جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به اینکه حقیقت هر علم عبارت است از حضور معلوم بالذات نزد عالم، باید گفت هر علمی در اصلِ حقیقت خود حضوری است و تمام علوم حصولی نیز به‏‌نحوی به علم حضوری برمی‌گردند. این امر با توجه به آموزة اتحاد عاقل به معقول مفهوم روشن‌تری می‌یابد و ازاین‏‌رو، باید به‏‌جایِ تعریف علم حصولی و حضوری به علم باواسطه و بی‌واسطه، آنها را بدین‏‌گونه تعریف کرد: علم حضوری علمی است که تنها مناط معلومیت خود برای عالم است، ولی علم حصولی، افزون بر آن مناط معلومیت، امر دیگری غیر از خود نیز برای عالم می‏‌باشد. بدین ترتیب، عالم وقتی با معلومی مواجه می‌شود، ابتدا به‏‌صورت مستقیم و بی‌واسطه از آن آگاه می‌گردد و سپس در درون خود حالتی آینه‌وار پیدا می‌کند که با آن علمی حصولی درباره معلوم به‏دست می‌آورد. حالت یادشده ناشی از حرکت جوهری و رشد اوست. با تکیه بر این سخن می‌توان مفاهیم اصلی و پایه‌ را به علم حضوری برگرداند و تصدیقات پایه‌ای همچون اصل امتناع اجتماع نقیضین نیز به همین شیوه از علم حضوری فراچنگ خواهد آمد و در نهایت به این شیوه، مسئله صدق که اساسی‌ترین مشکل معرفت‌شناسی است، حل می‏‌شود و راهی یقینی برای به‎‏دست آوردن معرفت حقیقی فراهم می‏‌آید.

فلاسفه اغلب علیت را در امور وجودی جاری دانسته و به کارگیری آن در سایر موارد، از جمله امور عدمی را مَجاز تلقی کرده‌اند. همچنین ایشان علت نامیدنِ علت اعدادی را مسامحه خوانده و عرفی دانسته‌اند. اما علیت حقیقتی نفس‌الامری و عام دارد؛ به نحوی که می‌توان آن را به خارجی و تحلیلی تقسیم کرده و بدون هیچ مجازی، در امور وجودی، عدمی و حتی در میان امور اعتباری جاری دانست. اقوال مختلفی ـ از انکار علیت تا پذیرش آن نسبت به هر موجودی ـ در باب علیت موجود است. اما دیدگاه درست در میان موجودات، تنها نیازمندی موجودات محدود و ضعیف به علت‌ است. در بحث ملاک نیازمندی به علت نیز، اگر علیت را منحصر در موجودات نماییم، ملاک همان محدودیت و ضعف وجودی است و اگر آن را عام در نظر بگیریم، باید امکان معنایی را ملاک نیازمندی به علت بدانیم. دیدگاه اخیر متعلق به جناب استاد فیاضی دام ظله العالی است.

پیروان نظریه امر الهی، اخلاق را به‌طور کامل وابسته به دین دانسته و ورای امر و نهی الهی، معنا و واقعیتی برای آن قائل نیستند. در مقابل، پیروان اخلاق سکولار، اخلاق را مقدم بر دین و حاکم بر آن می‌دانند و دستِ‌کم برای ارزش‌های اخلاقی معنا و واقعیتی مستقل قائل‌اند. در این میان برخی از نظریه‌پردازان اندیشه اسلامی نیز، علی‌رغم انکار نظریه امر الهی، به اخلاق دینی قائل بوده و دین را مشتمل بر اخلاق می دانند. نظریه مختار آن است که اخلاق عین دین و دین عین اخلاق است و با وجود نادرستی نظریه امر الهی، قرائتی از اخلاق دینی وجود دارد که در تمام وجوه معناشناختی، هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و روان‌شناختی برتر از اخلاق سکولار است.

دربارة آفرينش، هدف و علت آن، پرسش‌های متنوعی وجود دارد که تفکيک آنها از يکديگر و ارائه پاسخ مناسب به هريک، برای حل مسئله حکمت آفرينش ضروری است. در اين بحث، چهار سؤال را می‌توان از يکديگر تفکيک کرد: اول، هدف خالق و دوم هدفی است که برای مخلوق در نظر گرفته شده است. سوم، علت آفرينش و چهارم، وجه حکيمانه بودن آفرينش عالم است. پاسخ سؤال اول و دوم اين است که خداوند متعال به دليل کامل مطلق بودن، به عنوان خالق عالم، هدف و مقصدی را مدنظر قرار نداده است. هدفي هم كه برای هر موجودی در نظر گرفته شده، رسيدن به کمال لايق خود است. پاسخ سؤال سوم اين است که حب به کمال، علت آفرينش است و آفرينش، چون به بهترين وجه ممکن رخ داده است، حکيمانه است. تفصيل اين پرسش‌ها و پاسخ آنها، محتوای مقالة حاضر را تشکيل می‌دهد.

در فلسفه و معرفت‌شناسی اسلامی، علم حضوری پايه و اساس همة معرفت‌هاست. در يک تقسيم‌بندی کلی، علم به حضوری و حصولی تقسيم می‌شود. به سبب يکی بودن وجود علمی و عينی معلوم در علم حضوری، خطا در آن راه ندارد. علم حصولی نيز با اينکه وجود علمی و عينی در آن يکی نيست، اما می‌توان نشان داد بخش عمده‌ای از علوم حصولی بازگشت به علم حضوری دارند. بازگشت علوم نظري به بديهي، و بازگشت همة تصورات و تصديقاتِ بديهي به علم حضوری باعث مي‌شود علم حضوري را خاستگاه همة دانش‌ها بدانيم. کلي بودن علوم حصولي با شخصي بودن خاستگاه آنها (علم حضوري) سازگار است؛ زيرا حکايتگري از مصاديق متعدد، ذاتي علم بوده و از مرتبة بالاي کمال علم ناشي مي‌شود. علاوه بر آن، درستيِ کلي بودن حکايتگريِ علم حصولي به صورت حضوري قابل درک است. به‌اين‌ترتيب، کاخ معرفت جزمی در انديشة فلاسفه و معرفت‌شناسان اسلامی ساخته می‌شود. اين شيوه از بازسازی کاخ معرفت، بنيان‌گرايی معرفت‌شناختی ناميده می‌شود که پاية اصلی آن در حکمت متعاليه، علم حضوری است.

امرگرايي کارناپ، احساس‌گرايي آير و استيونسن و هدايت‌گرايي يا توصيه‌گرايي هير، مکاتبي غيرواقع‌گرا هستند که علي‌رغم تفاوت‌هاي‌شان، در انکار واقعيت ارزش‌هاي اخلاقي، بر اساس رويکرد پوزيتيويستي و فلسفة تحليلي با يکديگر هم‌نظرند. امرگرايي کارناپ، احساس‌گرايي آير و استيونسن، وجوه مختلف يک طرز تلقي فکري هستند که با اصرار بر اصل تحقيق‌پذيري تجربي از يک سو، و تحليل معناي واژه‌ها با رويکرد تجربي از سوي ديگر، به تبيين واقعيت‌داري يا عدم واقعيت امور مختلف دست مي‌زنند. همين امر، در حوزة اخلاق موجب سقوط آنها به ورطة غيرواقع‌گرايي اخلاقي شده است. هير نيز گرچه پوزيتيويست نيست و طرفدار فلسفة تحليلي است، اما رويکرد تجربي در موضع‌گيري‌هاي اخلاقي اين فيلسوف نيز نمايان است. اساساً همة فلاسفة تحليلي، چنين رويکردي دارند. عدم توجه به واقعيت‌هاي انتزاعي، که ارزش‌هاي اخلاقي، از آن قبيل‌اند، از عوامل اصلي اشتباه فوق و بلکه اغلب اشتباهات فلاسفة غرب است. در اين مقاله، با توضيح مکاتب سه‌گانة فوق، به نقد و بررسي آنها پرداخته و نشان داده‌ايم دچار چه اشکالات و نقدهايي هستند.

هدف اين مقاله، بررسي پاسخ به اين سؤال است که آيا اخلاق ديني وجود دارد، يا خير؟ براي پاسخ به آن، سؤال به چهار نحو معنا شده و سپس به هر يک جداگانه پاسخ داده شده است: اول اينکه، آيا اخلاق ديني وجود دارد؛ يعني آيا بخشي از دين مربوط به اخلاق است، تا آن را اخلاق ديني بنامند؟ دوم اينکه، آيا اخلاق ديني به‌معناي نظام اخلاقي وجود دارد؟ سوم اينکه، آيا نظرياتي اخلاقي وجود دارد که از طرف متدينان به دين نسبت داده شده باشد، تا بتوان آن را اخلاق ديني ناميد؟ چهارم اينکه، آيا اخلاق وابسته به دين است و اخلاق سکولار معنا ندارد؟ معاني چهارگانة فوق، که به صورت چهار سؤال مجزا مطرح شده در اين مقاله مورد بررسي قرار گرفته‌اند. پاسخ سه سؤال اول مثبت، و پاسخ سؤال آخر منفي است. روش اصلي پژوهش، فلسفي مي‌باشد، اما بسته به مورد، گاهي از روش نقلي نيز استفاده شده است.

زیبایی، به منزلة یکی از ریشه دارترین خواست های فطری آدمی، و هنر، به منزلة نمود عملی خواست زیبایی در ساحت حیات انسان، دو مقولة بسیار مهم اند که با دین، اخلاق و اغلب دیگر ساحت های زندگی آدمی پیوند هایی وثیق دارند. از همین روی، و با نظر به فراگیری روزافزون دامنة تأثیر هنر در زندگی فردی و اجتماعی انسان در روزگار ما، ضرورت پژوهش های بنیادی و کاربردی، به ویژه با نگاهی بومی و دینی در این زمینه دوچندان شده است.در این مقاله، که به بررسی اندیشه های آیت الله مصباح در باب هنر دینی و هنرمند متعهد اختصاص یافته، نخست به آرای ایشان در باب هنر و زیبایی و نسبت آن دو و نیز نسبت زیبایی و هنر با ارزش ها و نسبیت در هنر، اشاره می شود. سپس در باب «هنر دینی و هنر اسلامی»، عناصر قوام بخش هنر دینی و اسلامی بررسی می گردد. نماد و بیانگری در این هنرها گام بعدی این پژوهش است، و همچنین ویژگی های هنرمند متعهد، و پس از آن اولویت سنجی در حوزة هنر در نظام آموزشی دینی کاویده شده است.

رابطة اختيار با قاعدة فلسفي جبر «علّي و معلولي» يکي از مسائلي است که از مدت‌ها پيش محل نزاع ميان انديشمندان اسلامي، از حکما و متکلمان و اصوليان است. مشهور حکماي اسلامي اختيار را منافي با اين قانون عقلي و ضروري نمي‌دانند، اما بيشتر متکلمان آن را منافي با اختيار دانسته‌اند. ازاين‌رو، قانون «جبر علّي و معلولي» را باطل دانسته‌اند. برخي از اصوليان هم قايل به تفصيل در اين قاعده شده و معتقدند که اين قانون فقط در علل طبيعي و مادي جريان دارد و بر فواعل مختار جاري نمي‌گردد. با توجه به اينکه موضوع اين مقاله مسئله‌اي است که بايد در آن به آثار فيلسوفان و انديشمندان و صاحب‌نظران اين عرصه مراجعه مي‌شد، از حيث جمع‌آوري مطالب، کتابخانه‌اي و از حيث روش،‌ توصيفي ـ تحليلي و از حيث هدف بنيادي است. اين مقاله ضمن تبيين قانون فلسفي «جبر علّي و معلولي» و اثبات آن، ديدگاه مخالفان و ادلة آنان را تحليل و بررسي كرده و براي رفع شبهة ناسازگاري ظاهري موجود ميان اختيار و قانون عقلي «جبر علّي و معلولي» يا «تلازم علّي و معلولي» كوشيده است. با تأمل در اين اصل و قانون عقلي و تحليل آن روشن مي‌گردد که حق با مشهور حکماست که هيچ معلولي امکان تخلف از علت تامة خود ندارد و با وجود علت تامه، تحقق معلول، حتمي و قطعي است. اين قانون عقلي استثنابردار نيست، حتي در خصوص فواعل مختار. پذيرش آن هم هرگز مستلزم جبر نيست، بلکه بعکس، اگر اين قانون را در خصوص فواعل مختار نپذيريم اختيار فاعل زيرسؤال مي‌رود؛ زيرا تخلف فعل از اراده لازم مي‌آيد و اين با علّيت ارادة فاعل مختار براي وقوع فعل منافات دارد.

در صورت انتخاب رویکرد غیر واقع‌گرایانه در اخلاق نمی‌توان ضمانتی اخلاقی، منطقی و عملی برای تحقق ارزش‌های اخلاقی مدنظر ارائه داد؛ زیرا احکام اخلاقی اگر تابع احساسات افراد یا توافق‌های جمعی و یا صرف امر و نهی باشند واقعیتی نخواهند داشت که بتوان آنها را توجیه عقلانی کرده و عامل اخلاقی را منطقاً به‌سوی فعل اخلاقی دعوت کرد، ولو آن‌که قوانین دولتی می‌توانند افراد جامعه را وادار به مراعات احکام اخلاقی نمایند. در این صورت آنچه مراعات شده است قانونی حقوقی است، نه فعلی اخلاقی و لذا دارای ارزش اخلاقی نخواهد بود. اما در صورت پذیرش واقع‌گرایی انگیزه‌های مختلفی برای تحقق عمل اخلاقی می‌توان ارائه کرد که بالاترین آنها عمل براساس حب به کمال مطلق الهی است. عملی که با این انگیزه انجام گیرد، در عین این‌که با ارزش‌ترین عمل اخلاقی خواهد بود مؤثرترین پشتوانه عقلانی، واقعی و اجرایی را خواهد داشت. مقاله حاضر توضیح و تبیین ابعاد مختلف مسئله‌ فوق است.