جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جبر در افعال و یا اختیار داشتن انسان در کارهایش از مسائل و دغدغه‌های بشر بوده است. متفکران شیعه با توجه گرایش های مختلف کلامی از این امر غافل نبوده و به تبیین آن پرداخته‌اند. بررسی تطبیقی جبر و اختیار از منظر اندیشمندان مدرسه حله (خواجه نصیرالدین و علامه حلی) و اصفهان ( فیض و فیاض) مسئله اصلی این پایان نامه است. با توصیف و تحلیل عبارت های این اندیشمندان و مقایسه آنها می توان به هدف مذکور دست یافت. در مدرسه حلّه خواجه با گرایشات کلامی و با پذیرش تنها برخی از اصول فلسفی از جمله اصل علیت، امر بین الامرین را به علت قریبه در افعال که از سوی انسان است و به علت بعیده که همان اسباب فعل و از سوی خداوند است، تفسیر نموده است، ولی علامه حلّی با روشی متفاوت و متأثر از معتزله تنها اختیار را در افعال انسان عقلاً ثابت نموده و اشاره ای به امر بین الامرین نکرده است. در مدرسه اصفهان که کلام شیعه با فلسفه ترکیب شده و فلسفه بر آن غلبه یافته است، شرایطی را فراهم نموده تا متکلمان این مدرسه نیز با اصول و مبانی فلسفی به تقریر امر بین الامرین بپردازند . فیاض با تبعیت از خواجه، امر بین الامرین را به علت قریبه و علت بعید در افعال تقریر نموده است ولی در نوع علت قریبه با خواجه تفاوت نظر دارد. ایشان علت قریبه را علت معده فعل قلمداد می‌کند که نتیجه آن فاعلیت معده برای انسان است. فیض با مشرب عرفانی همچون استادش ملاصدرا به تلفیق عرفان و فلسفه و کلام با روایات برآمده است و بنابر مبنای وحدت وجود، انسان را تجلی و ظهور خداوند می‌داند. در نتیجه فعل انسان را نیز تجلی فعل خداوند دانسته و فاعل حقیقی را خداوند می داند.

پژوهش حاضر به تبیین صفت رحمت الهی و نقد وبررسی انگاره اسلام رحمانی می‌پردازد. رحمت از اوصاف ثبوتیه الهی است به معنای اعطاء فیض به موجودات نیازمند و به کمال رسانیدن تمام موجودات نیازمندِ دارای قابلیت، در جهت کمال آنها. انگاره اسلام رحمانی ، دیدگاهی از اسلام است که با تکیه بر رحمت صِرف الهی و برداشت خاص از آن، قرائتی ارائه می‌دهد که همه مسائل آن در محبت و شفقت محض، تساهل و تسامح در برابر امور دینی خلاصه شده و از قهر و غضب نسبت به ظالمان و گناهکاران و تنبیه تربیتی و... نیز به‌دور است. تبیین و بررسی موضوع مذکور، در پیراستن چهره اسلام اصیل رحمانی از قرائت‌های انحرافی، و یاری مخاطبان اسلام در فهم صحیح مبانی و مؤلفه‌های اسلام تأثیر بسزایی دارد. مهمترین دستاوردها و نتایج این پژوهش عبارتند از: اسلام اصیل، به مثابه یک مجموعه هماهنگ و سازگار با یکدیگر، اسلام رحمانی است؛ قهر و غضب تربیتی، تنبیه بازدارنده، عقاب گناهکار و جهنم و... در چارچوب رحمت الهی تبیین می‌شود. طراح قرائت رحمانی اسلام با مبنا قرار دادن عقلانیت مدرن، اسلام را به دو قسم تاریخی و معنوی تقسیم کرده و اسلام مطرح در ایران را نمونه کامل اسلام تاریخی می‌داند که در چندین حوزه، با اعلامیه حقوق بشر تعارض بنیادین دارد. در مقابل، اسلام معنوی را اسلامی سازگار با عقلانیت مدرن یا عقلانیت عرفی و سکولار و به تبع، سازگار با اعلامیه حقوق بشر می‌داند. مؤلفه رحمت، اصلی‌ترین مؤلفه و اساساً وجه تسمیه اسلام رحمانی لیبرالیستی است که بر اساس آن، رحمت از قواعد آمره در اجتهادات کلامی، فقهی و... است؛ چرا که روش خداوند و سیره معصومین  در رحمت منحصر است؛ لذا نپذیرفتن اسلام رحمانی، به معنای پذیرش اسلام طالبانی است که با روح قرآن در تعارض است. انگاره اسلام رحمانی با اشاره به اعتقاد امامیه به حسن و قبح عقلی، عدالت مساواتی یا عرفی را نیز امری فرادینی و حاکم بر تمام قوانین شریعت می‌داند. ملاک تشخیص عدالت، در این دیدگاه عقل و خرد جمعی است؛ با این معیار، اسلام تاریخی از عدالت به‌دور است. آزادی لیبرالیستی بر محور اومانیسم، آزادی مطلوب این دیدگاه است که بر اساس آن انسان در انتخاب دین و ابراز آن، برای همیشه آزاد است. دیدگاه اسلام رحمانی درباره رحمت و عدالت الهی و آزادی انسان بر مبنای عقلانیت مدرن است. لذا با ردّ عقلانیت مدرن، تفسیر این خوانش از رحمت و عدالت الهی و آزادی انسان نیز رد می‌شود. انگاره اسلام رحمانی بر اساس عقلانیت مدرن از اجتهاد در اصول و مبانی و غایت‌محوری در احکام سخن می‌گوید که با عملیاتی شدن آن، بسیاری از احکام که به نصوص قرآنی متکی هستند، زیر سؤال می‌روند، در حالی که اجتهاد در مقابل نص از نظر اسلام مردود است. افزون بر این یقین به تمام جوانب مادی و غیرمادی حکم، و کشف عدم طریقیت و سرآمدن مصلحت به طور کامل، از عهده عقل خارج است. - اسلام رحمانی با پیش‌فرض‌ها و مؤلفه‌های مذکور، بازتاب‌هایی دارد که عبارتند از: زیر سؤال رفتن فلسفه تشریع، عرفی شدن دین و نسبی‌گرایی.

مکتوب حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به تحریر، بررسی و انتقاد از مواضع ابوالحسن اشعری و ابن تیمیه در باب صفات غیرخبری و خبری خداوند و تفسیر انسان‌وار‌انگارانه از این صفات پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اندیشه اشعری و ابن تیمیه علی رغم مخالفت موردی که میان آنان نمود می‌یابد، در اصل و اساس یکسان بوده و به مبدأ فکری واحد، که همان توقف در ظواهر، بدون توضیح چند و چون مسائل است، باز می‌گردد.اینان در برداشت از اکثر صفات غیرخبری و تمامی صفات خبری خداوند به تصوری انسان وارانگارانه از ذات الهی مبتلا شده به گونه‌ای که تصویر خدا در مکتب اشعری با تصویر خداوند در ساختار فکری ابن تیمیه از نظر میزان انسان وارگی تفاوت خاصی مشاهده نمی شود. آنان علی رغم تلاش برای خالص ساختن دین از عناصر بیگانه و زدودن انحرافات فکری رایج در زمانه خود، از عرضه یک فکر مبرهن، منسجم و کارآمد بازمانده‌اند. بخشی از این فقدان به اصول فکری و منهج خدا‌شناسی این‌دو باز می‌گردد، که با توقف در تعابیر تحت اللفظی دین‌ و تفسیر ظاهرگرایانه ازصفاتِ خبری و غیرخبری خداوند، عملا خدایی انسان‌وار را معرفی کرده‌اند. این نگرش عامداً و با توجه به روش خدا‌شناسی خود از ورودِ تفصیلی به بحث صفات الهی طفره رفته‌، چرا که پیشاپیش عقل بشری را فاقد توانایی کافی در شناخت حقیقت شناخته‌ است. در نتیجه به خدایی می‌رسیم که هم واجد اوصافی مثل دست و سایر اندام‌های انسانی است و هم از این اوصاف و صفات مبرا است! در مقابل این فکر جامد و ظاهربین، اندیشه کلامی امامیه با تکیه بر میراث عقلی و نصوص مذهبی خویش دیدگاهی را عرضه می‌کند که طبق آن خداوند با صفات غیرانسان‌وارِ خود ضمن حضور مداوم در عالم وجود، در حکم نفَس و همراه همیشگی بندگان خویش است و در همه حال رحمت واسعه او بر غضب موردی و تربیتی وی غلبه دارد. صفات انسانی ملحق به این خدا جز از مجرای تأویل عقلانی ادراک نمی‌شوند و البته رابطه روحانی انسان با خدای غیرانسان‌وار خود به مراتب سریع‌تر و صمیمانه‌تر از رابطه اشعری و ابن تیمیه با خدایی است که در حد فاصل انسانیت و الوهیت به صفات انسانی ملحق شده و دستِ افهام بشر را از فهم چند و چون انسانی شدن خویش کوتاه ساخته است.

در این پژوهش اندیشه های کلامی حسن بن علی وشاء بر اساس روایات اعتقادی نقل شده از ایشان بررسی می‌گردد.کشف و استخراج دیدگاه راویان یکی از راه‌های دست‌یابی به اندیشه های رایج در عصر حضور است. حسن بن علی وشاء یکی از راویان دوران امام رضا (علیه‌السلام) است در این پژوهش با نقل و توصیف و تحلیل روایات حسن بن علی وشاء می‌توان با آراء و اندیشه های کلامی او دست یافت که نتیجه به دست آمده از این پژوهش به این نحو است که او در بخش خداشناسی روایاتی در باب توحید ذاتی و افعالی و عبادی و عدم شرک را برای خداوند آورده و در مورد اسماء و صفات خداوند صفاتی مانند علم و حیات و رزاقیت و محبت و عدل خدای متعال نقل کرده است.در بحث راهنماشناسی روایاتی در مورد عصمت و وحی در مورد انبیاء و مقام الهی امامت و ویژگی‌های مسائل مختص به امامت مانند علم و ولایت تشریعی امام و حرمت زکات برای امام و انحصار غسل امام توسط امام نقل کرده و در انتها در بحث فرجام شناسی مباحثی مانند اقرار به حقیقت مرگ و وجود سؤال قبر و میزان در قیامت و مقام شفاعت اهل‌بیت در قیامت در روایات مورد نقل حسن بن علی وشاء مورد بررسی قرار می‌گیرد.

استنباط آموزه‌‌های کلامی که یکی از مهم‌‌ترین وظایف علم کلام است، بر اساس روش‌‌های عقلی و نقلی صورت می‌‌گیرد. در مقاله حاضر که به شیوه کتابخانه‌‌ای و توصیفی گردآوری شده، روش‌‌های استدلال عقلی در مدرسه کلامی شیراز بررسی شده است. مدرسه‌‌ای که به مدّت سه قرن یعنی قرون هشتم، نهم و دهم کانون اصلی جمعی از متفکران و بزرگانی چون میرسید شریف جرجانی، صدرالدین دشتکی، جلال‌‌الدین دوانی، غیاث‌‌الدین منصور دشتکی، محقق خفری و... بوده است. با توصیف و تحلیل استدلال‌‌های عقلی به‌‌کار رفته در دفاع از عقاید وکتب کلامی موجود در این مدرسه می‌‌توان به متکلم- فیلسوف بودن اندیشمندان این مدرسه پی برد و به کشف روش‌‌های استدلال عقلی آنان در استنباط گزاره‌‌های کلامی پرداخت. این مدرسه کلامی به جهت سابقه تأسیس آن به دست برخی متکلمان سنی و سپس تغییر رویکرد به مذهب شیعی، از عقل عملی استفاده چندانی در مسائل اعتقادی نداشته است، ولی از عقل نظری با روش‌‌هایی همچون استحاله دور، تسلسل و ترجیح بلامرجح و براهینی چون برهان خلف، لم و ان، سبر و تقسیم، تضایف، واحد و مجموع، تطبیق و همچنین استلزام‌‌گیری عقلی بهره گرفته است.

این مقاله عهده‌دار مقایسه دیدگاه ابوالحسن اشعری و ابن‌تیمیه در باب صفات غیرخبری و خبری خداوند و تفسیر انسان‌وارانگارانه از آن با روش توصیفی‌تحلیلی است. در مقوله صفات غیرخبری، ابن‌تیمیه غالباً رویکرد سلف خویش را در پیش گرفته و بحث را به همان طریقت مطلوب اهل سنت مرتبط دانسته، اما اشعری در استدلال برای اثبات آن صفات کوشیده است. علی‌رغم اختلافات جزئی که میان آنها دیده می‌شود، به نتایج مشابهی دست یافته‌اند که همان معرفی خدا با صفات انسان‌وار است. اما در مبحث صفات خبری، اختلاف چندانی میان این دو متکلم دیده نمی‌شود. زیرا اندیشه این دو در اصل و اساس یکسان بوده و به مبدأ فکری واحدی، که همان توقف در ظواهر، بدون توضیح چند و چون مسائل است، باز می‌گردد. در حقیقت، اشعری و ابن‌تیمیه در غایت در موضوع خداشناسی اختلاف فراوانی با هم ندارند و عملاً از عرضه فکر منسجمی باز مانده‌اند. بخشی از این فقدان به منهج خداشناسی این دو باز می‌گردد که با تفسیر ظاهرگرایانه از صفات خدا عملاً خدایی انسان‌وار را معرفی کرده‌اند. این مقاله وجوه انسان‌وارانگاری خدا را در تفکرات این دو متکلم نشان می‌دهد و بیان می‌کند که هر دو عملاً از معرفی اسلام ناب به پیروانشان عاجز مانده‌اند.

عبدالله بن سنان از راویان قرن دوم هجری و از اصحاب جلیل القدر امام صادق علیه السلام است که از ایشان دارای روایات فراوان اعتقادی اخلاقی و فقهی است از آنجا که روایات نقل شده توسط راوی بیانگر اعتقادات اوست در این تحقیق تلاش کردیم با بررسی روایات وی به باورهای اعتقادی وی دست یابیم. کشف و استخراج دیدگاه راویان یکی از راههای دست یابی به اندیشه‌های رایج در عصر حضور است. نتیجه‌ی تحقیق آن است که عبدالله بن سنان شناخت فطری خداوند را برای مومن و کافر ضروری می‌داند و خداوند از طریق نشانه هایش توصیف و شناخته میشود. از صفات ذات خداوند علم حیات قدرت و... از صفات فعل خالق، رحمان، رحیم، اول، آخر، ظاهر، باطن، مختار، ناصر و ... را می‌توان در روایات او دید. در بخش صفات سلبی امکان دیده شدن با چشم، امکان مقایسه با مخلوقات، امکان شناخت کنه ذات، صفت ظلم و امکان تصور از خداوند سلب میشود. خداوند در افعال خود عادل و دارای قضاء و قدر و بداء در امور است. در بخش نبوت او انبیاء را حجت الهی برمردم و معجزه، وحی، عصمت و علم آنان را وجه امتیاز ایشان بر سائرین می‌داند. در مباحث امامت او معتقد به منزلت برتر ائمه نسبت به سائرین و مقام تفویض، ولایت تکوینی، عصمت و علوم گسترده را از ویژگی‌های امامان می‌داند. او امامت را مقام تنصیصی و به نص پیامبر جانشینی پیامیر ص را مخصوص امیرالمومنین و فرزندان ایشان می‌داند که در نهایت در جریان مهدویت و و رجعت قدرت غصب شده‌ی آنان به ایشان باز خواهد گشت. در مباحث فرجام شناسی او معتقد به قطعی بودن مرگ، حیات برزخی، جمع شدن انسان‌ها در معاد و بهشت و جهنم است.

یکی از صفات ثبوتیه خداوند که در همه ادیان و کتب آسمانی بر آن تاکید شده است؛ صفت رحمت الهی است. مسلمانان در هر روز چندین بار خداوند را به این اسم و صفت می خوانند. عدم تبیین درست این صفت الهی در برخی از دوره های تاریخی سبب بوجود آمدن قرائت های انحرافی از دین اسلام شده است. تا آنجا که برخی با تفریط درمفهوم و حدود رحمت الهی معصیتی هر چند کوچک را عامل عذاب دانسته اند و برخی با افراط در مفهوم و حدود رحمت الهی، صرف اقرار زبانی و اعتقاد مفارق از عمل صالح را عامل نجات از عذاب و دریافت پاداش الهی دانسته اند. اسلام رحمانی یکی از قرائتهای افراطی از رحمت الهی است که بر اساس آن برخی از احکام اسلامی مانند: قصاص، جهاد، امرمعروف و نهی از منکر، برخی از مجازاتهای دنیوی و اخروی در مورد گناهان و... . بر خلاف رحمت الهی دانسته می شود. مولفه های ماهیت ساز و عناصر ذاتی اسلام رحمانی در ده مقوله بیان شده است که عبارتنداز: رضایت خداوند، عدالت، عقلانیت، رحمت، اخلاق، کرامت وحقوق انسان، آزادی و اختیار، علم و کارشناسی، دموکراسی وسکولاریسم. این دیدگاه در همه بخشهای دین یعنی اعتقادات، احکام، اخلاق و عرفان، پیامدهایی به دنبال دارد. برای مثال در بخش اعتقادات: تغییر معنای رحمت الهی، عرفی شدن معنای عدالت، تغییر معنای عقل و عقلانیت، جدایی دین از سیاست واز عرصه زندگی انسانها و... را موجب شده است. تاکید این پژوهش بر بررسی مهمترین مولفه ها، مبانی و پیامدهای کلامی این دیدگاه است. مولفه های اصلی که بیشترین تمرکز طرفداران اسلام رحمانی بر مستند کردن آنهاست، عبارتنداز: عدالت، رحمت و آزادی انسان. ابتدا صفت رحمت الهی مفهوم شناسی شده و بر اساس اسلام وحیانی تبیین خواهد شد و سپس مهمترین مولفه ها و مبانی اسلام رحمانی و بازتابهای این تفکر در کلام مورد برررسی و نقد قرار خواهد گرفت.

برای اعتبارسنجی سندی و محتوایی احادیث طینت در کافی و بحار الانوار، حدود 200 روایت (40 حدیث از کافی و 155 روایت از بحار الانوار) بررسی شد. از بین روایاتی که مفاهیم مشترک در آنها وجود دارد، 35 روایت صحیح السند، و 75 عدد، ضعیف ارزیابی شد. در 85 روایت مختص بحار الانوار نیز 52 صحیح و 33 عدد ضعیف‌اند. در برآورد کلی، شمار احادیث صحیح و ضعیف طینت تفاوت اندکی با هم دارند.از روایات به دست آمد که طینت، به معنای گِل وجودی و سرشت آدمی می‌باشد که در همه انسان‌ها یکی است؛ چون اگرچه خدا گِل خلقت انسان را از دو سمت راست و چپ برداشت؛ اما آن دو را با هم ترکیب نمود.چگونگی زندگی انسان نیز بر اساس گزینش خود او در میثاق با خدا پایه‌گذاری شده است . خداوند، بعد از اعطای عقل به ذره‌ در عالم ذر و پیمان و پذیرش ذره، ‌او را خلق نمود و گِل وجودی وی را تثبیت کرد. بنابراین،‌ خداوند بندگانش را مجبور نکرده است و با اعطای حیات به انسان، این فرصت را به وی داده تا با نیکی، بر نفسش چیره شده و جزو نیکان و سعادتمندان شود.

راهنما شناسی یکی از مباحث مطرح حوزه اعتقادات می باشد. از گذشته تا به امروز متکلمان بسیاری به بحث پیرامون این موضوع پرداخته اند. بررسی آراء واندیشه های آن بزرگان در این عرصه از جمله اموری است که پرداختن به آن ضروری می نماید. چرا که موجب عمق بخشی به معارف اعتقادی و تضارب آراء می شود. در این میان علامه مصباح یزدی به عنوان یک شخصیت معاصر از جمله کسانی است که در موضوع راهنما شناسی آثاری نگاشته اند. لذا این نوشتار با شیوه توصیفی ـ تحلیلی به تبیین و بررسی آراء و اندیشه های ایشان در عرصه راهنماشناسی (نبوت و امامت) پرداخته است که حاصل آن چنین شد: استاد مصباح در باب تفاوت نبی و رسول معتقد است که رسول علاوه بر مقام نبوت دارای یک رسالت ویژه یعنی اتمام حجت است و با اتمام حجت حکم نهایی درباره هلاکت قوم یا ابقای ایشان صادر می شود. ایشان وحی را تفهیم اختصاصی از جانب خداوند به بنده برگزیده (پیامبر) برای هدایت مردم می داند. از دیدگاه علامه مصباح اعجاز تنها راه اطمینان آور برای شناخت پیامبران است که انحصاری در برخی انبیا و یا گروهی از مردم ندارد. معجزه یک استثنا یا معلول بدون علت نیست، بلکه پدیده ای با علتی ناشناخته غیر مادی است. از نگاه ایشان ماهیت عصمت، ملکه ای نفسانی و قوه ای روحانی است که خدا به برخی افراد می دهد و همین مانع از لغزش آنان به سمت گناه و خطا می شود و حکمت الهی اقتضا می کند که وحی از لحظه صدور تا هنگامی که به مردم می رسد، از هر نوع خطا و دستبردی سالم باشد؛ وگرنه غرض خداوند، یعنی هدایت مردم، حاصل نخواهد شد. استاد مصباح معتقد است: اگرامامت در دین اسلام نبود، با رحلت پیامبر، دین در معرض انحراف، تحریف و نابودی قرار می گرفت. پس امامت برای بقای دین ضروری است. از آنجایی که امامت استمرار نبوت است بسیاری از ویژگی ها و بایسته های یک پیامبر در امام هم شرط است.