جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«ولایت فقیه»، گفتمان، نظریه و نظامى سیاسى است. این نظریه و نظام سیاسى در راستاى گفتمان سیاسى «امامت» شیعى قراردارد و در گستره مکتب اسلام و سیاست و رهبرى در نظریه و نظام سیاسى اسلامى موضوعیت و مشروعیت مى یابد. ارتقاى کارآمدى سیاسى و ملى، مهم‌ترین چالش نظریه و نظام سیاسى ولایت فقیه در حال حاضر مى باشد و تبیین و تحقق توسعه مادى، اقتصادى و ابزارى مدرنیستى توامان با تعادل سیاسى و اجتماعى و در جهت تعالى فرهنگى، معنوى و اخلاقى انسانى و الهى چشم انداز آن را تشکیل مى دهد. بازکاوى خاستگاه، جایگاه و نقش فلسفى سیاسى ولایت فقیه، در بازیافت شالوده ها و شالوده شناسى‌آن، به‌ویژه در نظریه سیاسى فارابى، خواجه نصیرالدین طوسى و ملاصدرا تا علامه نایینى و حضرت امام خمینى(ره)، راهگشا خواهد بود.

حقیقت، ماهیت و واقعیت اخلاق و سیاست و رابطه این دو، به صورت چالشى - اگرچه دیرین - جدید، جدى و جهانى مطرح شده است. هرگونه سیاست و روابط و رفتار سیاسى عینى، برآیند اخلاق به عنوان نظام هنجارى است. در مقابل راهبرد اخلاق و سیاست نامتعالى که مدعى جدایى اخلاق و سیاست است، راهبرد اخلاق و سیاست انسانى، متعادل و متعالى که بر همبستگى و پیوستگى اخلاق و سیاست و تعامل مثبت و سازنده این دو استوار مى باشد، قرار دارد. بر این اساس، اخلاق و نظام هنجارى به سانِ شبکه اسکلت‌بندى سیرت. سرشت و درون سازه و حتى زیرساخت سِیَر و ساختار سیاست، جامعه و نظام سیاسى کشور را تشکیل مى‌دهد و سیاست و نظام سیاسى، صورت و ساختار راهبردى اخلاق، نظام هنجارى و نیز جامعه و کشور به شمار مى آید، بنابراین این دو داراى روابط وثیق تعامل، تداول و حتى رابطه علّى بوده که برآمدِ توأمانى آنها، به صورت ارتقاى کمّى و کیفى و تحول جوهرى کارآیى نیروها و کارآمدى نهادین نظام سیاسى ظهور و بروز مى‌کند.

شیعه و شیعیان نیز همچون سایر مذاهب اسلامى قائل به وجود مکتب و شریعت به مثابه طرح و نقشه‏اى جامع و هادى، از جانب خداوند متعال بوده، که در ضمن منابع اولیه اسلام، به ویژه قرآن و سنّت به عنوان نخستین مبناى فقه سیاسى، براى سامان دهى و راهبرد ملى امت وارد عرصه زندگى سیاسى مسلمانان شده است. گرایش فقهى سیاسى شیعه در یک روند فزاینده از اوایل قرن دوم با حدود و ثغور مشخص رو به گسترش نهاد. این گرایش در ظل توجهات قرآن ناطق یعنى ائمه هدى علیهم ‏السلام و به خصوص امام باقر علیه‏ السلام و بالاخص امام صادق علیه ‏السلام پروردگى لازم و غناى کافى را یافته و با ویژگى ‏هاى خاصى شکل گرفته است که این مقاله به آنها پرداخته است.

ماهیت و چیستى فقه سیاسى، اعم از اصل وجود و ضرورت، سنخ موجودیت، خاستگاه، نقش و آثار آن و رابطه‏اش با سیاست، موضوعى است که از نظر فلاسفه اسلامى دور نمانده است، به ویژه آن که آنان علم فقه را جزء و زیرمجموعه سیاست و علم سیاست قرار مى‏دادند. این مقاله کوششى است جهت تبیین فلسفه فقه سیاسى که به صورت کلى، در ضمن فلسفه سیاسى مطرح گردیده است.

در دیدگاه فارابى، علم مدنى یا علم سیاست به معناى اعم، مبین تحقیق در مورد چیستى این علم و متعلق موضوع آن بوده، همچنین شامل جایگاه علم مدنى در نظام علمى موردنظر وى مى‏باشد. همین‏طور، در برگیرنده تفحص در مورد اهم ویژگیهاى علم مدنى از این نظر است. بنابراین، علم مدنى از دیدگاه فارابى، طى سه بخش به ترتیب زیر مورد بررسى قرار خواهد گرفت: 1ـ تقسیم‏بندى علوم و نظام علمى فارابى که در آن، به نظریه فارابى در تقسیمات علوم و سلسله مراتب آنها و نظام علمى مورد نظر وى پرداخته مى‏شود. 2ـ جایگاه و ویژگیهاى علم مدنى در نظام علمى فارابى که در آن، به مرتبه یا جایگاه علم مدنى در نظام سلسله مراتبى علوم در نظریه فارابى مى‏پردازیم. 3ـ موضوع علم مدنى از دیدگاه فارابى، که از نظر وى، عبارت است از: علم شناخت و بررسى مدینه، اجتماع مدنى و سیاست مدنى یا علم سامان‏دهى مدینه و راهبرد آن.

علم و اندیشه سیاسى اسلامى، با نگرش الهى و براساس بنیادهاى دینى در حالى آغاز شد که قرون متمادى از زوال اندیشه‏پردازى مى‏گذشت. سنت اگوستین، به عنوان بنیان گذار فلسفه سیاسى مسیحیت، آخرین میراث دار برجسته سنت علم و اندیشه سیاسى، نه تنها مسیحیت، بلکه روم و یونان بود، وى آخرین حلقه از حلقه‏ هاى پى در پى سیر زنجیروار علم و اندیشه از ابتدا در سایر ملل و مکاتب باستانى و قدیم قبل از اسلام محسوب مى ‏گردد. دانش سیاسى اگوستین آمیزه‏اى فلسفى - علمى آمیخته به آموزه‏هاى مسیحى است. مکتب و دانش سیاسى اسلامى که کاملاً سواى از جریانات جارى و حتى عادى اندیشگى و سیاسى شکل گرفت، به عنوان یک مکتب مستقل و وراى هر گونه آمیزه یا آموزه سیاسى رایج، اساس تشکیل امت یا جامعه سیاسى، دولت و نظام سیاسى و محور و مبناى اصول سیاست‏ها و روابط و رفتار سیاسى داخلى و خارجى مسلمانان قرار گرفت.

«علم مدنى»، به معناى اعم، در نظریه سیاسى حکیم ابونصر فارابى، عبارت است از: شناخت پدیده مدنى. شناخت نیز شامل شناخت علمى سیاسى و فلسفى سیاسى تا معرفت‏شناسى سیاسى و حتى منطق و روش‏شناسى سیاسى بوده؛ کما این که پدیده سیاسى نیز شامل: اجتماعى مدنى، مدینه و سیاست مدنى خواه در حد کوچک یا شهرى و ملى و نیز در حد میانى یا امت و سرانجام در برد جهانى و در سطح بزرگ مى‏باشد. انسان مدنى به عنوان جزء اجتماع مدنى و مدینه و عنصر اصلى تشکیل دهنده آن و گروه‏هاى مدنى از قبیل: خانواده و منزل و اصناف مدنى و محلات، تحت عنوان جماعت‏هاى ناقصه، موارد یا بخش‏هایى از اجتماع مدنى و مدینه محسوب مى‏گردند.

آنچه در ذیل مى‏آید؛ حاصل گفت و گوى فصلنامه علوم سیاسى با جناب آقاى دکتر صدرا در دو موضوع؛ 1 - سنّت و مکتب دانش سیاسى اسلامى ـ ایرانى 2 ـ دانش سیاسى در ایران، مى‏باشد که با اجازه استاد در این شماره قسمت دوّم آن تقدیم خوانندگان گرامى مى‏گردد.

حکمت حکمت مدنی، اجتماعی و سیاسی: به چرایی و چیستی و حتی کلیات چگونگی‌شناسی «حکمت مدنی» می‌پردازد. یعنی خاستگاه، جایگاه و نقش حکمت مدنی را شناسایی نموده و می‌شناساند. چنان که حکمت مدنی: به چرایی و چیستی و حتی کلیات چگونگی‌شناسی «حکومت مدنی» و بلکه پدیده مدنی، سیاسی و سیاست و پدیده‌شناسی آن(ها) می‌پردازد. یعنی خاستگاه، جایگاه و نقش راهبردی حکومت و پدیده مدنی را بر می‌نمایاند. سیرمتکامل (پلکانی) حکمت مدنی از بنیاد و از آغاز گذار از بدویت و سیر مدنیت انسانی و اجتماعی تا کنون و تا غایت و تا انجام و کمال نهایی به تعبیری مهدوی، مرهون واکاوی حکمت حکمت مدنی است. کما اینکه پرسمان حکمت مدنی اعم از معرفت‌‌شناسی، روش‌شناسی و پدیده‌‌شناسی حکمت مدنی و حتی علم مدنی از جمله نمودشناسی یعنی دانش مدنی؛ اجتماعی و سیاسی و بلکه سیاست مدنی، به‌‌صورت روش‌مند، قاعده‌‌مند، نظام‌مند و هدف‌مند نیز براین‌اساس بوده، و در این راستا می‌باشد. فارابی و خواجه نصیر دوتن از برجستگان جدی، جهانی و جاویدان این حوزه معرفتی خوشبختانه اسلامی و ایرانی‌اند. نخست مؤسس و دومین مجدد علم و حکمت مدنی؛ اجتماعی و سیاسی در تاریخ و جهان اسلام و ایران بوده و محسوب می‌‌گردند. مقاله به تحلیل گفتمان حکمت حکمت مدنی در آثار و آراء و بلکه در نگاه، نظریه و نظام حکمی این دو می‌پردازد. فرضیه اصلی: حکمت مدنی؛ اجتماعی و سیاسی متعالی است.