جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از قدیم مساله دو بعدی بودن انسان، یعنی واجد جسم و روح بودن او، مورد مناقشه بوده است. در عصر جدید که فلسفه تجربه گرائی حاکم گردید، بیشتر این نظر رایج شد که اصالت با ماده است و روح و حیات ناشی از فعل و انفعالات ماده هستند. در دهه های اخیر تعداد رو به افزایشی از محققان معتقدند که ذهن (شعور یا روح) مادی است ، اما علم امروز نمی تواند مساله شعور انسانی را توضیح دهد، و این به دلیل پیچیدگی ذهن است. اما علم آینده آن را توضیح خواهد داد. بعضی دیگر، مثلاً پوپر، علیرغم اعتقاد به مادی بودن شعور، آن را به دلیل اینکه یک سیستم پیچیده است ، هیچوقت قابل توضیح برحسب فعالیتهای مغز نمی دانند. اما ، از نظرعده ای از سرآمدان علم معاصر شعور مادی نیست و آنها آن را هیچوقت قابل توضیح به وسیلۀ علم تجربی نمی دانند. از گروه اخیر ، عده ای شعور را افاضۀ خاص خداوند تلقی می کنند. متاسفانه اظهارات جالب بعضی از سرآمدان علم معاصر در مورد شعور، در دهه های اخیر، کمتر به محیط ما منتقل شده است. در این مقاله سعی می شود تا مروری بر برخی از تحولات اخیر و رویکردهای مختلف نسبت به مسئله شعور و روح از منظر حکمای اسلامی و عالمان معاصر غربی صورت گیرد.

مسئله منابع و ابزارهای معرفت و تفکیک صحیح آنها از همدیگر، همواره مورد بحث عالمان معرفت‎شناسی بوده است. به دلیل جایگاه والای قرآن نزد اندیشمندان مسلمان در تبیین اندیشۀ اسلامی، توجه به آموزه‌های آن در این مسئله و به‎دست‏آوردن منابع و ابزاهای معرفت قرآنی، همچون دیگرمسائل معرفتی برای معرفت‌شناسان اسلامی، اهمیت ویژه‎ای خواهد داشت. علاوه بر استفاده‌هایی که با روش‌های معمول در قرآن‌پژوهی موضوعی، در حل این مسئله از ساحت قرآن کریم صورت گرفته است، می‌توان با رویکردی جدید، به نتایج کامل‌تری در شناسایی و تفکیک منابع و ابزارهای معرفت قرآنی دست یافت. در این کتاب آسمانی، استعمال واژه‌های دارای بار معرفتی در قالبی خاص، الگویی را برای استخراج نظام‌‎مند منابع و ابزارهای معرفتی که در خدمت هدف هدایتگری قرآن قرار می‌گیرند، در اختیار ما قرار می‌دهد. در این تحقیق ابتدا وحدت ساختاری برخی عبارات قرآن در به‎کارگیری واژگانی که از لحاظ معرفت‎شناسی در قاموس اصطلاحات قرآنی حائز اهمیت‌اند، نشان داده می‏شود و بر اساس ارکان این ساختار، الگویی برای شناسایی و استخراج منابع و ابزارهای معرفت قرآنی، معرفی می‏شود، سپس معنای لغوی و اصطلاحی واژگان معرفتی به‏کاررفته در این الگو مورد بررسی قرار می‌گیرد. در ادامه با دنبال‏کردن این الگو در تمامی آیات، منابع و ابزارهای معرفت قرآنی استخراج شده، به صورت دسته‌بندی‏شده ارائه می‌گردد.

در این مقاله نخست به‌اختصار دیدگاه‌های مختلف دربارۀ رابطۀ علم و دین ارائه می‌گردد و سپس با اتخاذ این دیدگاه که علم در طول دین است، جهان‌بینی دینی (توحیدی) به‌عنوان زمینۀ اصلی فعالیت علمی مشخّص می‌گردد و در پرتو آن، نقش دین در علم در چهار زمینه اصلی ذیل معرفی می‌شود: (1) فراهم‌کردن پیش‌فرض‌های متافیزیکی برای علم؛ (2) ارائه چهارچوبی معرفت‌شناختی، گسترده‌تر از معرفت‌شناسی پوزیتیویستی؛ (3) تبیین مسائل قابل طرح برای دانشمندان که علم از پاسخ به آنها ناتوان است و (4) ارشاد در جهت کاربردهای درست علم و جلوگیری از کاربردهای تخریبی آن.

کتاب " من العلم العلماني الى العلم الديني" ترجمه کتاب "از علم سکولار تا علم دینی " اثر دکتر مهدی گلشنی می باشد این کتاب حاصل کوششی برای نقد رویکرد سکولار به علم و دعوت به رویکرد دینی به علم است. مولف در نقد رویکرد سکولار دو گام اساسی برمی دارد. نخست، استدلال می کند که علم نیازمند جهت است؛ جهتی که از جهان بینی دانشمند حاصل می شود. در ضمن این استدلال، مولف به نقد دیدگاه اثبات گرایی (پوزیتیویسم) می‌پردازد و می‌کوشد نشان دهد که علم پیش فرض‌های متافیزیکی دارد. دوم این که علم در مقام کاربرد یافته‌ها محتاج اخلاق است و بدون آن به تخریب می انجامد در این اثر مباحثی چون علم سکولار، رابطه علم و دین در دنیای معاصر، نسبت اسلام با علوم طبیعی، وحدت حوزه و دانشگاه و دانشگاه اسلامی مورد بحث قرار می گیرد.مولف برداشت های نا درست درباره رابطه علم و دین و علم دینی را ناشی از محدود کردن معنای دین و غفلت از محدودیت های علم و نیز ناشی از عینیت دادن به همه آن چیزهایی است که به نام علم تعلیم داده می شود، می داند. لذا از نقشی که پیش فرض های فلسفی، اجتماعی و روانشناختی در کاوش های علمی و تفسیر داده های تجربی دارند، غفلت می شود. مساله این است که اگر دانشمندان صرفاً به دنبال توضیح یافته های تجربی می بودند، تمایز دینی و غیر دینی یا شرقی و غربی در مورد علم منتقی بود.اما دانشمندان بزرگ همواره در مقام یک توضیح کل نگرانه در باره جهان طبیعت بوده اند و کوشیده اند از تعمیم یافته های محدود خود، نظریه های جهانشمول بسازند؛ نظریه هایی که بسیار فراتر از حوزه قابل دسترسی آنها بوده است، و این جاست که پای تعصبات دینی و فلسفی به میان آمده است

در مطالعات میان‌رشته ای قرآن و علوم، نخستین پرسشی که به ذهن پژوهشگران خطور می­کند این است که آیا اساساً بهره ­گیری از قرآن در بررسی امور مربوط به این علوم، چه در حیطۀ مبانی و چه در حیطۀ مسائل آن، امکان‌پذیر است یا نه؟ این تحقیق به دنبال امکان‌سنجی بهره­گیری از آموزه­ های قرآن در حوزۀ مبانی علم فیزیک به عنوان پایه­ای­ترین علم در میان دیگرعلوم طبیعی است. به همین دلیل، ابتدا ماهیت متافیزیکی مبانی علوم فیزیکی در تلقی­ های مختلفی که از مفهوم متافیزیک وجود دارد، نشان داده می­شود؛ سپس دربارۀ جامعیت و منبعیت قرآن در مسائل متافیزیکی صحبت می­شود و سرانجام با ارائۀ چند نمونه از مبانی متافیزیکی علوم فیزیکی که با بهره ­گیری از آموزه­ های قرآن مورد بررسی قرار گرفته­اند، امکان بهره­ گیری از قرآن در واکاوی مبانی این علوم اثبات می­شود

افزایش شواهد موید نظریۀ مه‌بانگ نه‌تنها منجر به مرگ و کنار راندن نظریات رقیب مانند حالت پایدار گردید، بلکه بار دیگر جدال قدیمی میان فلاسفه و متکلمین بر سر حدوث و قدم عالم از سر گرفته شد. ولی این‌بار حامیان متکلم نظریۀ مه‌بانگ مسلح به قوانین فیزیک کوانتوم و نظریۀ نسبیت هستند. لذا ما نیز در این مقاله قصد داریم یافته‌های جدید اخترفیزیک‌دانان را با عقاید فلاسفۀ اسلامی نقد و بررسی کنیم؛ آن‌چه که در این مقاله به آن پرداخته‌ایم نقد و بررسی مباحث فلسفی مطرح شده از طریق یافته‌های اخترفیزیک‌دانان است که خلاصۀ آن به شرح زیر است: 1- تحلیل یافته‌های منجمین و نظریات اخترفیزیک‌دانان پیرامون کیهان نخستین 2- بررسی اعتبار علمی نظریات مربوط به مه‌بانگ و امکان‌سنجی آن 3- تبیین نگرش مشائی به مه‌بانگ در قالب نظریۀ عقل فعال و علل اربعه 4- تبیین حرکت جوهری ملاصدرا از منظر مه‌بانگ 5- باصرف نظر از اصطلاحات فنی کیهان‌شناسان اصل نظریۀ مه‌بانگ قابل تقلیل به همان نظریۀ حدوث است که در پایان با عنایت به متد فلاسفه که همان برهان لمی است به نظر می‌رسد که دلایل خلقت مستمر، حدوث زمانی عالم و ازلیت عوالم مدبر جهان مادی مستحکم‌تر از یافته‌های غیرمستقیم و استقرائی اخترفیزیک‌دانان است.

"این رساله کم‌حجم، به یکی از مهم‌ترین و در عین حال غامض‌ترین مباحث فلسفه دین، یعنی رابطه بین علم و دین می‌پردازد. چنانکه از نام رساله معلوم است، نویسنده معتقد است که برخی انسان‌ها در چند دهه آخر قرن ۲۰ به علت سرخوردگی از مادیات و بدبینی به ادیان سنتی سراغ معنویت و دین فردی را گرفتند، که البته به اعتقاد نویسنده در ابتدا می‌کوشد وضعیت علم و دین را در قرون هفدهم و هجدهم بررسی نماید. قرن هفدهم که توأم با انقلاب علمی است مهم‌ترین محصولش مکانیک نیوتنی بود و این انقلاب عظیم دو اثر مهم به جای گذاشت: ۱. ترویج تفکر تجربی توسط بیکن و گالیه ۲. تبلیغ جهان‌بینی مکانیکی توسط گالیه، دکارت و نیوتن وی در ادامه مباحثی را در باب رویکرد متفاوت اندیشمندان و دانشمندان علوم نوین در ارتباط با دین مطرح می‌کند، نویسنده معتقد است که جدایی علم و دین در قرون وسطی و ابتدای رنسانس مطرح نبود، چون بسیاری از این دانشمندان خود علمای دینی بودند. این استغنا ابتدا بادلیسم و جریان روشنگری فرانسوی و ماتریالیسم در اذهان دانشمندان ایجاد شد. نویسنده ظهور هیوم را منجر به تضعیف مابعد‌الطبیعه می‌داند و اثرات مخرب انديشه وی را بر می‌شمرد. انتهای قرن نوزدهم زمانی است که علوم به پایان کار خود رسیده‌اند و به زودی جای دین را خواهند گرفت. این مسئله که تا اوایل قرن ۲۰ ادامه داشت در نیمه این قرن و اندیشه‌های امیل دورکهایم اشاره می‌کند و در ارتباط با اندیشه قرن بیستمی به زیگموند فروید و نگاه وی مقوله دین و اندیشه‌های پوزیتیویستم‌های منطقی اشاره می‌کند. وی هفت دلیل عمده را در این‌باره بر می‌شمرد: ۱. روشن‌شدن نقایص و آثار منفی علم سکولار ۲. تزلزل تحویل‌گرایی در تمام شقوق آن ٣. محدودیت‌های علمی و نظری علم 4. روشن‌شدن آثار مفید دین در عرصه‌های فردی اجتماع 5. ناتوانی علم در پاسخ‌گفتن به پرسش‌های اساسی و بنیادین بشری؛ 6. ابتنای علم جدید بر مفروضات مابعد‌الطبیعی، که در دو سه قرن گذشته شدید نسبت به آن‌ها بی‌مهری شده بود. ۷. روشن‌شدن این مسئله که تغایر و تعارض علم و دین اصولاً مبنای صحیح و محصلی ندارد. نویسنده در ادامه می‌کوشد قرائنی بر اثبات ادعای خویش یعنی بازگشت معنویت ارائه نماید. وی افزایش فروش کتب دینی، افزایش آمار شرکت در مراسم دینی، افزایش درصد علما و دانشجویان رشته‌های دینی، نگاه دیگر گون جوامع دانشگاهی به مقوله دین، گرایش به دین‌های فردی، افزایش تعداد فیلسوفان خدا‌باور و مسائلی از این دست را قرائنی بر اثبات این مدعا که این قرن نوعی رجوع به معنویت داشته، می‌داند. نویسنده در پایان به برخی از فعالیت‌های انجمن‌های علمی تحقیق در باب دین و افزایش رویکرد آنان به مسائل دینی اشاره می‌نماید. "