جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همه انسان‌ها تجاربی از رنج در زندگی خود دارند به همین دلیل رنج همواره یکی از دغدغه‌های پژوهشگران حوزه انسانی بوده است. مسئله مقاله حاضر این است که بر اساس دلایل قرآنی، عقلی و وجدانی آیا می‌توان گفت انسان‌ها اغلب یا همواره در رنج هستند. آیه چهارم سوره بلد - لقد خلقنا الانسان فی کبد - نظریه غلبه رنج در زندگی را به‌ظاهر تأیید می‌کند. این مضمون - رنج طبیعی و مستمر انسان در زندگی - توسط آیات دیگری نیز تأیید می‌شود. از سوی دیگر آیاتی که دائماً نعمت‌های گوناگون و وسعت رحمت الهی را متذکر می‌شود - باتوجه‌به اینکه بهره‌مندی از هر نعمتی لذتی را به دنبال دارد - چهره دیگری از زندگی پیش‌رو می‌گذارد. برای جمع بین این دو دسته آیات بر اساس دلایل عقلی و نقلی، سه راهبرد پیشنهاد شده است. تفکیک بین رنجمندی و احاطه رنج‌ها در زندگی، غلبه نعمت‌ها بر رنج‌ها و اصل ذومراتب بودن لذت و رنج، راهبردهای این مقاله هستند، در نتیجه نشان داده شد، بر اساس آموزه‌های قرآنی، دلایل عقلی و فلسفی و شواهد وجدانی، لذت‌ها حتی در زمان ابتلا به رنج‌ها غلبه دارند.

یکی از مسائل مهم نفس‌شناسی، مسئله تجرّد یا عدم تجرّد نفس است. حکما و متکلمان عقلی از دیدگاه تجرّد و متکلّمان نقلی و پیروان نگره‌ تفکیک از دیدگاه جسمانیت نفس دفاع می‌کنند. تفکیکیان با ارائه نظریه «جسمانیت نفس با رهیافت جسم لطیف» پرداختند. آنان برای اثبات دیدگاه خود از ادله عقلی مختلفی بهره برده‌اند. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و با مطالعه آثار تفکیکیان، به این ادله می‌توان دست یافت و پس از تحلیل این ادله، آن‌ها را در دو دسته «ادله اثباتی» با اقسام «مغایرت نفس با علم و عقل»، «ارتباط با ارواح گذشتگان» و «اختلاف آثار نفس و مجردات» و «ادله سلبی» با اقسام «ادراک کلیات و بسائط توسط نفس»، «علم حضوری نفس به خودش»، «عدم ادراک نفس در پاره‌ای اوقات» و «عدم نیاز نفس بر ابزار مادّی» تحلیل کرد. با تأمل در این ادله، به دست می‌آید که آن‌ها فاقد قوّت کافی برای اثبات مدعای تفکیکیان بوده و انتقادات متعددی بر هر یک از این ادله قابل طرح است.

مفهوم سبک زندگی موضوعی است که تقریبا، همه شئون حیات انسانی را در بر داشته و مورد توجه اکثر پژوهشگران در علوم اجتماعی و مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی قرار گرفته و به آن پرداخته ‌می‌شود. بر همین اساس، یکی از مهم‌ترین مباحث و سوالات عصر کنونی که در مباحث انسان شناسی بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، مسئله ‌حیات انسان است. ضرورت هماهنگ ساختن انسان آن‌چنان‌که هست با انسان آن‌چنان‌که باید و همچنین ضرورت رفع موانع تکامل انسانی، تنها با طرح حیات طیبه یا همان حیات‌معقول در حوزه انسان‌شناسی امکان‌پذیر است. در این بین، علامه جعفری که از راهیان حیات‌معقول بوده‌اند، در تمامی آثار خود به‌خصوص ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، حیات‌معقول را به‌طور کامل تفسیر کرده‌اند. از آن‌جا‌که، بحث حیات‌معقول در سبک زندگی اسلامی نقش بسزایی دارد و پژوهش در این مسئله در آثار علامه نتایج ارزشمندی خواهد داشت، این پژوهش با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با هدف ترسیم سبک زندگی اسلامی براساس حیات معقول از دیدگاه علامه جعفری، می‌کوشد تا الگویی نظام‌مند از چگونگی سبک زندگی اسلامی برمبنای حیات معقول، را در سه حوزه‌ی رابطه انسان با خدا، خود و اجتماع، ارائه کند تا بتواند گامی مؤثر در توسعه مباحث سبک زندگی و عرصه حیات بشری، بردارد و منشأ تحولات روحی و اخلاقی شود. و این فرضیه را محک بزند که، از جمله ابعاد مهم و کاربردی این مسئله، نقش آفرینی حیات معقول در شکل‌دهی سبک زندگی است. تحقیق حاضر، سبک زندگی اسلامی بر مبنای حیات‌معقول علامه جعفری را، بررسی کرده است. علامه این مسئله را در چهار حوزه رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با خود، رابطه انسان با اجتماع و رابطه انسان با جهان‌هستی بررسی کرده است، که در این نوشتار سه رابطه انسان باخدا، باخود و با اجتماع پرداخته شده است. بازنمایی ابعاد سبک زندگی اسلامی از منظر علامه، نقطه آغازی است که این جستار، برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی‌گزیند. ارتباط انسان با خدا و خود و اجتماع از جمله مباحث مورد تأکید در این نوشتار است.

از‌خودبیگانگی، موضوعی است که در علوم مختلف انسانی مورد توجه قرار گرفته و نظریه پردازان بسیاری علی‌الخصوص در مباحث مربوط به انسان‌شناسی، از جنبه‌های گوناگون به تعریف و بیان علل و عوارض آن پرداخته‌اند. به صورت کلی می‌توان گفت که انسانِ از خود بیگانه، انسانی است که از هویت اصلی خود فاصله گرفته و ماهیتی غیر واقعی و گمراه‌کننده، یافته است. جناب استاد علامه جعفری رحمه‌الله علیه، به عنوان متفکری دغدغه‌مند و برخوردار از آموزه‌های اصیل اسلامی که همواره در جستجوی مسیر درست تکامل بشر بوده، به این عارضه موجود در مسیر حرکت انسان، از بودن به شدن، توجه کرده و بخشی از ساختمان عظیم اندیشه خود را بر پایه تعریف «از‌خودبیگانگی» و بیان عوامل و آثار آن، بنا نهاده است. در منظومه فکری جناب علامه، برخلاف اکثریت قریب به اتفاق متفکرانی که به مساله «از‌خود‌بیگانگی» توجه کرده‌اند، بیگانه شدن انسان از خود، صرفا به عنوان امری مذموم و حرکتی رو به افول و قهقرا دانسته نشده، بلکه می‌تواند جلوه‌ای از حرکت او به سمت تعالی و تکامل را به تصویر درآورد. علامه جعفری انواع گوناگونی با نگاه دقیق و تیزبین خود برای «از‌خود‌بیگانگی»، -شش نوع ازخودبیگانگی منفی و دو نوع ازخودبیگانگی مثبت- برشمرده‌اند، با کنکاش در آثار ایشان، عوامل مختلفی که باعث به وجود آمدن هرکدام از این انواع هشت‌گانه ازخودبیگانگی شده، مانند اسارت دربند عقاید باطل، برون‌گرایی افراطی، عدم آگاهی از ارزش خود، تقلید و غلبه خودخواهی‌ها، مورد توجه قرار گرفته است. همچنین ایشان به تفکیک و با تفصیل، آثار ازخودبیگانگی را مورد توجه قرار داده‌اند که از جمله آنها می‌توان تخریب خود، خسران در زندگی، تناقضات داخلی و هلاکت را نام برد. علامه جعفری تنها به بیان انواع و آثار «از‌خود‌بیگانگی» اکتفا ننموده، بلکه همت خود را در جهت رفع آثار سوء «از‌خود‌بیگانگی» نیز معطوف داشته و درجایجای مباحث خود تلاش نموده با بیان راهکارهایی مانند توجه به خودشناسی، احساس شخصیت، شکوفا کردن نیروهای داخلی و وارستگی، افراد بشر را به سوی مقابله و احیانا درمان «از‌خود‌بیگانگی» نوع منفی هدایت نماید.

شناخت انسان از نظر عقلی و دینی، دارای اهمیت ویژه‌ای است، این شناخت ممکن است از هر منبعی (دینی یاغیردینی) اتخاذ شود. اما از آن جایی که خداوند متعال، آفریننده تمام هستی از جمله انسان است، پس شناخت انسان از منبع دینی، یقیناً شناخت کامل‌تری است. یکی از منابع شاخص و مهم دینی در شناخت انسان، نهج‌البلاغه است.از طرفی، انسان را با توجه به ابعاد مختلفی که دارد، از زوایای مختلف می‌توان شناخت. یکی از این ابعاد، بُعد اجتماعی انسان است. در همین رویکرد اجتماعی نیز، از ابعاد متعددی می‌توان به شناخت انسان پرداخت،که مهم‌ترین آنها سه بُعد اقتصادی، جامعه‌شناسی و سیاسی است.همچنین، از مجموع آموزه‌های نهج‌البلاغه با توجه به تعاریف خاصی که از انسان داریم، بر می‌آید که رفتارهای اقتصادی، جامعه‌شناختی و سیاسیِ او، به نحو خاصی تعریف می‌شود و متفاوت از تعاریفی است که از انسان، در مکاتب دیگر شده است. چرا که این تفاوت در تعریفِ از انسان تأثیر گسترده‌ای در تمام ابعاد و شئون او می‌گذارد. از جمله در شناخت اقتصادی، جامعه‌شناسی و سیاسی او.انسانِ اقتصادی در نهج‌البلاغه، انسانی است که مالکیت حقیقی را از آنِ خدا می‌داند، به فقرا و محرومین توجه دارد و در مصرف اموال خود نیز اعتدال را رعایت می‌کند.نهج‌البلاغه از طریق توجه به مسایلی همچون ویژگی‌های زندگی اجتماعی، روان‌شناسی اجتماعی و آسیب‌شناسی اجتماعی به معرفی بُعد جامعه شناختی انسان می‌پردازد.ولایت پذیری انسان، لزوم وجود حکومت، اهداف انسان‌شناختی حکومت، حکومت و آزادی، نیز از جمله مباحثی است که توجه به آنها در نهج‌البلاغه موجب شناخت بعد سیاسی انسان می‌شود.

اهمیت و ضرورت مسأله تمدن‌سازی بر پایه علوم اسلامی، از جمله عرفان اسلامی، جایگاه منحصر به فردی را برای آن رقم می‌زند. هدف این نوشتار نمایاندن ظرفیت‌هایی است که عرفان اسلامی در اعتلای تمدن اسلامی دارد. برای این منظور پس از مفهوم‌شناسی و طرح برخی مباحث زیربنایی در فصل اول، به ظرفیت‌هایی که عرفان اسلامی در هر یک از عناصر تمدن یعنی فرهنگ، هنر، علم و معرفت، اجتماع و سیاست دارد، به هرکدام در فصل جداگانه‌ای پرداخته شد. پژوهش حاضر در دو حیطه نظری و تحقق عینی، نقش آموزه‌های عرفانی را بررسی، و جایگاه این آموزه‌ها را در ابعاد گوناگون تمدن اسلامی تبیین نموده است. در حیطه نظری، با بررسی متون عرفان اسلامی و تحلیل محتوای گفته‌های عارفان، مبانی فکری آنان را در تمدن استخراج نموده و ظرفیت‌های بالقوه تمدنی عرفان را نمایان ساخته است و در حیطه تحقق عینی، آثار تاریخی مرتبط با سیره عملی عارفان را مورد پژوهش قرار داده و اثبات کرده که ظرفیت‌های عرفان اسلامی تنها در سطح اندیشه و نظر باقی نمانده بلکه تاریخ سیره عملی اهل عرفان الگوهای مناسبی را برای تمدن‌سازی پیش روی آیندگان قرار داده است. مهمترین آموزه‌های عرفان اسلامی که در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته و ظرفیت هریک از آنها در تأمین بخشی از نیازهای تمدنی و در نتیجه اعتلای تمدن اسلامی بررسی شد عبارتند از: آموزه وحدت وجود، اندیشه انسان کامل و ولایت او، جایگاه کشف و شهود، جایگاه باطن و اصالت آن، چینش نظام اسمائی، عبودیت و بندگی، آزادگی و فتوت، زهد، عشق و معنویت عرفانی؛ و مهمترین ظرفیت تمدنی که از این آموزه‌ها به دست آمد عبارتند از: فراهم آوردن زمینه وحدت و انسجام اجتماعی در بستر روابط انسانی عاشقانه، ایجاد بستر حاکمیت و جریان‌سازی سیاسی، تأمین معنویت اصیل، ایجاد نگرش جامع به انسان، جهان و هستی، ترسیم اهداف متعالی برای انسان و خلق آثار هنری مبتنی بر معنویت عرفانی.

«نشاط اجتماعی» یکی از مفاهیم بسیار مهم در حوزه روان‌شناسی اجتماعی است که موجب پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و پیشرفت فرد و جامعه به‌سوی کمال مطلوب است. نظریه‌پردازان اجتماعی، عوامل متعددی برای نشاط اجتماعی بر می‌شمارند که مهم‌ترین آن‌ها «مشارکت اجتماعی»، «احساس رضایتمندی» و «احساس امیدواری» است. سؤال اصلی پژوهش پیش‌رو آن است که از دیدگاه مقام معظم رهبری میان انتظار حقیقی و نشاط اجتماعی چه رابطه‌ای وجود دارد. از منظر ایشان، انتظار حقیقی موجب تحقق هرچه بیش‌تر عوامل سه گانه نشاط اجتماعی خواهد شد. میل به ایجاد تغییرات اجتماعی، حضور فعال در جامعه سیاسی، توجه به حضور ولی عصر؟عج؟ و احساس خشنودی به دلیل حرکت در جهت اهداف والا و احساس امیدواری در جامعه منتظر نسبت به تحقق آینده‌ای روشن برای نوع بشر؛ از ویژگی‌های جامعه منتظر است که بر تحقق عوامل سه‌گانه نشاط اجتماعی مؤثرند. تحقیق حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و براساس منابع کتابخانه‌ای انجام شده و تاکنون نظریه انتظار از منظر مقام معظم رهبری با این نگاه مورد توجه قرار نگرفته است.

هرچند همه مذاهب اسلامی راجع به اصل توسل اتفاق نظر دارند، ولی درباره حدود آن بحث‌های فراوانی وجود دارد. توسل اولیای الاهی پس از مرگ ایشان در حیات برزخی از جمله مسائل اختلافی است. رویکرد غالب پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه نقلی است. مقاله پیش رو توسل به اولیای الاهی در حیات برزخی ایشان را با رویکرد کاملاً عقل‌گرایانه و بر اساس مبانی علم‌النفس فلسفی صدرایی بررسی می‌کند. در نظر بدوی چنین می‌نماید که برخی از مبانی نفس‌شناسی صدرا به نفع وهابیت و در جهت امتناع عقلی چنین توسلی می‌تواند استفاده شود. وابستگی شدید نفس به جسم، در نظریه حدوث جسمانی نفس، گویی مؤید نظریه وهابیت در «کالمعدوم‌بودن مردگان» است. همچنین، ابزاربودن جسم برای نفس، در نظر ابتدایی، دلیل عقلی بر بسته‌بودن دست مردگان و امتناع عقلی شنوایی آنها است (امتناع سماع موتی). از سوی دیگر، چندبودن ابدان نفس و وجود بدن مثالی در لایه زیرین، و به یک معنا فراتر از بدن مادی، امکان عقلی حیات برزخی را اثبات می‌کند. احاطه عالم مثال بر عالم ماده و همچنین تبیین کمال نهایی انسان از دیدگاه ملاصدرا که در اتحاد با عقل فعال صورت می‌گیرد و با فراغت از بدن هر گونه تصرف در عالم ماده را عقلاً ممکن می‌کند، راه توسل به اولیای الاهی در حیات برزخی، بلکه استمداد از ایشان را می‌گشاید.

رفتارهای اخلاقی انسان همواره تحت تأثیر باورها و اعتقادات اوست گرچه فلاسفه اخلاق در میزان این تأثیر نظریه یکسانی ندارند ولی کمترین چیزی که می‌توان گفت این است که باورها زمینه‌ساز هستند. بر همین اساس، قرآن کریم در دستورات اخلاقی خود، باورهای مرتبط با آنها را مورد توجه قرار داده و از این طریق زمینه‌های روانی انجام دستورات را فراهم کرده است. یکی از فرامین اخلاقی قرآن به پیامبر اکرم| و مسلمانان که در آیه 85 سوره حجر آمده است، صفح جمیل نسبت به رفتارهای ناپسند کفار مانند استهزاء و تمسخر است. اعتقاد به حق بودن آفرینش موجب هدفمند دیدن دنیا و زوال‌پذیری شرّ و فساد می‌شود باور به تحقق روز قیامت، انسان را متوجه ناپایداری دنیا و مقدمه بودن آن برای روز جزا می‌کند و انتظار پاداش مؤمنان به ازای افعال نیک آنان و عقوبت کافران را فراهم می‌کند.

یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اجتماعی ـ اقتصادی قرآن تأکید بر انفاق و کمک به محرومان جامعه است که از ارکان عملی ایمان به‌شمار می‌آید و آثار مهمی در سعادت فرد و جامعه دارد. آیات قرآن در این زمینه فراوان است و از جهات متعدد قابل بررسی است. از دیدگاه روان‌شناسان انسان برای انجام هر عملی نیازمندِ انگیزه است. تحقیق حاضر روش‌هایی را که قرآن برای ایجاد انگیزه در مؤمنان نسبت به صدور فعل انفاق به‌کار بسته است، با تأکید بر تفسیر المیزان بررسی می‌نماید. مهم‌ترین روش‌های انگیزشی قرآن در مورد انفاق عبارتند از: انگاره‌سازی در اموری مانند رزاقیت خدا و مالکیت حقیقی او بر جهان هستی، استفاده از روش‌های پاداش و تشویق از طریق بیان ثواب انفاق و ثمرات روان‌شناختی و اخلاقی آن، بیان تهدیدآمیز و توضیح پیامدهای ترک انفاق، ارائه الگوهای بزرگ و تأثیرگذار در امر انفاق و عبرت‌آموزی از سرگذشت پیشینیان.