جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگاهی به تاریخ بشریت و ظهور ادیان آسمانی ثابت می‌کند که از زمان پیدایش بحث خداشناسی و آموزه‌های دینی، چالش‌ها و شبهاتی نیز در کنار آن پدید آمده است که برخی طبیعی و معلول جولان فکری انسان و برخی نیز غیرطبیعی و معلول القای شبهه توسط ملحدان و مخالفان ادیان آسمانی است. کتاب حاضر جلد نخست از مجموعۀ "پاسخ به شبهات کلامی" است که به نقل و نقد شبهات متعدد در عرصۀ خداشناسی اختصاص دارد. نگارنده با مطالعه و جست‌وجوی گسترده در آثار مکتوب سنتی و آثار مختلف معاصران منتقد اعم از کتاب، جزوه و سایت‌های اینترنتی و نیز بهره‌گیری از متون دینی ضمن گزارش اجمالی اصل شبهه با رویکردی کلامی، فلسفی، و عرفانی به تحلیل و نقد شبهه پرداخته است. هرچند رویکرد این تحقیق نقد شبهات است، اما نقد آن بدون طرح و اثبات اصل موضوع یعنی وجود خداوند و توحید میسر نخواهد بود، بنابراین نگارنده به اجمال نخست براهین خداشناسی و توحید را اثبات و سپس شبهه‌های مربوط به هر برهان را تحلیل می‌کند.

هدف اصلی این پژوهش ، تبیین روشن و صحیحی از نبوت خاتمیت و فلسفه آن ، همراه با نقد دیدگاه ها و رهیافت های متعدد و گاه متفاوتی است که امروزه در جامعه علمی نیز مطرح هستند . آیین خاتم ، جاودانگی اسلام و ملاک های آن را مطرح کرده و به بحث از جامعیت و کمال دین پرداخته است . مؤلف ضمن نقد دو دیدگاه حداقلی و حداکثری ، دیدگاه اعتدالی را تبیین و اثبات کرده است و در همین راستا در پایان به مواردی از اصول نظام سیاسی اقتصادی اسلام اشاراتی داشته است . این کتاب در سه بخش : نبوت ، خاتمیت ، جاودانگی و جامعیت اسلام ، تدوین شده است . بخش اول با عنوان « ماهیت ، فلسفه و اهداف نبوت » شامل هفت فصل با عناوین : ماهیت نبوت ، وحی شناسی فلسفه نیاز به نبوت و ضرورت آن ، فلسفه تجدد نبوت ، اهداف نبوت و پیامبران ، کارنامه و کامیابی پیامبران ، کارکرد نبوت و پیامبران است . در بخش دوم با عنوان تحلیل خاتمیت ، مطالب در چهار فصل : رهیافت های مختلف به خاتمیت ، فلسفه خاتمیت ، اثبات خاتمیت پیامبر اسلام است ، نسبت خاتمیت با مسائل و تئوری های مختلف ارائه شده است . عنوان بخش سوم این اثر پژوهشی با جاودانگی و جامعیت اسلام و شامل دو فصل است . پلورالیزم دینی مبحث پایانی این کتاب است .

حقیقت خدا «هستی» و «وجود محض» است که اطلاق وصف فوق بر خدا مورد اتفاق اندیشوران مسلمان است؛ لکن مؤسس مکتب تفکیک «میرزای مهدی اصفهانی» با تمسک به مبانی خاص «وضع الفاظ بر حقایق خارجی؛ اشتراک لفظی صفات خدا و ممکن» کوشیده است منکر صحت اطلاق مزبور شود و برای توجیه آن ادله‎ای هم (ابهام وجود، فقدان مفهوم برای وجود، اشاره صفات خدا به ذات، انتزاع وجود از ممکن و فقر ذاتی آن) اقامه کرده است. نگارنده با فحص در آثار ایشان به یافتن ادله و طبقه‎بندی آن پرداخته و در تحلیل آن، ضعف علمی مبانی و ادله وی را نشان داده است که مهم‏ترین آن، انکار وضع لفظ بر معنای ذهنی و خلط مفهوم و مصداق است.

تجرّد یا عدم تجرد نفس، مهمترین مسئله نفس‎شناسی است که تأثیر بسیاری بر دیگر مسائل این موضوع دارد. آیت‌الله جوادی آملی مانند دیگر حکما و به‎ویژه پیروان حکمت متعالیه به تجرّد نفس معتقد بوده و دیدگاه برخی دین‌پژوهان نقل‌گرا را که از جسمانیت نفس دفاع می‌کنند ناتمام دانسته و ادعای خویش را با ادله عقلی متعددی مستند می‎کند. در این تحقیق با روش کتابخانه‎ای آثار متعدد استاد جوادی آملی رصد و ادله ایشان گردآوری شده است؛ سپس با تحلیل توصیفی این ادله تبیین و به دو قسم کلی تقسیم شده‌اند: ادله معرفتی با اقسام «علم حضوری به خود»، «تحصیل علم حصولی توسط نفس»، «ادراک کلّیات» و «اتحاد علم، عالم و معلوم» و ادله غیر معرفتی با اقسام «اشتیاق به زندگی جاوید» و «نفس، منشأ امور ثابت» قابل تحلیل است. متکلمان نقل‌گرا این ادله را مخدوش دانسته و سعی در مناقشه در آنها دارند. نگارنده با تأمل در این مناقشات، به پاسخ‌گویی آنان بر اساس مبانی استاد پرداخته است. در ادامه اشاره‎ای به ادله متعدد و متکثر تجرّد نفس در آثار پیشینیان و برخی کاستی‎های آنها و گذر و تمسک آیت‌الله جوادی آملی از ادله ناتمام، به ادله‌ تامّ شده است. نویسنده معتقد است افزون بر ادله مورد استناد ایشان، ادله دیگری نیز توان اثبات تجرّد نفس را دارد که استاد به آن‌ها اشاره ننموده‌اند.

مسأله حدوث و قدم عالم از زمان‌های دیرین افکار اندیشمندان را به خود جلب کرده است. در متون دینی نیز، عالم (همه مخلوقات) به صفت «حدوث» معرفی گردیده و «قِدَم» منحصراً برای حق‌تعالی اثبات شده است. دانشمندان در تفسیر آیات و روایات دالّ بر حدوث عالم، نظرهای متفاوتی ارائه نموده و از هماهنگی دیدگاه خود با متن دینی دفاع کرده‌اند. از دیدگاه‌های مهم در این زمینه، نظریّه کلامی علامه حلّی، دیدگاه حدوث دهری میرداماد و حدوث زمانی مورد نظر صدرالمتألّهین است. بررسی میزان هماهنگی دیدگاه‌های سه گانه با مفاد متن دینی، مستلزم تبیین اجمالی سه نظریّه مذکور و مقایسه آن با معنی مستفاد از آیات و روایات است. از این رو، با تحلیل و پژوهش پیرامون آیات و روایات ناظر به حدوث عالم، چنین استنتاج شد که «زمان» از جمله مخلوقات و متصف به حدوث است؛ پس دیدگاه حدوث زمانی از منظر متن دینی قابل پذیرش نیست. از سویی دیگر، نظریه قدمت غیری و حدوث ذاتی عالم نیز خلاف ظاهر متن دینی است؛ چه این که ظهور آیات و روایات بر تأخّر انفکاکی وجود عالم از وجود خالق است، به این معنی که هستی عالم مسبوق است به عدم مقابلی که بدون تقیّد به زمان با وجود عالم در تناقض می‌باشد و با آن قابل جمع نیست. به عبارت دیگر، وجود جمیع ماسوی‌الله دارای ابتداء و آغازی فرازمانی است و زمان (زمان حاصل از تغیر تدریجی وجود عالم طبیعت) توأم با آفرینش اولین موجود مادی از کتم عدم واقعی، آغاز گردید.با بررسی آثار و کتاب‌های علامه حلّی، میرداماد و صدرالمتألهین، معلوم شد که ایشان بر این نکته اتفاق نظر دارند که دیدگاه حدوث زمانی مبتلا به ضعف و اشکال است؛ چنان‌که دیدگاه حدوث ذاتی و مسبوقیت وجود ممکنات به عدم ذاتی را صرفاً یک تحلیل عقلی و مبیِّن اصل نیازمندی هر مخلوقی به خالق هستی‌بخش دانسته‌اند که حدوث مورد نظر متن دینی را تأمین نمی‌کند. بنابراین هر سه دانشمند مذکور، عقیده به قدمت غیری عالم را خلاف آموزه‌های دینی اعلام نموده‌اند. ایشان قائل به حدوث عالم به معنی مسبوقیت جمیع ماسوی‌الله به عدم مقابل می‌باشند. با این تفاوت که صدرالمتألهین، حدوث مستفاد از متن دینی را حدوث زمانی تشخیص داد و بر اساس نظریه حرکت جوهری و این‌که «زمان» بُعد و امتدادی از وجود تدریجی عالم طبیعت است، بیان نمود که آیات و روایات بر قدمت فیض الهی و حدوث زمانی مستفیض (آفرینش لحظه به لحظه و حدوث تدریجی عالم اجسام) دلالت دارد. اما علامه حلّی تأکید نمود آن سان‌ که تبیین قدمت خداوند نیازی به عنصر «زمان» ندارد، معنی و حقیقت حدوث عالم نیز بی‌نیاز از «زمان» می‌باشد و عالم به نحو ابداعی (بدون احتیاج به ماده پیشین و زمان سابق) با سابقه عدم محض غیرزمانی آفریده می‌شود و ازاین‌رو، هستی عالم ـ به لحاظ بدایت و آغاز ـ منتهی به عدم مقابل فرازمانی است.میرداماد نیز ضمن تأیید مسبوقیت وجود همه مخلوقات (مجرد و مادی) به عدم واقعی غیرمقید به زمان، آن عدم را عدم دهری (لاشییء مطلق) نام نهاد که با جعل وجود مخلوق توسط آفریدگار، به نحو کلی نقض و طرد می‌گردد. میرداماد معتقد است، عدم دهری با ویژگی صراحت و خلوص و پیراستگی از هرگونه امتداد حقیقی یا وهمی و متوهم، با هستی ممکنات در تقابل و تناقض است و موجب تأخر انفکاکی آنان از وجود خالق می‌باشد.به نظر می‌رسد سه دیدگاه مذکور (به‌طور کلی و با قطع نظر از میزان صحّت مبانی و ادله) در محور‌های ذیل با نتایج حاصل از بررسی آیات و روایات، هماهنگ‌اند: 1. نفی حدوث ذاتی؛ 2. نفی ازلیت غیری عالم؛ 3. مردود دانستن حدوث زمانی منسوب به متکلمان؛ 4. مسبوقیت وجود عالم به عدم مقابل؛ 5. تأخّر انفکاکی هستی مخلوقات از وجود خالق؛ 6. ابداعی بودن فاعلیت خداوند؛ 7. پیراستگی وجود پروردگار از زمان و یا هرگونه امتداد وهمی و متوهّم.

تحقیق حاضر عهده‌دار بررسی و نقد دیدگاههای رایج در فلسفه دین معاصر در باب معیارهای ارزیابی ادیان است. هدف از این بررسی دست یابی به معیارهای مناسب و خردپذیر و بازشناسی دین حق از باطل است که همواره مورد دغدغه دینداران بوده و امر مهمی برای آنان است. اساسی ترین سنجه های مورد بحث عبارتند از: (1) خاستگاه محوری؛ بنیادالهی دین در حدوث و بقاء و دوری از نسخ و تحریف، تأیید دین پیشین، اعجاز آورنده دین با تاکید برهماهنگی با معیار فطرت، (2) محتوی محوری؛ خرد پذیری و عقلانی بودن آموزه‌های دینی، مطابقت تعالیم آن با واقع و نفس الامر، افزون بر تلائم و هماهنگی و همچنین برخورداری از جامعیت،انسجام و سازواری. (3) کارکرد محوری؛ داشتن کارکردهای مهم دینی، دنیایی، فردی و اجتماعی درعرصه‌های مختلف زندگی بشری و کارآیی بیشتر در حفظ انسجام اجتماعی. (4) پیشوا محوری؛ این نگره بر سنتها و تعالیم بنیانگذاران دین، اخلاق و صفات نفسانی و اعجاز آنان تکیه داشته و مباحثی چون نسبت اوصاف پیشوایان و ترابط اعجاز با صدق و حقانیت آموزه‌های دینی پیشوایان را در پی دارد. نگره‌های فوق به روش تحلیلی- انتقادی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و نتیجه حاصله این است که کارکرد محوری با توجه به تجربی بودن و عدم امکان تجربه کارکردهای فرا اینجهانی در دنیای حاضر به مثابه معیار مستقلی کاربرد ندارد. پیشوا محوری در حد قراین و شواهد در معیار ارزیابی ادیان قابل طرح است. البته بحث معجزه در این نگره بر اساس برهانی دانستن آن می تواند به مثابه یک معیار در خدمت بنیاد الهی به کار آید. اما معیار بنیاد الهی در نظریه خاستگاه محوری با تأکید بر هماهنگی با فطرت و نظریه محتوی محوری جایگاه برتری داشته و هریک به طور مستقل می توانند، سنجه ارزیابی ادیان قرار گیرند. در عین حال اساسی ترین معیار مطابقت تعالیم دین با واقع و نفس الامر است و این ضابطه به طور کامل تنها در دین الهی تحقق پذیر است. بنا بر این دو معیار یاد شده از یکدیگر انفکاک وجدایی ندارند.

در این کتاب مباحث مختلفی درباره((پلورالیزم دینی)) شرح و تبیین شده است. مولف قبل از شروع مباحث اصلی، مطالبی درباره خاستگاه و پیشینه پلورالیزم در ایران و جهان بیان نموده تعریفی از پلورالیزم و دین به دست می‌دهد .فصل‌های کتاب عبارت‌اند از :((پلورالیزم در عرصه واقعیت))، ((پلورالیزم در عرصه معرفت شناسی))، ((تعدد حجت(نظریه مختار)))، و ((پلورالیزم در عرصه‌ی اجتماع و رفتار)) . در این فصل مطالبی درباره تسامح و مدارا در اسلام، موضع و سیره پیامبر اسلام(ص)، موضع و سیره امام علی(ع) و دیدگاه قرآن در باب تسامح مطرح شده است . "نویسنده در این اثر پلورالیسم را در سه عرضه «واقعیت خارجی»، «معرفت‌شناسی» و «اجتماعی و رفتاری» بررسی می‌کند. پیشینه در اسلام و ایران، تعریف پلورالیسم و ... مطرح می‌کند. این نوشته در چهار فصل سامان یافته است. "

این مقاله موضع قرآن کریم درباره پلورالیزم دینی را تبیین می کند و نشان می دهد که آموزه های قرآنی با ادعای «تکثر ادیان حق در عرض هم» ناسازگار است. دامنه و گستره تحقیق، چنان که که از نام مقاله بر می آید، آیات قرآن کریم است، اما از باب تفسیر و تبیین آیات و اثبات تفسیر مختار، به روایات نیز استناد می شود. رویکرد و روش مقاله، تفسیری با نگره روایی و کلامی است و سعی می شود برای اثبات فرضیه، آیاتی با دلالت شفاف، گزارش شود و سپس در تفسیر آن، چند روایت و دیدگاه مفسران نامی مانند علامه طباطبایی مورد توجه قرار گیرد. نتیجه عمده این تحقیق، اثبات ناسازگاری ادعای پلورالیسم با قرآن است. برای اثبات فرضیه، تعریف دین و تکامل آن، تعریف شریعت و تفاوت آن با دین و وحدت دین و تکثر شرایع مطرح می شود و در ادامه، انحصار دین حق در اسلام با دوازده استدلال و مبنای قرآنی اثبات می شود