جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گفت‌وگوی علمي بین مصطفي ملكيان و سيد محمد مهدي ميرباقري در بررسي موضوع امكان و امتناع علم ديني صورت می‌گیرد که متفاوت از مناظراتي كه دانشجويان ترتيب مي‌دهند گفت‌وگو به سمت و سوي سياسي نمی‌رود؛ چرا كه با تقاضاي مكرر ملكيان به سمت تبيين انديشه ميرباقري می‌رود. اجراي اين نشست نيز بر عهده حجت‌الاسلام دكتر هادي صادقي بوده است. این مناظره در دهه 80 برگزار شد.

بی تردید رابطه عقل و دین یکی از مهم ترین و بنیادی ترین مباحث فلسفه دین است و امروزه بیشترین چالش ها و اختلاف آرای میان فیلسوفان دین، معطوف به این بحث و جوانب گوناگون آن می باشد. از سوی دیگر نظری اجمالی به گفتمان اندیشه دینی در چند دهه اخیر در ایران از تأثیرگذاری روشنفکران دینی در ابن عرصه خبر می دهد. هر چند نواندیشان دینی معاصر در زمینه های مختلف به اظهار نظر پرداخته اند، لکن عمده این مباحث متأثر از دیدگاه خاص آنان در باب نسبت عقل و دین بوده است. با این توصیف این نوشتار بر آن است که نسبت میان عقل و دین را از منظر دو تن از شاخص ترین چهره های این جریان یعنی آقایان دکتر عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری به بررسی انتقادی بگذارد. در فصل اول با عنوان پیش درآمد، تاریخچه بحث عقل و دین در مسیحیت و اسلام مورد بررسی قرار گرفته و در هر دو حوزه به سه دیدگاه متفاوت یعنی ایمان گرایی، عقل گرایی افراطی و عقل گرایی معتدل و آرای چهره های برجسته هر طیف اشاره شده است. فصل دوم به ایمان و عقلانیت اختصاص یافته است. رابطه عقل و دین در وهله اول و پیش از هر چیز به تعامل درون مایه های اصلی آن دو باز می گردد و بدیهی است که خاستگاه اصلی مؤلفه های دینی چیزی جز ایمان نیست. لذا در این فصل دیدگاه چهره های فوق الذکر درباره ماهیت ایمان و عقلانیت، نقش عقل در شکل گیری ایمان و نیز چالش هایی که میان آن دو پدید می آید، مورد مداقه قرار گرفته است. گرچه روشنفکران مذکور درباره عقلانیت ایمان رأی روشن و معینی ندارند ولی بیشتر به ایمان گرایی تمایل یافته اند. در فصل سوم به نقش عقل در تبیین و تکامل باورهای دینی پرداخته و روشن نموده ایم که آرای روشنفکران فوق درباره نظریه تکامل معرفت دینی و فرآیند فهم متون به نوعی عقل گرایی افراطی منجر می شود. نقش عقل در توجیه آموزه های دینی، فصل پایانی رساله حاضر است. نو اندیشان مورد نظر عقل نظری را صرفا در معقول سازی و نه اثبات باورهای دینی کارآمد می بینند و با صحه گذاشتن بر عقل تجربی به آزمون پذیری تاریخی باورهای دینی رو آورده و درباره نسبت عقل عملی و دین هم به سکولاریسم اخلاقی ملتزم می شوند. ما دیدگاه های نواندیشان معاصر را در هر بخش از منظر درون دینی و برون دینی به بوته نقد سپرده ایم.

فایده‌گرایی از جمله نظریه‌های اخلاق هنجاری است که به خیرخواهی همگانی توجه دارد. در این پژوهش تلاش می‌شود با روش تحلیل فلسفی و با تأکید بر دیدگاه بنتام و میل، رویکرد فایده‌گرایی به مسئولیت اخلاقی تبیین گردد. فایده‌گرایان با نفی استحقاق و سزاواری در مسئولیت اخلاقی، خاستگاه مسئولیت را لذّت و الم می‌دانند و در ارزیابی‌ها به ‌نتایج عمل نظردارند و گسترۀ مسئولیت را همگانی می‌دانند. نتیجه اینکه مسئولیت نزد فایده‌گرایان با ابهام‌هایی همراه است؛ ابهام‌هایی مانند استفادۀ ابزاری از ارزش‌های اخلاقی، بی‌توجهی به انگیزه عامل، بی‌‌توجهی به تعهدات پیشین به سبب اصل فایده که اصلی پسین است، نسبی‌‌گرایی، طبیعت‌‌گرایی و همچنین بی‌توجهی به لذّت‌های پایدار اخروی.

پرسش از «عقلانیت باور دینی» ذهن دین‌پژوهان، به‏ویژه بسیاری از فلاسفه دین را به خود معطوف کرده است. زمینۀ طرح این پرسش، مخصوصاً «معقولیت باور به خدا» را باید در مغرب‏زمین جست‏وجو کرد. به چالش کشیده‌ شدن مفاهیم بنیادین دینی، در کنار نارسایی برخی مفاهیم فلسفی، بسترساز تضارب آرا درباره اعتبار عقلانی باورهای دینی گردید. سؤال محوری در اینجا این است که: آیا اساساً یک باور دینی - و به طور خاص باور به خدا - می‌تواند معقول باشد یا این باور را باید بر مبنای دیگری تبیین نمود؟ در پاسخ به این پرسش، تلاش‌های بسیاری از سوی آن دسته از فلاسفه غربی که دین یکی از دغدغه‌های اصلی تفلسف آنها بوده، و نیز فیلسوفان برجسته مسلمان انجام شده است، که از جمله آن می‌توان به آلوین پلانتینگا و علامه طباطبائی اشاره نمود. رسالت نوشتار فرارو، بررسی تطبیقی موضوع فوق و ارائه ادّله و نوع یا الگوی عقلانیتی است که این دو فیلسوف از باور دینی ارائه می‌دهند. در این مقاله از روش کتابخانه‌ای با بهره‌گیری از دو عنصر توصیف و تحلیل برای بررسی تطبیقی آرای علامه و پلانتینگا استفاده شده است. بخش اول این مقاله، راهکارهای پلانتینگا را در پاسخ به منتقدان باوری دینی مورد توجه قرار داده است و در بخش دوم، دیدگاه علامه و مدل وی از عقلانیت باور دینی بررسی می‏شود. پایان‏بخش این نوشتار نیز به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مقایسه‌ای دیدگاه‌های این دو اندیشمند اختصاص یافته است.

هرمنوتیک به عنوان یک دانش در تاریخ نه چندان طولانی خود فراز و فرودهای متفاوتی داشته است. این دانش با ظهور هایدگر و گادامر وارد مرحله تازه‌ای گشته و از نگاه روش شناسانه فراتر رفته و به نوعی هستی‌شناسی فهم مبدل ‌گردیده است. این رویکرد زمینه را برای برخی از چالش‌های کلامی معاصر فراهم نموده و مبنایی برای قرائت‌های مختلف از دین گشته است. با رواج هرمنوتیک فلسفی و به طور خاص آراء گادامر، مکاتب انتقادی متعدّدی در برابر آن ظهور یافت. در این میان «اریک هرش» از جمله کسانی است که سهم به‌سزائی در جریان انتقادی داشته و تبیین دیدگاه‌های او در نقد دستاورد هرمنوتیکی گادامر بسیار حائز اهمیت است. مقاله حاضر با رویکرد توصیفی و تحلیلی به بررسی انتقادات هرش نسبت به هرمنوتیک فلسفی پرداخته، و در آن کوشش شده است که نقاط مهم و ایرادات اساسی هرمنوتیک فلسفی از نظرگاه هرش مورد واکاوی قرار گرفته، و رهیافت گادامر به صورت روشن مورد نقّادی قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که هرش علاوه بر انتقادات بنیادین خود به پایه‌های هرمنوتیک فلسفی، از نوعی مبانی هرمنوتیکی مدلّل برخوردار بوده و از آن مبانی در اندیشه انتقادی خویش بهره گرفته است. از این‌رو، در این نوشتار انتقادات ناظر به هرمنوتیک فلسفی و نسبت‌سنجی دیدگاه انتقادی هرش در مواجهه با نقطه‌نظرات گادامر در پنج دسته، طبقه‌بندی شده و هر یک به طور مستقل و تحلیلی مورد توجه قرار گرفته است.

مطالعه درباره شناخت انسان و بررسی چیستی، نقش، جایگاه، ماهیت، زوایا و... سابقه‌‌ای به قدمت زندگی بشر دارد؛ آموزه‌‌های علوی با سرچشمه‌‌ای وحیانی، تعامل بایسته و مطلوب انسان با خود را برپایه‌ی اصول مبنایی نظیر خدامحوری، خودِکمال‌‌خواه، خودمسئولی، اختیار ذاتی خداداد و اصول کاربردی نظیر توجه به حقوق خود، خودعدالتی، جامع‌‌نگری، تعادل و توازن، پویایی و استمرار و توانشقرار داده است که در راستای خودتعاملی مطلوب باید مورد توجّه قرار گیرند. خودشناسی، خودمدیریتی و خودمهربانی از جمله مصادیق خودتعاملی است که در سایه‌ی اصول پیش‌‌گفتهو با محوریت دیدگاه امام علی مورد بررسی قرار گرفته‌‌ است. سارتر به عنوان اگزیستانسیالیستی ملحد از مکتب اومانیسم، معتقد است انسان دارای وجودی خالی از هرگونه ماهیتی است و هر آنچه که شائبه برخورداری او را از ماهیتی‌‌ زمینه‌‌ساز فراهم می‌‌آورد انکار می‌‌کند و با این وصف انسان مسئول ساخت خود است و باید این مهم را با آزادی مطلق و خودارزش‌سازی و بدون یاری نیرویی بیرونی مثل وحی به انجام رساند تا به تمامیت و مطلقیت دست یابد؛ عملگرایی در این فرآیندنقش محوری دارد. در نقد و تحلیل این نظریه در پرتو دیدگاه امام علیباید گفت برخلاف نظر سارتر نوع انسانی به‌واسطه اقتضای آفرینشش دارای ماهیتی ثابت با ویژگی شدت و ضعف است؛ علاوه بر این گرایش درونی به خیر و شر را به طور ملموس در درون خود می‌‌یابد و خودمسئولی انسان با همین اقتضائات و ارتباط‌‌داری او با نظام وحی و برخورداری از نتیجه اعمال خود در آخرت معنا و مفهوم پیدا می‌‌کند.آموز‌‌های علوی بر خداگونگی تکنیکال تأکید دارد و این موضوع با خداشدن مد نظر سارتر تفاوت ماهوی دارد. آزادی و اختیار ذاتی و یکسان همه انسان‌‌ها با ویژگی ضابطه‌مندی در آموزه‌‌های علوی مورد پذیرش و تأکید است و پذیرش وحی، آزادی دیگران و... باعث سلب آزادی و اختیار او نمی‌‌شود؛ به واسطه ثبات ارزش‌‌ها در هر دوره و برای هر فردی، خودارزش‌‌سازی صحیح نیست. انسان جز در پرتو عمل به چیزی دست پیدا نمی‌‌کند و انسان به ذات خود بصیرت و آگاهی دارد و شبهه‌‌ای در بودن او نیست تا چون فکر می‌‌کند بگوید هستم. یک‌‌رنگی مورد تأکید آموزه‌‌های علوی است و عنصر اصلی در آن نیّت است و بیشتر رویکردی درونی دارد.

شناخت خود ازجمله مطالب و موضوعات مهم و مورد توجه در مکاتب مختلف الهی و غیرالهی است. امام علی­(ع) برای اشاره به این موضوع از عبارت «معرفت نفس» استفاده کرده­اند که مقایسه و تطبیق با دیگر کلمات و عبارات متعدد مترادف در‌این‌باره، دقت و نکته­سنجی حضرت را به تصویر می­کشد. خودشناسی بر دیگر انواع متصور شناخت مقدم است؛ در اهمیت آن، همین بس که غایت علم و معرفت، برترین عقل و حکمت­ها، فوز اکبر و ... نام گرفته است. تأکیدات و توصیفات فراوان درباره خودشناسی، وقوع آن ممکن ساخته، لکن واقعیت جاری زندگی انسان، نمایان­گر چیز دیگری است. سهل­بینی، خودمحوری و خویشتن­پسندی، نیکوپنداری، تحویل و تحصیر، راحت­طلبی، خدافراموشی و جهل و نادانی، ازجمله موانع خودشناسی به‌شمار می‌رود که در کلام امام علی­(ع)به آنها اشاره شده است.

این رساله به تحلیل و بررسی اخلاقیات عرب قبل و بعد از اسلام پرداخته و ضمن یافتن مبانی و ویژگی‌های اخلاقی عرب جاهلی، راهکارها و روش‌های قرآن جهت تحول اخلاقی آنان را تبیین نموده است. نویسنده به این نتیجه رسیده است که قرآن کریم همزمان با تحول اعتقادی عرب جاهلی به صورت آشکارا اخلاق منفی آنان مانند عصبیت و تفاخر را ردّ نموده و در رفتارهای مثبت اخلاقی آنان مانند شجاعت و سخاوت نیز اصلاحات زیربنایی انجام داده و رکن جدیدی در مفاهیم اخلاقی آنان وارد کرده است. همچنین غایت اخلاق را به صورت کامل با آنچه که در نظر عرب جاهلی بوده دگرگون نموده است. بر این اساس توانسته که تحولی سریع، عمیق و متعالی با استفاده از الگوهای عینی به‌ویژه اخلاق عملی پیامبر اکرم ? که برساخته از اخلاق قرآنی بوده، ایجاد نماید.

این پژوهش به طرح مسئله جنسیت‌پذیری اخلاق یا عدم آن در عرصه اجتماع با تکیه بر دیدگاه آیت الله جوادی آملی با شیوه کتابخانه‌ای و با روش توصیفی- تحلیلی پرداخته است. برای تبیین این مسئله از یک اصل مبنایی دیدگاه آیت الله جوادی آملی که عدم جنسیت‌پذیری روح است، بهره گرفته شده است. وی بر این اعتقاد است که حقیقت روح آدمی واحد است و جنسیت‌پذیر نیست .این پژوهش، در سه بخشِ، بررسی تمایزات احکام اخلاقی، داوری اخلاقی و مسئولیت‌پذیری اخلاقی مورد واکاوی قرار گرفت. بر مبنای این اصل که روح انسان از حقیقت واحدی برخوردار است، اصول و ارزش‌های اخلاقی زنان و مردان نیز یکسان بوده و هیچ‌یک بر دیگری برتری ندارند و صرفاً تقوی عامل ارزشمندی و برتری افراد است. با توجه به این‌که صاحب‌نظران حوزه‌های مذکور( روانشناسی و...) به بیان واقعیت‌های موجود جامعه پرداخته و از تبعیضات و تمایزات احکام و ارزش‌های اخلاقی حاکم بر جامعه دموکراسی سخن می‌گویند. تفاوت عمده بینش‌ها و نگرش‌ها از جمله اختلافات فاحش در این بررسی است که منجر به جنسیت‌پذیر دانستن احکام اخلاقی از سوی این گروه از اندیشمندان (جامعه‌شناسی و...) و عدم جنسیت‌پذیری اصول و احکام اخلاقی از سوی آیت‌الله جوادی آملی است.