیستند. طرح این نظریات از آن جهت دارای اهمیت است که انتقادات پلانتینگا از این دیدگاهها، افق روشنتری از نظریه خود پلانتینگا بدست می دهند. پلانتینگا، سعی می کند تا نقص موجود در این دیدگاهها را با در انداختن نظریه جدیدی که عنوان نظریه کارکرد صحیح در باب معرفت را یافته است، تدارک نماید. وی خطوط کلی این نظریه را از اندیشه های شخصیت های دینی ای نظیر باوینک، بارت و کالون، استخراج می نماید. همچنین وی می کوشد تا نظریه معرفت شناختی خود را بر باورهای دینی مسیحی اعم از باورهای دینی مشترک با ادیان دیگر و مختص مسیحیت اطلاق نماید تا معرفت بودن باورهای دینی خود را به اثبات رسانده، اعتراض قرینه گرایانه به باوردینی را مورد چالش قرار دهد. این تلاش، مورد اتهامات و اعتراضات متعددی نیز بوده است که در این نوشتار، از ذکر آنها اجتناب نگردیده است. فرضیة نویسنده در این پژوهش را می توان در گزارة زیر خلاصه کرد که نظریه کارکرد صحیح، در باب معرفت، الزامات معرفت را بر آورده نمی سازد و از اعتراضاتی نظیر اعتراضات گتیه در معرفت شناسی، و ایمان گرایی در معرفت شناسی باوردینی، خلاصی ندارد . این فرضیه، چنانچه مشاهده می شود، مورد تأیید نویسنده قرار می گیرد و نتیجه گرفته می شود که اطلاق نظریه کارکرد صحیح بر باوردینی، نمی تواند نگرانی جامعه علمی جویای حقیقت را با ادعای واقعا پایه بودن اعتقاد به خدا، به آرامش و طمانینه برساند.

آن‌چه هیوم در باب گزاره‌های دینی بیان کرده، بر مبنای معرفت‌شناسی اوست. وی با هدف خدشه‌دار کردن الهیات طبیعی، آراء نقادانه‌اش نسبت به این گزاره‌ها را ارائه و بر مبنای تجربه‌گرایی‌اش، مدعیات الهیات طبیعی را خارج از محدوده معرفت بشری معرفی می‌کند. بر همین اساس، این جستار شامل سه بخش اصلی است، که به ترتیب به تأثیر آراء معرفتی هیوم بر نقدهای او به برهان هستی‌شناختی، برهان جهان‌شناختی و برهان نظم می‌پردازد. در این پژوهش، تجربه‌گرایی هیوم و همچنین نظرات او در باب براهین اثبات وجود خدا مورد نقادی قرار نمی‌گیرند؛ چراکه این مباحث هریک خود مجالی جداگانه می‌طلبند، و ضمناً، با هدف اصلی مقاله حاضر، یعنی درک تأثیر معرفت‌شناسی هیوم بر آراء او در باب براهین اثبات وجود خدا، نیز مستقیماً مرتبط نیست. اما اگر کسی خواهان نقد آراء هیوم در باب آن براهین باشد، می‌تواند از ماحصل این مقاله که نشان‌دهنده تأثیر حداکثری تجربه‌گرایی هیوم است، استفاده کند و با به چالش کشیدنِ آن مبانی معرفتی، این نقدها را هم متزلزل نماید.

استلزام مادی عبارت است از نسبت خاصی که بین مولفه های گزاره شرطی برقرار است یعنی گزاره شرطی تنها در صورتی کاذب است که دارای مقدم صادق وتالی کاذب باشد درغیراینصورت صادق است بنابراین هرگزاره شرطی با مقدم کاذب یا تالی صادق، صادق است و لازم نیست پیوندی بین مولفه های آن برقرار باشد . پارادوکس های استلزام مادی مولود این نگرش-تابع ارزشی است . استلزام اکید نیز که برای حل پارادوکس های مذکورپایه ریزی شده بود دچار پارادوکس های مشابهی شد زیرا دراین نگرش نیز گزاره شرطی نه براساس پیوند مقدم و تالی بلکه براساس صدق و کذب مولفه های آن تحلیل شد. در استلزام ربطی علاوه برصدق وکذب مولفه های شرطی پیوند آنها نیز لحاظ شده و سیستمهای مختلفی از جمله ‏‎Rو E‎‏ پایه ریزی شده است ولی ازآنجا که صورتبندی عنصر ربط خالی از دشواری نیست لذا سیستم های ربطی در مقام نحو و دلالت شناسی بسیار پیچیده تر از سیستم های کلاسیک گشته اند .

شاید مهم ترین علت انتخاب این کتاب ، بکر بودن موضوع آن در کشور و خالی بودن آن در مباحث و دیالوگ های فلسفه اخلاق در کشور بوده است . یعنی از یک سو بحث اخلاق فضیلت محوردر غرب که از نیمه قرن بیستم تاکنون یکی از مطرح ترین نحله های مطرح در اخلاق هنجاری در غرب است ، از ضرورت معرفی به جوامع فلسفی ایران برخوردار است ، و از دیگر سو اهمیت نویسنده این کتاب و اثرگذاری این کتاب در مجامع علمی - دانشگاهی مغرب زمین این ضرورت را افزون می سازد.

اگر جعل معنای زندگی را به این معنا در نظر بگیریم که معنایی عینی برای زندگی وجود ندارد و انسان خود به زندگی معنا می بخشد (ذهنی گرایی)، آنگاه مساله‌ی پژوهش حاضر شناسایی مهمترین مبانی دیدگاه جعل معنای زندگی (مشخصا نظریه ریچارد تیلور و دیوید ویگنز) و نیز تحلیل و ارزیابی آنها با تاکید برتفکر دینی خواهد شد. از خلال بررسی دیدگاه این دو فیلسوف دو گونه نظریه‌ی جعل معنای زندگی بدست می‌آید؛ جعل تمام عیارتیلور، با نفی ارزش و معنای واقعی، سرچشمه معنا را انسان می‌داند. ویگنز با نقد رویکرد ذهنی‌گرای تیلور معنای زندگی را ترکیبی از امری مکشوف و کوشش صاحب زندگی می‌داند(جعل محدود). وی این دیدگاه را بر پایۀ نوعی نگاه پدیدارشناسانه به اخلاق، بنا می‌سازد که به موجب آن ارزش اخلاقی نه کاملا مستقل از سوژه و علایق و حساسیت های آن است نه بریده از واقعیت. حساسیت های انسانی در محدوده ی زبان اخلاق تاثیرگذار بوده، توافق بر آنها معنای احکام اخلاقی را تثبیت می‌نمایند لکن صدق احکام اخلاقی مبتنی بر واقعیت است. در مواردی که علایق و حساسیت های انسان با جهان سازگار گردد و منظر انسانی پرده از ویژگیهای عینی بردارد، می توان گفت معنا امری مکشوف – مجعول است در غیر این صورت، حساسیت ها و علایق، تا حد زیادی تعیین کننده ی ارزش و معنا می‌گردند؛ در این موارد به جعل (ذهنی گرایی معقول) و نه تعهدی معلق آنگونه که جعل تمام عیار تیلور می‌گوید، روی می‌آوریم. این پژوهش با تبیین اهم مبانی ارزش شناختی دیدگاه جعل، مهمترین چالشهای جعل گرایی تمام عیار را ناشی از ناواقع گرایی اخلاقی به عنوان مبنای اصلی این دیدگاه و مهمترین چالش جعل محدود را نسبیت گرایی اخلاقی می‌داند.

یکی از پایه ای ترین مباحثی که در فلسفه ی دین مطرح است، بحث « ارتباط علم و دین» است و لازم است که مبانی این بحث و نیز چگونگی ارتباط این دو مقوله با همدیگر به گونه ای مستدل بررسی شود؛ در این میان سؤالاتی مطرح است: آیا علم و دین با همدیگر تعارض دارند و یا اینکه متعارض نبوده بلکه با هم مرتبط هستند؟ آیا در صورت ارتباط علم و دین، این ارتباط به گونه ای مکمّل هم اند؛ یا اینکه از نوع تمایز است؟ آیا نظریه ی تکامل به عنوان نماد تعارض علم و دین با کتب مقدس تعارضی حقیقی دارد؛ یا ظاهری؟ در صورت اثبات تعارض این دو حوزه، آیا می توان دلیلی را که در عصر مدرنیته برای این نوع ارتباط در فضای مسیحیت مطرح گردید، برای اسلام هم مطرح کرد؟ و بالاخره نگاه اسلام درباره ی ارتباط علم و دین چگونه است و متفکران اسلامی بخصوص ایرانی و معاصر چه پاسخ هایی به این سؤالات داده اند؟ در این پایان نامه در بخش مقدماتی به تعریف علم ودین و بیان یک سری از کلیات مربوط به این بحث پرداخته شده است. در بخش اول دیدگاه های مختلف در باره ی ارتباط علم و دین را مورد بررسی قرار می دهیم و سپس به بررسی و تحلیل نظریه ی تکامل، مبانی، ادله، لوازم و پیامد های کلامی، اخلاقی و انسان شناختی آن خواهیم پرداخت. در نهایت در بخش دوم مواجهه ی متفکران مسلمان ایرانی معاصر با این مسأله بررسی خواهد شد. در این میان نظر متفکرانی چون مرحوم علامه طباطبایی، شهید مطهری، آیت الله مشکینی –رحمهم الله تعالی- ، آیت الله مکارم، سبحانی و مصباح یزدی حفظهم الله تعالی و مرحوم سحابی بیان شده، نتیجه گیری نهایی اخذ خواهد شد.

کتاب حاضر، حاوي متن جلسات اول تا چهاردهم دوره نخست ميزگردهاي معرفت‌شناسي است که در سال‌هاي 1375 تا 1377 در موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) و با مديريت علمي آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي و حضور حجت‌الاسلام والمسلمين غلامرضا فياضي، دکتر محمد لگنهاوسن و آقاي مصطفي ملکيان برگزار شده است. هدف اصلي اين اثر ارائه مباني و ديدگاه‌هاي فلاسفه اسلامي در حوزه معرفت‌شناسي براي پژوهشگران اين حوزه است.

مجموعه مقالاتی پیرامون موضوع «اخلاق کاربردی» است. گروه پژوهشگران که همگی از اعضای هیات علمی دانشگاه قم هستند با انگیزه همگانی شدن تفکر اخلاقی در حل مشکلات عملی زندگی مقالات خود را ارایه کرده‎اند. مقالات کتاب بر اساس وظایف اخلاق کاربردی، ارزیابی اخلاقی عملکردهای اجتماعی، تعیین و وظایف اخلاقی و نیز حل معضلات اخلاقی به رشته تحریر درآمده است. به جز دو مقاله نخستین با موضوعات ماهیت اخلاق کاربردی و تصمیم‎گیری اخلاقی که در آن‎ها مسایل مبنایی مدنظر بوده، سایر مقالات به بررسی اخلاقی موضوعات مختلف از جمله محیط‎زیست، جنگ و صلح، سیستم‎های هوشمند، دانشگاه مجازی، آموزش و پرورش، حسابداری، کسب و کار و روش مادری و همسرداری پرداخته است. بررسی و تحلیل عوامل بروز مشکلات اخلاقی مرتبط با هر حوزه و ارایه راهکارهای عملی با رویکردهای مطرح در نظریه‎های هنجاری اخلاق و گاه با رویکردی دینی از جمله اموری است که عمدتا مورد توجه نویسندگان این کتاب بوده است.

معیارهای مختلفی برای تمایز طبیعی و ناطبیعی در فرا اخلاق ارائه شده است. شیفر- لَندَئو ابتدا ادعا می‌کند که ویژگی‌های طبیعی آن دسته از ویژگی‌ها هستند که در رشته‌های علمی بکار می‌روند‌‌‌، ولی این تعریف‌‌‌‌‌‌، اولاً جامع نیست‌‌‌ و ثانیاً، دارای ابهام است. بر اساس معیار دوم وی‌‌‌‌‌‌، باید دو فهرست تهیه شود. نخستین فهرست شامل واژه‌هایی است که اکثر افراد‌‌‌‌‌‌، آن‌ها را طبیعی می‌دانند. واژه‌هایی که در فهرست اول جای نمی‌گیرند‌‌‌‌‌‌، به فهرست واژه‌های ناطبیعی منتقل می‌شوند. این معیار نیز کمکی به تشخیص امور طبیعی از ناطبیعی نمی‌کند. اگر بخواهیم دیدگاه شیفر- لَندَئو را حفظ کنیم‌‌‌‌‌‌، با کمک اخلاق هنجاری می‌توان معیاری برای ویژگی‌های طبیعی یافت. مثلاً‌‌‌‌‌‌، با پذیرش «اصل انسانیت» کانت به‌عنوان یک واقعیت ناطبیعی‌‌‌‌‌‌، آن دسته از ویژگی‌های توصیفی که مصداق رعایت این اصل هستند‌‌‌‌‌‌، می‌توانند ویژگی‌های پایه برای ویژگی‌های اخلاقی باشند‌‌‌، ولی با اقامۀ یک نقد جدّی به فرااخلاق شیفر- لَندَئو و پذیرش دیدگاه‌هایی که از این نقد مصون‌اند‌‌‌‌‌‌، می‌توان معیاری برای تمایز طبیعی و ناطبیعی در فرا اخلاق یافت. یکی از این دیدگاه‌ها‌‌‌‌‌‌، دیدگاه فیتزپاتریک است که بر اساس آن بسیاری از جنبه‌های جهان که قابل تحقیق تجربی هستند‌‌‌‌‌‌، ذاتاً لبریز از هنجار نیز هستند. از این‌رو، جهان تجارب انسانی‌‌‌‌‌‌، جهانی دو جنبه‌ای است؛ یکی از این جنبه‌ها طبیعی و دیگری ناطبیعی است.