جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مواجهه با تکثر دینی که از مهم‌ترین ویژگی‌های زیست در جهان معاصر است، مسئله‌های متعددی را در ساحت معرفت‌شناسی و الهیات مطرح کرده است و آگاهی از تنوع دینی و اختلاف باورهای دینی وظایف معرفتی فرد دین‌دار را به چالش می‌کشد. در حوزۀ معرفت‌شناسیِ اختلاف باور که زیرشاخه‌ای از معرفت‌شناسی است، وظایف معرفتی فرد در مواجهه با اختلاف باور تعیین می‌شود و راهکارهای متعددی از مصالحه‌گرایی تام تا نامصالحه‌گرایی برای تعیین وظیفۀ معرفتی در اختلاف باور معرفی می‌شود. الهیات تطبیقی نیز با رویکرد دینی و الهیاتی، قصد پاسخ‌گویی به چالش تکثر دینی و رویکردهای مختلف الهیاتی در مواجهه با تکثر دینی را دارد که از این طریق به دنبال فهمی عمیق‌تر از ایمان است. این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی به دنبال یافتن راهکاری معرفتی با رویکرد معرفت‌شناسی اختلاف باور متناسب با الهیات تطبیقی است تا این الهیات نوظهور بتواند به اهداف و دستاوردهای الهیاتی خود برسد. نتیجه‌ای که از این پژوهش حاصل می‌شود آن است که با اتخاذ مبنایی میان نامصالحه‌گرایی و مصالحه‌گرایی و با تکیه ‌بر تشکیکی‌بودن باور دینی و طرح مناقشه در اثبات همتای معرفتی، می‌توان رویکردی هنجاری برای الهیات تطبیقی معرفی کرد تا این الهیات نوظهور در دام تعلیق باور، نسبی‌گرایی، شکاکیت و یا تغییر کیش گرفتار نشود.

متن ذیل، سخنرانی دکتر جهانگیر مسعودی با عنوان «هرمنوتیک، نو اندیشی دینی و اجتهاد» در نشست علمی انجمن فلسفه و کلام اسلامی است. وی در این نشست سخنان خود را در سه محور: هرمنوتیک و نو اندیشی دینی، نو اندیشی دینی و اجتهاد و اجتهاد و هرمنوتیک، بیان کرده است که تحریر آن از نظرتان می‌گذرد.

مباحث مربوط به فلسفه اخلاق، در آثار بیشتر فیلسوفان مسلمان، نه به صورت مستقل، بلکه به نحو پراکنده و به مناسبت سایر موضوعات و مباحث مطرح شده است. همین پراکندگی و نداشتن انسجام موضوعی، گاه زمینه سوء فهم ها و سوء تعبیرهایی را فراهم آورده و حتی موجب ادعاهایی خلاف واقع در خصوص دیدگاه های اخلاقی این فلاسفه شده است. بحث واقع گرایی اخلاقی، از جمله مباحثی است که به درستی در آثار فیلسوفان گذشته ما مورد شناسایی قرار نگرفته و از این رو دیدگاه های مختلف و متعارضی در این باره به آنان نسبت داده شده است. برخی از اندیشمندان با ملاحظه آثار منطقی فیلسوفانی چون ابن سینا و ملاصدرا، و این که آنان گزاره های اخلاقی را از سنخ قضایای مشهوره و یا مقبوله دانسته اند، آنان را معتقد به ناواقع گرایی و قراردادگرایی در حوزه اخلاق تلقی کرده اند. در مقابل برخی دیگر، با توجه به تبعات سنگین و ناپذیرفتنی ناواقع گرایی، سعی در توجیه دیدگاه های منطقی ابن سینا و ملاصدرا داشته و راه حل هایی ارائه داده اند که گاه با عبارات صریح این فیلسوفان در تعارض است. از این رو بررسی دقیق تر موضوع واقع گرایی اخلاقی در آراء فیلسوفان اسلامی ضروری می باشد. در رساله حاضر، سعی کرده ایم با روشی توصیفی و تحلیلی، و با بررسی دیدگاه اخلاقی ابن سینا و ملاصدرا از ابعاد مختلف، اعتقاد آنان را به واقع گرایی اخلاقی تبیین نماییم. در نظر ما بهترین راه برای رفع تعارضی که به ظاهر در دیدگاه های این فیلسوفان درباره گزاره های اخلاقی وجود دارد، تمییز و تفکیک ساحات مختلف مباحث اخلاقی در آراء آنان است. به این معنا که در ساحت هستی شناختی، که به تحلیل وجود و واقعیت گزاره های اخلاقی می پردازد، ابن سینا و ملاصدرا واقع گرایند، اما در ساحت معرفت شناختی که به نحوه شناخت گزاره های اخلاقی و نه تحلیل واقعیت آن ها مربوط می شود، آنان شهرت و مقبولیت این گزاره ها را عامل تصدیق و باور به آن ها می دانند. بنابراین نمی توان با استناد به دیدگاه ها معرفت شناختی این فیلسوفان درباره گزاره های اخلاقی، آنان را در ساحت هستی شناختی متهم به ناواقع گرایی اخلاقی نمود.

حضرت امام جعفر صادق(ع) در حدیث شریف عقل و جهل، لازمه‌ی هدایت بشری را شناخت لشکریان عقل و جهل معرفی می‌کنند. صدرالمتألهین شیرازی در کتاب شرح اصول کافی خود به شرح این حدیث اهتمام ویژه نموده است. این نوشتار با روش تحلیلی در پی آن است تا با واکاوی شرح ملاصدرا، دسته‌بندی نوینی را از لشکریان عقل و جهل حول سه محور فکر، حال و عمل، که اضلاع اصلی فعل ارادی انسان هستند ارائه دهد و روابط و نسب میان این سه مؤلفه را در منظومه اخلاق جعفری کشف کند. در بررسی لشکریان هفتاد و پنجگانه عقل و جهل، از منظر مؤلفه های یاد شده و مبادی و نتایج آنها می‌توان فضایل و رذایل اخلاقی را در شش حیطه : مبادی و اصول، افکار، افکار و احوال، افکار و اعمال، افکار و احوال و اعمال و همچنین حیطه ثمرات و آثار این قوا، دسته بندی نمود. با این تبیین به این نتیجه نایل می‌شویم که برای نیل به هدایت حقیقی انسان باید الگویی از خصوصیات اخلاقی تنظیم گردد که به تمامی ابعاد وجودی بشر نظاره داشته و با لحاظ روابط متقابل اضلاع سه‌گانه وجود او، بتواند گام‌های سلوک اخلاقی انسان را ترسیم نماید تا به زمامداری قوه عقل، در شخصیت انسان فضایل انسانی و اخلاقی مجال ظهور و بروز بیابند و به میزان فعلیّت کمالات الهی، سعادت دنیوی و اخروی حاصل ‌شود.

در نگاه روشنفکران و نواندیشان دینی وضعیت زنان یکی از مهمترین شاخص‌های بسط مدرنیته و معیاری برای رشد و توسعه‌ی هرکشور است. آنان کارایی دین را نه با میزان گسترش حوزه جغرافیایی و یا شمار هواداران آن بلکه با " التزام و پایبندی آن در برابر حیات انسان ها و کارایی آن در تغییر زندگی " دینداران می‌سنجند. و تلاش می‌کند با "باز اندیشی" در دین تفسیری قابل قبول و متناسب با پرسش‌های تازه‌ی روزگار ارائه دهند. از نظر آنان بخش عمده‌ی مباحث مربوط به زنان در این متون انعکاس معیشت و فرهنگ زمان نزول وحی است. و عقاید و احکام سنتی موجود در ادیان که ذاتا تاریخی و زمانی‌ا‌ند اجازه نمی‌دهد چهره "حقیقت پیام ادیان" در عصر ما آشکارا دیده شود. در حالی که آن حقیقت دائما باید "بازخوانی" و "بازسازی" شود تا برای سایر زمان‌ها نیز قابل بهره‌وری باشد. در واقع چون دین اسلام، ظهور پیامبر و کتاب او را یک پدیده‌ی تاریخی می‌دانند معتقدند روش صحیح در فهم این متن نگریستن به آن از زاویه‌ی "ارتباط با واقع" است. یعنی برای فهم قرآن باید به سراغ واقع و فرهنگ روزگار نزول قرآن رفت و به نقش فرهنگ عصر نزول قرآن در تکوین آن توجه کرد. با این روش خواننده‌ی متن "به جای پرداختن به امور مطلق و غیر عینی به سراغ حقایق محسوس و عینی می‌رود". آنان معتقدند اگر با دیدی پدیدار شناسانه و تاریخی به کتاب و سنت مراجعه کنیم و بیاندیشیم در آن شرایط تاریخی و اجتماعی مشخص، پیامبر قصد انجام چه اصلاحاتی داشت و اگر در زمانه‌ی ما، به پیامبری برانگیخته می‌شد چه می‌گفت، درخواهیم یافت آن میزان اصلاحات و تغییراتی که ایشان ایجاد کرد نهایت تغییرات ممکن نبود بلکه اشکال گوناگون نابرابری‌های دیگری نیز که در طول تاریخ بر زنان تحمیل می‌شود باید برطرف شود. و به پیام کلی متن یعنی "عدالت" باید روی آورد. امری که خدا خود نیز به برپایی آن توسط مردم امرکرده است.

محمد آرکون یکی از مهم‌ترین روشنفکران جهان اسلام در سال‌های اخیر است که تلاش می‌کند در پروژه‌ای به نام «نقد عقل اسلامی»، خوانشی نوین از میراث فکری اسلامی و نحوه شکل‌گیری و رشد آن ارائه دهد. اندیشه آرکون دارای ابعاد فلسفی، ادبی، جامعه‌شناختی و تاریخی است که متأثر از فضای میان رشته‌ای علوم انسانی مدرن و بیشتر پسامدرن است. مسئله اساسی او تبیین علل عقب ماندگی کنونی جوامع اسلامی و پیشرفت دنیای غرب است. او عقل اسلامی را یکی از مهمترین علل انحطاط جهان اسلام می‌داند. آرکون با یکسان دانستن عقل کلیسا و عقل اسلامی، می‌کوشد ناکارآمدی عقل دینی را اثبات کند. او عقل دینی را با عقل‌های فلسفی، علمی، مدرن و پست مدرن مقایسه کرده و معتقد است، به حاشیه رفتن عقل دینی در غرب توسط عقل‌های مذکور، علت آغاز پیشرفت‌های مادی غرب است. در این رساله ضمن تبیین صحیح پروژه «نقد عقل اسلامی» مهم ترین خطاهای آرکون رو مورد نقد و ارزیابی قرار می دهیم.

قرآن کریم به عنوان کلام الهی، همواره منبع اصلی معرفت دینی مسلمانان و مورد اهمیت و توجه آنان بوده است. اندیشمندان مسلمان، هرکدام از منظری خاص به این متن الهی نگریسته و به تحلیل ماهیت آن، به عنوان وحی پرداخته اند. دکتر عبدالکریم سروش و دکتر نصر حامد ابوزید نیز از جمله اندیشمندانی هستند که در دوره های اخیر، در پی حل مشکل رکود تمدن اسلامی، نظریه تجربه دینی بودن وحی را ارائه کرده اند.از آنجا که نظریه های کلامی عمدتا ریشه در مبانی فلسفی پیشین دارند؛ برای نقد روشمند آن ها باید ریشه های آنان را کاوید، لذا پژوهش حاضر به توصیف نظریه این دو اندیشمند درباره سرشت وحی، و سپس به کندوکاو در ریشه های فلسفی این نظریات پرداخته است و در نهایت نشان می دهد که نظریه هر دو اندیشمند وامدار رویکرد هرمنوتیک فلسفی گادامر است؛ علاوه بر آنکه سروش از نگاه سوبژکتیویستی کانت و پوپر و نظریه زبانی ویتگنشتاین، و ابوزید از نظرات زبان شناسی و معناشناسی جدید و نظریه گفتمان فوکویی نیز بهره برده است.

چکیده هدف از انجام این پژوهش که به روش تحلیلی و قیاسی انجام‌گرفته است، رسیدن به قرائت جدید و کامل تری از حکمت متعالیه در خصوص ارتباط میان مؤلفه های افکار، احوال و افعال و چگونگی استفاده از آن در تدوین اهداف و اصول تربیت دینی است. در نگاه نسبتا رایج از دیدگاه ملاصدرا، افکار انسان بر احوال و احوال او بر اعمالش مؤثر است. این برداشتِ یک جانبه و خطی به‌صورت دیدگاهی نسبتا غالب، بین اهل تحقیق است. گرچه برخی از فلاسفه، نظری متفاوت دارند، اما غالباً آن‌ها نیز بر رویکرد خطی تأکید دارند. در این پژوهش با مراجعه به حکمت متعالیه و با این پرسش اصلی که «رویکرد ملاصدرا، در خصوص رابطه بین مؤلفه های افکار، احوال و افعال ازلحاظ خطی بودن و تقدم شناخت به احوال و اعمال و یا دوری بودن چگونه قابل تبیین است؟» نظر صدرالمتألهین در این خصوص بررسی می گردد. دست آوردهای این بخش از پژوهش حاکی از آن است که ملاصدرا معتقد است میان سه مؤلفه یادشده، تأثیر و تأثر و به‌عبارت‌دیگر، دور هرمنوتیک برقرار است. در حکمت متعالیه نه‌تنها نگاه خطی و قرائت رایج، جایگاهی ندارد، بلکه تأثیرات چند سویه مؤلفه ها و ارتقای وجود آدمی در این سیرِ روبه تزاید مورد تأکید است. این نگاه چندجانبه، پیامدهایی نیز در تربیت دینی خواهد داشت. در ادامه این پژوهش و با این پرسش اصلی که «دیدگاه انسان شناختی ملاصدرا در خصوص رابطه میان افکار، احوال و اعمال، چه اشارات تربیتی درزمینه هدف ها و اصول تربیت دینی فراهم می نماید؟» استنتاج های تربیتی به روش اصلاح‌شده فرانکنا در این خصوص انجام گردید. استنتاج ها حاکی از آن است که با توجه به نگاه هرمنوتیکال میان افکار، احوال و اعمال، هدف غایی تربیت دینی، اتصال آدمی به ملأ اعلی و مشاهده ملائکه مقرب خداوند و خدایی شدن (تشبه به باری‌تعالی در اسما و صفات) است. دست‌یابی توأمان به افکار، احوال و اعمالی که انسان را الهی می کند، رسیدن به اعمالی که انسان را الهی می کند، دست‌یابی به احوال و احساساتی که انسان را خدایی می کند و دست یافتن به علومی که انسان را خدایی می کند، به‌عنوان اهداف واسطی تربیت دینی استنتاج گردید. سپس به کمک مبانی تربیت دینی و نیز اهداف واسطی، به استنتاج اصول تربیت دینی پرداخته شد. یافته ها در خصوص اصول تربیت دینی نیز عبارت اند از: کسب باورهای دینی؛ نیل به احوال و احساسات معنوی (دینی)؛ انجام اعمال دینی؛ تغییر اندیشه ها به‌منظور تحول در احوال؛ تحول در احوال به‌منظور تغییر اندیشه ها؛ تحول در احوال به‌منظور انجام اعمال؛ انجام اعمال به‌منظور تحول احوال؛ تغییر اندیشه ها به‌منظور انجام اعمال؛ انجام اعمال به‌منظور تغییر اندیشه ها؛ اولویت دادن در ترغیب به اعمال و تهییج احوال دینی کودکان و نوجوانان و اولویت دادن به ارتقای شناخت نظری در سنین بالاتر. کلیدواژه‌ها: حکمت متعالیه، صدرالمتألهین، دور هرمنوتیک، افکار، احوال، افعال، تربیت دینی، اهداف، اصول

درمان اگزیستانسیال یکی از روش‌های نوین در عرصه روان‌درمانی است که در راستای شناسایی و حل دغدغه‌های واپسین انسانی شکل گرفته است. اروین یالوم و ویکتور فرانکل دو تن از بلندنامان این عرصه‌اند که با وجود اختلاف نظرهایی که با هم دارند توانسته‌اند با پژوهش‌های شایانی مرزهای این شاخۀ نوپا در روان‌درمانی را گسترش بخشند. یالوم بر این باور است که بر اساس نگرش اگزیستانسیال، می‌باید معنا را در زندگی آفرید؛ اما فرانکل که پایه‌گذار روش معنادرمانی است، با دینی انگاشتن نهاد همۀ انسان‌ها، معتقد است معنای زندگی از جنس یافتن است نه آفریدن؛ با این وصف که این معنا یا «لحظه‌ای و وابسته به شخص» است و یا «کلی» که ابرمعنا دانسته می‌شود. این جُستار با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی تلاش دارد ضمن بررسی دیدگاه‌های این دو روان‌درمان‌گر، نقاط قوت و ضعف هر کدام را مشخص کند. بر این اساس، روشن شد که یالوم اگرچه دین و سنّت را منبع مناسبی برای معناداری زندگی می‌داند، اما به هیچ وجه آن را در مبنای نظریۀ خود دخالت نمی‌دهد. در مقابل، فرانکل با توجه به اهمیت نهاد دین و خدا در زندگی، گرایش معنوی خود را با ارائۀ نظریۀ ابرمعنا و امکان وجود ابردنیا روشن کرده است. پس از این مرحله نویسندگان به این نتیجه دست یافتند که دو دیدگاه خلق معنا و کشف معنا علی‌رغم تفاوت در ظاهر، تهافت ندارند؛ بلکه امکان هم‌افزایی و اتخاذ یک رویکرد مکمّل نسبت به یکدیگر را نیز دارا هستند.