جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوالحسن‌ جمال‌الدین‌ (یا كمال‌الدین‌) على‌ بن‌ سلیمان‌ ستراوی‌ بحرانی‌ شاگرد ابن سعاده کمال الدين احمد بحرانی، پس‌ از مرگ‌ استاد خود، رساله او را كه‌ مشتمل‌ بر ۲۴ مسأله‌ در علم‌ بود، نزد خواجه نصیرالدین طوسی فرستاد و خواهان‌ شرح‌ و توضیح‌ مسائل پیچیده آن‌ شد و خواجه نیز به آن پاسخ داد. ویژگی خاص رسالة شرح مسئلة العلم در مقایسه با دیگر نوشته‌های مشابه این است که این رساله از ابتدا رساله‌ای است در باب معرفت‌شناسی و نه اینکه مسئلة علم در آن به عنوان نوعی از وجود، وجود ذهنی، مطرح گردد. ابن سعاده در بحث‌های کلامی و فلسفی خود مباحث مختلف مربوط به علم را در بیست و چهار مسئله مورد بحث قرار داده و در نظر داشته است که آنها را به صورت کتابی تدوین نماید، اما عمر او کفاف نمی‌دهد و بنا بر آنچه از متن رسالة موجود بر می‌آید شاگرد برجستة او جمال‌الدین علی بن سلیمان بحرانی آنچه را که از استادش درحد یک «فهرست» مطالب کتاب برجای باقی مانده بود تفصیل داده و فروعی بر اساس آن تفریع کرده و سپس مجموعه را برای خواجه نصیرالدین طوسی ارسال می‌دارد تا خواجه در مورد آن اظهار نظر کند. خواجه از این پیشنهاد استقبال می‌کند و نتیجه را برای جمال الدین باز می‌فرستد. این رساله که متن اصلی آن در قطع چاپ معمولی مشتمل بر 30 صفحه است آقای عبدالله نورانی در سال 1345 هجری قمری بر اساس نسخ معتبری که در اختیار بوده است تصحیح و به چاپ رسانده‌اند. اما در نسخه ای که اخیرا توسط حسن انصاری در استانبول مشاهده شده، در ضمن مجموعه ای نسخه دیگری از رسالة العلم کمال الدين و شرح خواجه بر آن یافت شده که بسيار با ارزش است. امتياز اين نسخه علاوه بر قدمت آن، با نسخه چاپی اين اثر که به وسيله استاد نورانی به دست داده شده اين است که در نسخه حسن انصاری رساله ای که جمال الدين علي بن سليمان برای خواجه طوسي فرستاده و مشتمل بر رسالة العلم استادش بوده مستقلا در آغاز آمده و بعد به شکل مستقل پاسخ طوسي به آن درج شده است؛ اين در حالی است که در نسخه چاپی، رساله اصلی و پاسخ طوسي در هم آميخته شده و گاه موجبات اشکال را در فهم و تشخيص و تمايز ميان گفته ها فراهم می کند.

نویسنده: خواجه نصیرالدین طوسی درباره کتاب : رساله آغاز و انجام خواجه نصیر الدین طوسی دانشمند عظیم القدر عالم اسلامی بی نیاز از تعریف و توصیف است و شرح حال و آثار وی در مقدمه بسیاری از آثارش و همچنین در کتب جداگانه ای که درباره وی نگاشته شده آمده است . از این رو ما در اینجا تنها به ذکر نکاتی درباره رساله حاضر (آغاز و انجام) می پردازیم که آیۀ ا ... حسنزاده آملی در مقدمه و تعلیقات خویش بر این رساله مطالبی آورده اند که از آغاز به آغاز و انجام شهرت یافت . چنانکه سید حیدر آملی » : آورده اند ، اکتفا میکنیم . ایشان میفرمایند «۱» این رساله نام میبرد که تذکره در آغاز و « تذکره » به آغاز انجام آن را نام برده است ، و لکن جناب خواجه آن را به اسم « جامع الاسرار » در انجام است. چنانکه در چند جای دیباچه بدان نص دارد و در تسمیه آن به کریمه إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَهٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا تبرک و تمسک جسته است. این رساله در واقع سخن از شرح حال انسان در هر عالم است، جز این که در فصل دوم و هفدهم و برخی از مواضع دیگر در اثنای سخن به اختصار و ایجاز از آغاز یعنی مبدأ تعالی و آمدن انسان از فطرت اولی اشارتی نموده است. نه بدان نحو که مثلا در مبدأ و معاد شیخ رئیس و مولی صدرا از مبدأ بحث میشود. لذا سزاوار است که این رساله را یکی از رسائل در آغاز و انجام یکی از مآخذ و مصادر علمی حکمت متعالیه، معرفت و آغاز و » . معرفت نفس یعنی روانشناسی بشناسیم و بدانیم انجام، فهرست، ص: ۶ مشهور به اسفار صدر المتألهین است و در چندین فصل موقف هفتم الهیات اسفار و نیز در اکثر فصول باب یازدهم نفس اسفار ناظر به مطالب این رساله است حتی در بسیاری از موارد عبارات خواجه را به عربی از این رساله ترجمه فرموده بر ممشای استادش « علم الیقین » است و خواجه را به بعض المحققین یاد نموده است. و شاگرد بزرگ آن بزرگوار مرحوم فیض در مشی کرده است و بسیاری از فصول و مطالب آغاز و انجام را به قلم خود ترجمه و تحریر کرده است. چنانکه با مقابله و عرض معلوم میگردد، و متأله سبزواری در تعلیقاتش بر اسفار از آن نام میبرد و مطلب نقل میکند. فصل اول در صفت راه آخرت و ذکر سالکانش و اسباب اعراض مردم از آن و آفات اعراض‌ اشاره یادداشت‌ها فصل دوم در اشاره بمبدأ و معاد و آمدن از فطرت اولی و رسیدن بانجام و ذکر شب قدر و روز قیامت‌ اشاره یادداشت‌ها فصل سیم در اشاره بهر دو جهان و ذکر مراتب مردم در این جهان و در آن جهان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل چهارم در اشاره بمکان و زمان آخرت‌ اشاره یادداشت‌ها فصل پنجم در اشاره بحشر خلایق‌ اشاره یادداشت‌ها فصل ششم در ذکر احوال اصناف خلق در آن جهان و ذکر بهشت و دوزخ‌ اشاره یادداشت‌ها فصل هفتم در اشاره بصراط اشاره یادداشت‌ها فصل هشتم در اشاره بصحایف اعمال و کرام الکاتبین و نزول ملائکه و شیاطین بر نیکان و بدان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل نهم در اشاره بحساب و طبقات اهل حساب‌ اشاره یادداشت‌ها فصل دهم در اشاره بوزن اعمال و ذکر میزان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل یازدهم در اشاره بطی آسمانها اشاره یادداشت‌ها فصل دوازدهم در اشاره بنفخ صور و تبدیل زمین و آسمان‌ اشاره یادداشت‌ها فصل سیزدهم در اشاره بحالهائی که روز قیامت حادث شود و وقوف خلق بعرصات‌ اشاره یادداشت‌ها فصل چهاردهم در اشاره بدرهای بهشت و دوزخ‌ اشاره یادداشت‌ها فصل پانزدهم در اشاره بزبانیه دوزخ‌ اشاره یادداشت‌ها فصل شانزدهم در اشاره بجویهای بهشت و آنچه در دوزخ بازاء آن بود اشاره یادداشت‌ها فصل هفدهم در اشاره بخازن بهشت و دوزخ و رسیدن مردم با فطرت اولی که در نشأه اولی بوده است‌ اشاره یادداشت‌ها فصل هیجدهم در اشاره بدرخت طوبی و درخت زقوم‌ اشاره یادداشت‌ها فصل نوزدهم در اشاره بحور عین‌ اشاره یادداشت‌ها فصل بیستم در اشاره بثواب و عقاب و عدل او اشاره یادداشت‌ها تعلیقات آغاز و انجام آیه ا ... حسن حسن‌زاده آملی‌

کتاب شریف تذکره فی المبدا و المعاد به بررسی مفصل معاد و قیامت و ثواب و عقاب و بهشت و جهنم و... در باب معاد و آخرت می پردازد که دربردارنده مطالب بسیار با ارزشی است.

«آغاز و انجام» عنوان شماری از رساله‌ ها و کتاب های کلامی و عرفانی و علمی به زبان فارسی، نوشته تنی چند از دانشوران ایرانی، بیشتر شیعی می‌ باشد. یکی از این دانشوران که ذیل این عنوان اثری پدید آورده خواجه نصیرالدین طوسی است. اثر او رساله مختصر و فشرده‌ ای در باب مبدا و معاد است که در آن اصول عقاید اسلامی را به روش عرفانی- فلسفی تاویل کرده است و در طرح و بیان عقاید خویش تا حدی به فلسفه اسماعیلی و روش باطنی نظر دارد. او این رساله را به درخواست دوستی عزیز که جویای دانستن احوال آخرت بوده تالیف کرده و خود آن را «تذکرة» نامیده است. این کتاب دارای ۲۰ فصل است درباره صفت آخرت، مبدا و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط ، نامه اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نوردیدن آسمان ها، دمیدن در صور ، احوال روز رستاخیز ،بهشت و دوزخ ، زبانیه دوزخ، جوی های بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درخت های زقوم و طوبی، حور العین، ثواب و عقاب و عدل.

کتاب تجريد الاعتقاد، كتاب مشهور و در فن خويش بى‌نظير است كه خواجه نصیر الدین طوسى آراى كلامى خود را با بهترين نظام و قوى‌ترين براهين، در آن گرد آورده است. كتاب مذکور، از كتاب‌هاى مهمى است كه در تبيين عقايد اماميه، نگاشته شده و به گفته برخى،اولين آنها به حساب مى‌آيد. خواجه نصيرالدین، در ابتداى اين اثر، آن را تحرير العقائد ناميده است، اما بعدها، اين كتاب، به اسامى ديگرى همچون تجريد الاعتقاد، تجريد العقائد و تجريد الكلام، مشهور شده است.

دراین مجموعه است: - کتاب عرض بابا افضل./ - رساله حلیة الابدال مولا عبدالرزاق کاشی./ - چند رساله از بابا افضل./ - از خطب و کلمات حضرت امیر(ع)./ - فصول جناب آخوند ملاصدرا./ - رساله حشریه ایضا از آخوند ملاصدرا./ - از کتاب توحید ابن بابویه./ - رساله از میرابوالقاسم در حرکت./ - حکمت عرشیه آخوند./ - رساله آخوند در تشخص./ - رساله در اتصاف ماهیت بوجود./ - لوامع آخوند ملاصدرا در مشابهات قرائیه./ - رساله محمد طاهر وحید در توحید./ - رساله شیخ الرئیس در اجوبه مسائل ابوریحان./ - رساله اشتراک لفظی وجود از جناب ملا رجبعلی حکیم./ - رساله میرداماد در علم واجب تعالی./ - فصوص فارابی./ - منقول از رساله ابوالخیر در متخیلات جویه.[من کتاب لابی الخیر حسن بن السوار فی الآثار المتخیلة فی الجو البخار المائی وهی الهاله والقوس والقزح والشموس والقضبان]./ - چند فصل از جناب خواجه قدس سره متعلق بمعاد./.

اين كتاب تلخيص و تحليل انتقادى كتاب« محصل أفكار المتقدمين و المتأخرين» امام فخر رازى مى‏باشد. خواجه نصير الدين طوسى در مقدمه كتاب علت تأليف كتاب را اين‏گونه بيان مى‏كند:«در اين زمان از كتب اصولى كه بين مردم متداول است جز كتاب محصل كتابى در دست نيست و آن نيز برخلاف نامش مشتمل بر غث و سمين بسيار مى‏باشد. خواستم كه آنرا از زوائد خالى و مهذب نمايم و آنچه بحث در آن واجب است ذكر كنم اگرچه عده‏اى از افاضل بر اين كتاب شروحى نوشته‏اند و براى توضيح و تبيين مطالب آن جهد و كوشش فراوانى كرده‏اند ليكن هيچ‏يك چنانكه بايد موفق نگشته و از عهده آن چنانكه قاعده انصاف است برنيامده‏ اند». كتاب به‏ طور كلى به چهار ركن و هرركن گاه به اقسام و مسائلى تقسيم مى‏شود كه در ذيل مى‏آيد: الركن الاول فى المقدمات: مولف در اين ركن 3 مقدمه بيان مى‏كند. مقدمه اول در بيان علوم بديهيه و مباحث مربوط به آن مى‏باشد. مقدمه دوم در موردنظر و احكام آن مى‏باشد. در مقدمه سوم مولف به دليل و اقسام آن مى‏پردازد. او دليل را به ادله نقليه و عقليه و مركب از اين دو تقسيم مى‏كند و استدلال را تقسيم مى‏كند به قياس، استقراء و تمثيل. سپس در توضيح هريك از آنها و اينكه كدام‏يك از آنها افاده علم مى‏كند سخن مى‏گويد. الركن الثانى فى تقسيم المعلومات: مولف حول موجودات، معدوم و حال بحث مى‏كند. او موجودات را در تقسيمى به واجب و ممكن تقسيم كرده و خواص واجب لذاته و ممكن لذاته را طى مسائلى بيان مى‏كند. او در تقسيمى ديگر موجودات را به قديم و محدث تقسيم كرده و محدث را به عرض و جوهر تقسيم مى‏كند. او اعراض را به دو قسمت اصلى تقسيم مى‏كند: الاعراض فى غير الحى و الاعراض التى لا يتصف بها غير الحى و هركدام از اين دو را هم به اقسامى ديگر تقسيم كرده و احكام هريك ازآنها و احكام كلى اعراض را بيان مى‏كند. او اجسام را به جواهر فلكيه و عنصريه و مركبات تقسيم مى‏كند و ملائكه و جن را از جواهر مجرده مى‏داند. و در خاتمه اين ركن بحث مى‏كند از احكام موجودات كه عبارت است از مباحث وحدت و كثرت و علت و معلول. الركن الثالث فى الالهيات: مولف مباحث الهيات را به چهار قسم تقسيم مى‏كند. قسم اول در بيان ذات خداوند و اثبات وجود بارى تعالى مى‏باشد. در قسم دوم ابتداء بحث مى‏كند از صفات سلبيه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتيه او سخن مى‏گويد. در قسم ثالث مولف بحث مى‏كند از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات مى‏كند حسن و قبح عقلى را و اينكه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء بارى تعالى بحث مى‏كند. الركن الرابع فى السمعيات: مولف بعضى از مباحث اعتقادى را از سمعيات شمرده و در چهار قسم آنها را بيان كرده است( البته بايد توجه داشت كه تقسيم‏بندى ابواب كتاب از فخر رازى است) القسم الاول فى النبوات: مولف در اين مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت، عصمت انبياء( ع) و افضليت انبياء از ملائكة بحث مى‏كند. القسم الثانى فى المعاد: در اين مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعيد بحث مى‏شود. القسم الثالث فى الاسماء و الاحكام: مولف در اين مبحث از ايمان و كفر و مسائل مربوط به اين دو بحث مى‏كند. القسم الرابع فى الامامة: مولف در اين مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بيان كرده سپس فرق مختلف شيعه را به اماميه، كيسانيه، زيديه و غلاة تقسيم كرده و عقائد آنها را بيان مى‏كند. او فرق مختلف كيسانيه و زيديه را شمرده و عقائد هريك از آنها را بيان مى‏كند و در پايان مبحثى را اختصاص مى‏دهد به مذهب اماميه و شرح عقائد و اثبات حقانيت آن.

«اجوبة المسائل النصیریة»، مجموعه‌ ای است از مکاتبات خواجه نصیرالدین طوسی با علمای زمان خویش. بیشتر رساله های این مجموعه، به زبان عربی و اندکی از آنها به زبان فارسی است و موضوع آنها مسائل فلسفی (به معنای اعم) و منطقی و موعظه و... است.