جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در منابع روایی اهل­سنت، روایاتی دربارۀ چگونگی آغاز نزول وحی با طرق متعدد و متون مختلف آمده­ است. در این پژوهش با استفاده از شیوه­های مختلف تاریخ­گذاری احادیث (یافتن در کهن­ترین منبع، تحلیل سندی، تحلیل سندی-متنی)، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی و سیر تطور تدریجی این روایات تبیین می­شود.علاوه­براین، یافته­های پژوهش حاکی از این است که برخی از تحریرهای این روایات که به ­دلایل مختلف جعلی تلقی می­شوند، در ابتدا توسط عایشه یا عبیدبن­ عمیر و ابومیسره همدانی، در دو تحریر بسیار متفاوت قبل از سال­های 58، 63 و 68 هجری، در راستای سیاست­های زبیریان و بنی­امیه جعل و در مدینه، کوفه و مکه نشر یافته است. تحریر ابومیسره به دلیل عدم شهرت وی، ارسال روایت وی و کم اهمیت بودن کارکرد آن رواج چندانی نیافت. اما تحریرهای عایشه و عبید که منشأ واحدی دارند، توسط زهری به­صورت گسترده در شام، بصره و مدینه نشر یافت. با توجه به نسبت عایشه و عبید با آل­زبیر و زهری با امویان می­توان گفت مهم­ترین هدف این روایات به هنگام پیدایی فضیلت‌تراشی برای زبیریان، و در مرحلۀ نشر توسط زهری با ایجاد تغییراتی در متن، کاستن از شأن و عظمت پیامبر بوده است.

این کتاب حاصل پژوهشی با رویکرد پدیدارشناختی به تفاسیر کهن امامیه است. مئیر بَراَشر در این کتاب مکتبی متمایز در تفسیر قرآن را معرفی می‌کند که ویژگی‌های عمدهٔ آن عبارت است از تفسیر بر اساس احادیث، تفسیر گزینشی برخی آیات مرتبط با تشیع، علاقۀ اندک به علم کلام و مسائل خاص مربوط به امامت. به عقیدۀ وی، دو مبنای تفسیری مهم بازتاب‌یافته در این آثار، نیاز به تفسیر قرآن و انحصار مرجعیت در تفسیر به ائمه علیهم‌السلام است. نیاز به تفسیر از آنجا نشأت گرفته است که معانی پنهان در قرآن با زبان نمادین و رمزی بیان شده و وظیفۀ این رمزگشایی بر عهدۀ مفسر است. اما اصلی‌ترین روش‌های تفسیر یکی تفسیر بر اساس متغیرات متنی است و دیگری تفسیر بر اساس تمثیل و مجاز. براشر در فصلی مستقل به چگونگی بازتاب مسائل مربوط به امامت، نظیر اعتقاد به عهد ازلی میان خداوند و شیعیان، ویژگی‌های فوق‌بشری و اسرارآمیز عطاشده به امامان مانند علم خدادادی و بی‌نهایت، عصمت از گناه و خطا و شفاعت برای شیعیان، در تفاسیر کهن شیعی و مقایسۀ آن با آثار کلامی سده‌های بعد می‌پردازد.

نشست نقد و بررسی و معرفی کتاب «قرآن و نخستین ادوار تفسیری شیعه امامیه»، نوشته مئیر بَراَشر، شنبه چهارم اردیبهشت با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، سیدمحمدهادی گرامی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و سیدمحمدعلی طباطبایی به‌عنوان منتقد و نصرت نیلساز مترجم اثر در خانه کتاب و ادبیات ایران، برگزار ‌شد. ترجمه فارسی این‌کتاب، اسفند سال ۹۹ به‌قلم نصرت نیلساز و پریسا عسکری سمنانی به‌عنوان یکی از کتاب‌های مجموعه مطالعات اسلامی نشر حکمت منتشر و راهی بازار نشر شد.

این مقاله شامل یک مقدمه و هفت بخش با عناوین مطالعات مسیحی عربی، نویسندگان شرقی یونانی نویس، نویسندگان غربی لاتین نویس، تأثیر جنگ های ترک ها [عثمانی ها]، مطالعات قرآنی در قرن شانزدهم، مطالعات قرآنی در قرن هفدهم و مطالعات قرآنی در قرن هیجدهم است. نویسنده در مقدمه اشاره می کند: از آنجا که قرآن به صورت های گوناگون به آموزه های یهودیان و مسیحیان اشاره کرده است، برخی را می پذیرد، برخی را تصحیح و برخی را به طور کلی رد می کند، قرارگرفتن قرآن در کانون توجه یهویان و مسیحیان از همان آغاز و نیز درگرفتن بحث های جدلی شگفت آور نیست. این رویکرد جدلی در واقع مرحلۀ مقدماتی طبیعی برای شکل گیری رویکرد علمی و واقع بینانه با قرآن در دورۀ جدید بوده است. رویکرد علمی به قرآن، خود معلول دسترسی آسان تر به متن اصلی عربی قرآن از یک سو و تحول مطالعات واژه شناسی عربی در غرب و دستیابی آن به معیارهای مطالعات علمی از سوی دیگر بوده که با نام یوستوس یوسف اسکالیجر ( 1609 ) و توماس ارپینوس ( 1624 )پیوند خورده است.

خداشناسی از موضوعات بسیار اساسی و مهم در قرآن کریم و بیان ائمه علیهم‌السلام است. در موارد فراوانی از آیات قرآن و کلام ائمۀ اطهار به ‌ویژه حضرت علی(ع)، با تعابیر مختلف به راه‌های خداشناسی اشاره شده است. از مهم‌ترین این راه‌ها؛ راه فطرت، راه عقلی – حسی، و راه عقلی _ فلسفی است. از آن­جا که نهج­البلاغه پس از قرآن کریم، ارزشمندترین کتاب هدایت و انسان‌سازی محسوب می‌شود و انعکاس آیات آسمانی قرآن در آن مشهود است، در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و شیوه توصیفی - تحلیلی در بررسی داده‌ها، به تبیین راه‌های اثبات وجود خدا از دیدگاه نهج­البلاغه، سپس تطبیق آن با آیات قرآن می‌پردازیم. نتایج حاصل از تحقیق، نشان می‌دهد که گاهی انسان به‌مجرد توجه به نظام عالم هستی، به حکم عقل فطری، وجود خدای متعال را باور می‌کند و هم­چنین اساس خلقت موجودات و آفریده‌ها، نشان می­دهد که عالم هستی، مسخّر یک موجود مافوق طبیعی است و از نظر عقلی و فلسفی نیز وجود خدا با واسطه اثبات می‌شود؛ این واسطه­ها، یک سری اصول عقلی هستند که ضرورت وجود خدای متعال را ثابت می‌کنند.

ابن عباس صحابی برجستة پیامبر (ص)، از مفسران مشهور است که روایات بسیاری از او در منابع فریقین نقل شده‌است. در عین حال برخی عالمان مسلمان و خاورشناسان به علت نقل برخی روایات متعارض، در وثاقت روایات تفسیری وی تردید کرده اند. در این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای، اسنادی در استناد به منابع و تحلیل و نقد، با تأکید بر جامع البیان طبری، صحت یا عدم صحت دیدگاه تعارض روایات تفسیری ابن عباس مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده‌است که از حدود 6 هزار روایت وی در جامع البیان، تنها حدود 200 مورد (10%) متعارض است که غالب آن ها (حدود 160مورد) با روش های حل تعارض غیرمستقر و بقیه (حدود40 مورد) با روش های حل تعارض مستقر قابل رفع است. در این مقاله علاوه بر روش های اصولیان در حل تعارض، با توجه به مطابقت چشمگیر روایات تفسیری ابن عباس با روایات اهل‌بیت(ع)، از این مطابقت به مثابۀ عاملی در ترجیح به هنگام تعارض استفاده شده‌است.

«بازیابی منابع» آثار روایی به مفهوم شناسایی منابع آثار روایی موجود، از حدود دو دهه پیش در ایران، مورد توجه پژوهش‌گران حوزه حدیث قرار گرفته است. سید محمدجواد شبیری اولین گام‌های مطالعه روش‌مند در این موضوع را با ارائه مقالاتی برداشت. وی روشی سندی - متنی شامل پنج مؤلفه در بازیابی منابع آثار روایی معرفی کرد و آن را در شناسایی منابع «الغیبة» نعمانی به کار گرفت. در این مقاله، پژوهش‌های شبیری در حوزه بازیابی منابع آثار روایی مورد مطالعه، تحلیل و نقد قرار گرفته تا چیستی، نحوه به کارگیری و میزان کارآمدی آن بررسی شود. حاصل این بررسی، استخراح ده مؤلفه در روش وی در بازیابی منابع آثار روایی است. اشکال‌هایی در اصل و نحوه اجرای برخی از این مؤلفه‌ها وجود دارد که در صورت برطرف شدن، این روش می‌تواند روشی کارآ و موثر در بازیابی منابع آثار روایی باشد.

عبدالله بن‌عباس، صحابی برجسته پیامبرˆ و از سرآمدان تفسیر است. باتوجه به تصریح خود او به علم‌آموزی؛ به‌ویژه یادگیری تفسیر از حضرت علی†، و همچنین اشارۀ عالمان به این مسئله به‌هنگام تبیین جایگاه وی در تفسیر، این مقاله با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای، تجزیه و تحلیل آماری متن و اسانید، به بررسی میزان مطابقت روایات تفسیری وی با روایات ائمه† با تأکید بر جامع البیان طبری و نورالثقلین حویزی می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در 80درصد روایات، مطابقت ـ یا به نحو تطابق کامل و یا در قالب روابطی همچون عام و خاص، مطلق و مقید، مبین و مجمل ـ وجود دارد. این تطابق در حوزه‌های مختلف، اعم از کلامی، فقهی و ادبی و در موضوع‌هایی همچون عدم رؤیت جسمانی خداوند، حلیت متعه و جواز مجاز و غیره، دیده می‌شود. در تحلیل سندی نیز روشن می‌شود که بیشتر این تطابق‌ها در طریق سعید‌ بن‌جبیر، علی بن‌ابی طلحه، ضحاک بن‌مزاحم، عطاء و مجاهد وجود دارد. گفتنی است، در میان ائمه†، بیش‌ترین تطابق روایات ابن‌عباس با روایات امام صادق† است.

هر آنچه که در فهم متن حدیث اثر گذار باشد, می‌تواند از موضوعات علم فقه الحدیث قلمداد شود. یکی از این موضوعات, شناخت مخاطب سخن و احوال او است. سؤال اصلی در این باره آن است که شناخت مخاطب حدیث معصوم (علیه السّلام)، چرا و چگونه به فهم بهتر حدیث کمک می‌کند. در پاسخ به این سؤال باید گفت از قواعد مهم فقه الحدیثی, توجه به مقام ایراد سخن از سوی معصوم (علیه السّلام) است. چرا که حدیث با بستر صدور آن, ارتباطی ناگسستنی دارد و شناخت فضای صدور, قرینه‌ای مهم در فهم حدیث است. مخاطب معصوم (علیه السّلام) مهم‌ترین عنصر تشکیل‌دهنده فضای صدور حدیث است؛ زیرا معصومان (علیهم السّلام) بلیغ‌ترین انسان‌ها بودند که جز به اقتضای حال سخن نمی‌راندند. ایشان به علم الهی از ویژگی‌های مخاطب خود آگاه بودند و سخنی را روا می‌داشتند که در محدوده عقل و درک مخاطب بگنجد, مطابق نیاز او باشد و زمینه رشد و تعالی ایمانی او را فراهم آورد. بنا بر این خطاب معصوم (علیه السّلام) ناظر به صفات مخاطب سخن است. شناخت برخی از ویژگی‌های مخاطب در فهم صحیح روایت، اهمّیّت بیشتری دارد که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان عمدتاً در ویژگی‌های اعتقادی (دین, مذهب, درجه ایمان و ...)، علمی (میزان دانش, قدرت فهم و ...) و طبعی جستجو کرد. از نظر موضوعی، شناخت مخاطب در موضوعات کلامی، تفسیری، فقهی و طبّی اهمّیّت بیشتری را داراست، اما در برخی ابواب روایی همچون روایات اخلاقی نیاز کمتری به آن وجود دارد. نکته دیگر در پاسخ به این پرسش، شناخت عمومیت خطاب معصوم (علیه السّلام) است؛ بدین معنا که خطاب حدیث در اصل اوّلی عام (حقیقی) و مشتمل بر همه مخاطبان مستقیم و غیر مستقیم است مگر این‌که به دلیلی، خاص (شخصی) بودن آن ثابت شود. از این رو خطاب‌های شخصی، به رغم وجود, حجم بسیار اندکی از میراث روایی ما را تشکیل می‌دهند؛ اما در اکثر قریب به اتفاق روایات, خطاب, به شکل قضیه حقیقیه و متوجّه سایر مخاطبان است. برای تشخیص خطاب‌های حقیقی و شخصی, ملاک قطعی و مسلّمی وجود ندارد؛ اما وجود قرائنی می‌تواند احتمال عام یا خاص بودن خطاب را افزایش دهد. نظر برگزیده در این زمینه آن است که خطاب معصوم (علیه السّلام) می‌تواند خاص باشد, اما نه به معنای خاص مکانی و زمانی؛ بلکه با نظر به ویژگی‌ها و صفات مخاطب؛ یعنی خطاب معصوم (علیه السّلام) در طول زمان جاری است و هر مخاطبی را که هم وصف با مخاطب نخستین باشد, در بر می‌گیرد.

تاریخ‌گذاری احادیث جعلی، اطلاعات با ارزشی درباره شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سده‌های نخست جامعه اسلامی ارائه می‌دهد. نمونه‌ای از احادیث جعلی، روایات حاکی از دعای پیامبر (ص) برای شماتت‌شدگان توسط ایشان در منابع روایی اهل‌سنت است. در این پژوهش با تحلیل محتوا و با استفاده از شیوه‌های مختلف تاریخ‌گذاری، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی جعل و نشر احادیث مذکور و دغدغه‌ها و چالش‌های فکری، سیاسی، اجتماعی جاعلان آنها نشان داده می‌شود. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و بررسی داده‌ها به‌ شکل توصیفی ـ تحلیلی است. براساس نتایج حاصل احادیث فوق تا پایان قرن سوم در 16 منبع روایی اهل‌سنت ذکر شده‌اند و به احتمال زیاد در ابتدا توسط ابوهریره و عایشه و یا به‌نام آنها، قبل از سال 58 هجری، در راستای سیاست‌های بنی‌امیه جعل و در مدینه، شام ، عراق و بحرین، سپس در مکه، مصر، یمن و واسط نشر یافته است. در نسل‌های بعد برخی راویان، با تقلید از این احادیث و یا در قالبی جدید با همین مضمون، احادیثی ساخته و به صحابه‌ای چون جابر، سلمان، ابوسعید خدری، ابوالطفیل و انس که راوی احادیث ذمّ بنی‌امیه و مدح علی (ع) بودند، نسبت داده‌اند. مهم‌ترین هدف بنی‌امیه از جعل این احادیث، خنثی‌سازی تأثیر احادیث نبوی وارد در ذمّ آنها و تبرئه امویان بود.